Tuiran

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna

Tuiràn (Toirano in italiàn) u l'è in cumün lìgüre de 2.710 abitànti, inta pruvìncia de Savùna.

Tuiràn cumün
Tuiràn – Veduta Tuiràn da-u Mùnte de Sàn Pêru
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Ligüria
Provìnsa	Savuna
Aministraçión
Scìndico	Marco Bertolotto (lìsta cìvica "Toirano torna al futuro") da-o 10-6-2024
Dæta de instituçión	1861
Teritöio
Coordinæ:	44°07′37.35″N 8°12′25.59″E44°07′37.35″N, 8°12′25.59″E (Tuiràn)
Altitùdine	38 m s.l.m.
Superfìcce	18,97 km²
Abitanti	2 710 (31-10-2023)
Denscitæ	142,86 ab./km²
Fraçioìn	Cârpe
Comùn confinanti	Bardenèi, Barestìn, Buisàn, Castrevéggiu, U Burghéttu, U Serià
Âtre informaçioìn
CAP	17055
Prefìsso	0182
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	009061
Cod. cadastrâ	L190
Targa	SV
Cl. scìsmica	zöna 3 (sismicitæ bàssa)
Cl. climàtica	zöna C, 1 333 GG
Nomme abitanti	tuiranìn tuiranéxi (neol.)
Sànto patrón	Sàn Martìn de Tours
Giórno festîvo	11 de nuvèmbre
Cartògrafîa
Tuiràn
Tuiràn – Mappa Puzisiùn du cumün de Tuiràn inta pruvìncia de Savùna
Scîto instituçionâle

Geugrafìa

• 
  A fìn da vàlle du Varatèlla, mirà da-a regiùn da Cà de Sappi
• 
  U valùn da Vàlle da-u mùnte de Sàn Pêru
• 
  U valùn de Cârpe da-u mùnte de Sàn Pêru
• 
  U valùn scavàu da-u Riàn Vêru, a-a senèstra du Varatèlla
• 
  A Varatèlla a-a Bràia

U cumün de Tuiràn u l'è inta vàlle da scciümàira Varatèlla, cu-u paìze ch'u l'è centràu a-a sö cunfruènsa cu-u Riàn de Baresciùn. L'è duminàu da-u mùnte de Sàn Pêru, âtu 891 m srua u livéllu du mâ, dùnde, gràsie a-u Riàn Vêru, i se sùn furmàe de gròtte bèn cunusciüe, cùmme quélla da Bàzura e quélla du Curùmbu. A pàrte ciü a mùnte u l'è pöi surcà da-a vàlle du Varatèlla che, a l'artéssa da regiùn du Sâtu du Lüu, a se divìdde inti dùi valùi de Cârpe e da Vàlle.

U teritòriu de Tuiràn u gh'à ina gràn variabilitàe, pasàndu da-a ciâna custêra a sèrte tra e vètte ciü âte da zòna, cu-in'elevasiùn màscima de tòstu milleséntu métri srua u livèllu du mà. A regiùn ciü bâssa, dund'u gh'è u cèntru de paìze, a l'è pròpriu a-a fìn da vàlle du Varatèlla, a l'inprensìpiu da cianüra furmà da-i depòxiti purtài da scciümàira e che, a-u reùndu, a l'è serà da ina série de mùnti. A punènte, pè u chiürtu tòccu a-i cunfìn cu-u Serià, u teritòriu tuiranìn u rìva fìn'a-a crèsta ch'a chìna zü da l'Arexéa, dìta ascì Pòzzu Grànde (813 m), pè a pàrte cumpréza tra u Mùnte Aü (748 m) e u Mùnte Srua Tuiràn (621 m). De chi, traversàu u valùn de Barestìn, u cunfìn u se desvilüppa lüngu tüttu u valùn de Cârpe, muntàndu quâxi in sa pùnta da Ròcca (1.141 m), pè pöi virà lüngu a crèsta du spartiâiva cu-a Bùrmia, dund'u gh'è u Mùnte Bâncu (983 m) e u zuvu da-u mèximu nòmme, cunusciüu ascì cùmme A Sèra (939 m). De chi, pasàu u Zùvu de Tuiràn (801 m), u cunfìn u chìna zü pè a Vàlle fìn'a-u Bric Pulènsa (98 m), rivàndu quâxi a-u Mùnte Castelà (113 m). Tra i brìcchi da zòna, se pö ancùa mensunà a Pùnta Alsabècchi (784 m), l'ünicu ch'u sécce pè intréu intu teritòriu tuiranìn e che, cu-a sö puzisiùn, u svètta in sa frasiùn de Cârpe.

• 
  U mùnte de Sàn Pêru da-u senté pè u Zùvu
• 
  U Mùnte Raviné, miràu da-u mùnte de Sàn Pêru
• 
  Vìsta du Bâsu du Giudéu, dìtu ascì a Ròcca de Barlörie
• 
  A rìva da Pùnta Alsabècchi inta Vàlle
• 
  U Mùnte Aü, miràu da Buisàn
• 
  U Zùvu, miràu rivàndu da Tuiràn

Tuiràn u l'è pöi cumprésu, pè l'intréu sö teritòriu, intu bacìn idrugràficu da scciümàira Varatèlla, ch'a càmpa l'âiva de tütti i riài da zòna. Ùltre a-a scciümàira, i riài ciü impurtànti du cumün i sùn i dùi ch'i a fùrma, sarêa a dì u Riàn de Cârpe e u Riàn da Vàlle, insèmme a-u Riàn de Baresciùn, o du Pùnte pè i barestèi, ch'u végne zü da-u valùn de Barestìn e ch'u se càccia inta scciümàira in curispundènsa du cèntru du paìze.

A regiùn a l'è caraterizà da-i impurtànti fenòmeni càrsici ch'i se sùn furmài inti sö terén, cu-in gràn nümeru de strutüre ch'i vàn da-e tâne ciü picìne fin'a-e gròtte ciü rinumàe, cùmme quélle, vixitàbili, da Bàzura e de Sànta Lesìa de Srua e de Sùtta, e quélle du Curùmbu, da Gèra e da Tâna d'Imerùna. Caraterìstica da pàrte ciü a mùnte du cumün, inte l'àrea geulògica de l'elemèntu de Cârpe - dùnca de l'ünitàe Castrevéggiu-Cirixöa - a l'è a prezènsa de in tìpu de gròtte particulà a fùrma de pùssu, cunusciüu cu-u nòmme de buràncu. A l'inprensìpiu stu nòmme u l'éra adueràu pè indicà sùlu quéllu che aù u l'è dìtu u Buràncu da Crùxe, u ciü famùzu e tra i ciü prufundi, mensunàu cùmme Buranco fìna inte in àttu du 1122 e zà cùmme Burancho Crucis a-u catàstu du 1508. Stu sòttu, situàu de d'âtu a-u Zùvu de Tuiràn, u l'à dàitu urìgine a de bèlle fòre e stòrie da tradisiùn du pòstu, ch'i sùn stàite rangiàe e pübricàe inte l'Öttusèntu da-u Bàcciu Mainêru intu sö La leggenda del buranco.

Frasiùi e burgàe

• 
  Panuràmma de Cârpe pijàu da-u stradùn, a l'artéssa de l'oratòriu
• 
  Baresciùn da l'âtra zìna du sö riàn
• 
  Vìa Bràia, inta burgà ch'a gh'à dàitu u nòmme
• 
  A burgà da Certùssa da-a regiùn di Canavéi
• 
  Panuràmma da Cruxà da-u stradùn pè Buisàn
• 
  Panuràmma da burgà de Dâri da Vìa Còsta
• 
  A burgà di Murìn mirà da-u pùnte sciü u Varatèlla

Cârpe

U paìze de Cârpe u l'è int'ina puzisiùn destacà da-u cèntru du cumün, arucàu in se rìve da Pùnta Alsabècchi a 400 m srua u livèllu du mà, a l'inprensìpiu da valà du Varatèlla. Scibèn che au dì d'ancöi u sécce sùtta a-a cumüna tuiranìna, a sö stòria a l'è stàita bèn diferènte, fàndu pàrte pè séculi de tère di marchéxi Du Caréttu de Barestìn, mèntre Tuiràn u l'éra da du bèllu guernàu da-a Repübrica de Zéna. Ancùa de dòppu du pasàggiu a-u régnu de Sardégna u paìze u l'à fàitu cumün pè sö cùntu e u l'è restàu tà fìna du 1869. De quéllu ànnu u s'è füzu cun Barestìn, pè i liàmmi stòrici tra e dùe cumünitàe, pe pasà sùtta a Tuiràn du 1905, cun l'inàndiu di travàji pè u stradùn, ch'u l'à perméssu in trànzitu ciü spedìu fra a Rivéra e a Bùrmia.

De ciü, Cârpe u l'è spartìu inte parégge burgàe, ch'i sùn méscie ciü o ménu a-u reùndu de quélla da Gêxa, dund'a gh'è a paruchiâle de Sàn Benârdu. Intu detàju, e âtre burgàe i sùn quélle da Rùggia, de Cà Scüre, de Cà di Cùxi, de Cantìne, de Cà di Barlétti, de Cà di Garùi e de Cà de Ròcche, insèmme a-e ruìne de cârche cascìna spantiàe pè u rèstu du valùn.

E burgàe

• A Bràia: a l'è a setentriùn du Bùrgu, de là du pùnte ch'u travèrsa u Riàn de Baresciùn, e a se desvilüppa lüngu a stràdda ch'a gh'à u mèximu nòmme. Inta burgà, ch'a l'à patìu di gròssi dàgni intu bumbardamèntu da Segùnda Guèra Mundiâle, a gh'è a gêxa da Madònna du Ruzâriu e a növa cumüna tuiranìna.
• A Certùssa: a se tröva int'ina puzisiùn destacà da-u rèstu du paìze, inte l'âtra zìna da scciümàira, de sùtta du stradùn pè Buisàn. A l'à pijàu u sö nòmme da l'abasìa che i frâti certuzìn i gh'axêva tiràu sciü a partì da-u 1495 e, ciü di rüderi da gêxa de Sàn Pêru in Vìnculi, a cunsèrva ina cunfurmasiùn ch'a reùrda ancùa a véggia strutüra, cu-e cà ch'i sùn stàite realizàe arangiàndu e custrusiùi supravisciüe du cunvèntu.
• A Cruxà: a l'è a burgà de d'âtu da Bràia, a mùnte da pruvinciâle. Chi se ghe tröva ina capelétta picìna dedicà a Sant'Antògnu, arangià du 2015.
• Baresciùn: u se tröva a punènte du Bùrgu, a-a fìn du valùn du Riàn du Pùnte che, pijàndu da lèi u nòmme, u l'è cunusciüu ascì cùmme Riàn de Baresciùn. A burgà a se desvilüppa lüngu in carùggiu centrâle, dund'a pasâva a véggia stràdda pè Barestìn, che intu mèzzu a se dröve inta ciasétta da capélla de Sàn Ròccu, dìta ascì di Sànti Pêru e Ròcco. Inta ciasétta a gh'è ascì ina meridiâna e, in pò ciü in sciü, ina funtâna dìta a "funtâna da Rùggia".
• E Bengiàe: a l'è a prìmma burgà ch'a se végghe rivàndu da-u Burghéttu e a se tröva a vàlle du Bùrgu, de föra du véggiu gìru de mürâje sitadìne in curispundènsa da cuscì dìta Purtàssa. Custruìa in si lâti de Vìa Pêru Mainêru, a l'è duminà da-a grànde vìlla da lèi tirà sciü a-a fìn de l'Öttusèntu.
• Dâri: a ciü distànte da-u Bùrgu, a l'è custruìa in se rìve ciü bâsse du Mùnte Raviné, de là du Varatèlla e in sa stràdda pè Buisàn, in curispundènsa du pùntu dund'a pàrte l'antìga stràdda da sà ch'a munta fìna a Sàn Pêru. A gh'à ina gêxétta picenìna, au dì d'ancöi dedicà a Sant'Anna.
• I Murìn: a l'è ina burgà picenìna sübitu a-u de là du Varatèlla, in sa stràdda che da-u Bùrgu a mêna a-a Certùssa. A l'à pijàu u sö nòmme da-i gròssi edifìssi custruìi da-i frâti du cunvèntu, aduerài prìmma cùmme papelêra e dapöi cùmme murìn pè u gràn.

Cunfìn

U cumün de Tuiràn u gh'à di cunfìn cun quéllu de Bardenèi vèrsu nòrd, de Buisàn da-u nòrd a-u levànte, du Burghéttu a süd-èst, du Serià a süd, de Barestìn a-u süd-òvest e de Castrevéggiu a punènte.

Stòria

«Toiran ricco e forte doamilia passi vini, grani e olive: Lombardi e Figoneti lì vanno dì e nocte. Monte in guardia a Ciartossini santi mira pianure e bel castel de Lodano D'edifici, galion e suo gran Doria nanti.»

(Anònimu, La raxone de la Pasca [...], vv. 98-103, 1473)

Urìgine du nòmme

Dàndu amèntu a ina teurìa du Nino Lamboglia, u nòmme de Tuiràn u vegnerêa da l'etàe rumâna, aprövu a di liàmmi cu-ina gens Thauria, Thuria o Toira, ch'a l'averêa avüu di scìti inta regiùn ma, a ògni mòddu, nu gh'è de pröve següre. Da-i àgni du cuntròllu di bizantìn i nu ghe sùn de mensiùi ch'i reùrde u nòmme d'ancöi, cu-u paìze ch'u l'éra dìtu Castron Baractelìa, sarêa a dì u "castéllu/bùrgu furtificàu da Varatèlla", cùmme se pö léze inta Descriptio Orbis Romani du geògrafu Zòrzu Cìpriu. Però, scicùmme da-i stüddi ciü mudèrni a paré che stu tòccu chi da Descriptio u fàsse riferimèntu a di scìti vèrsu l'Adriàticu ciütòstu che a-a Provincia Maritima Italorum, a teurìa sèmpre ciü acetà a végghe in'urìgine lìgüre stréita du nòmme de Tuiràn, ch'u vegnerêa da l'espresiùn "in tu rian", a marcà a caraterìstica centrâle du scìtu, ch'a s'è evulüa intu parlà cu-a cöita da prepuzisiùn e u pasàggiu da "i" prìmma da "r".

Da-a cìna Etàe de Mèzzu u cumènsa a ése adueràu u tupònimu d'ancöi, a l'inprensìpiu inta fùrma Toyranum ch'a l'è pöi vegnüa scrìta Toranum e Tuaranum, cùmme testimuniàu intu sigìllu da cumüna du XVII séculu, ch'u rafigürâva in tòru cun, a-u reùndu, a frâze sigillum comunis taurani. Gh'è ascì ina testimuniànsa da fùrma, sbajà, Toranno, cuntegnüa int'ina létera mandà da-u Pàppa Lisàndru IV a-a cumüna e a-u véscu d'Arbénga pè tütelà i interèssi söi intu fèudu de Tuiràn.

Preistòria

• 
  De peâne inta Gròtta da Bàzura
• 
  Detàju de in'âtra peâna
• 
  U pràu de sùtta a-a Ròcca de Barlörie, castelà picìn di Ligüri antìghi

A Tuiràn i sùn stàite descruvìe de impurtànti testimuniànse da prezènsa de l'òmmu intu Paleulìticu, cu-i prìmmi stüddi de l'Arturo Issel, du Nicolò Morelli, du Paolo Bensa e de l'Alessandro Brian ch'i remùnta zà a-a fìn de l'Öttusèntu. A ògni mòddo, a descuvèrta ciü impurtànte a l'è stàita du 1950, cun l'avertüa du pasàggiu p'entrà inta gròtta da Bàzura e u retruvamèntu de tràcce d'ativitàe umâne ch'i gh'àn tòstu 14.400 àgni. Tra e tràcce truvàe chi, a gh'émmu e peâne de sìnque persùne, dùi òmmi, in fiö e dùi matétti, descuvèrte inti scìti cunusciüu cùmme a Stànsia di Mistêri e l'Andàme de Ùrme. E Gròtte de Tuiràn i sùn bèn rinumàe ascì pè tütte e òsse d'ùrsu de tâne (Ursus spelaeus) ch'i ghe sùn stàite truvàe e ch'i remùnta tra 50.000 e 24.000 àgni fà, mèntre i scâvi in cùrsu inta gròtta du Curùmbu i l'àn purtàu a-a lüxe in gràn nümeru de pùnte de prêa.

Inti séculi prìmma de l'ocüpasiùn rumâna, inte l'etàe di Ligüri antighi, a vàlle du Varatèlla a faxêva pàrte di teritòri di Ligüri Ingàuni, ch'i l'andaxêva fìna a-e tère du Finà. De st'épuca chi, intu valùn da Vàlle i ghe sùn i rèsti de in castelà picìn, mésciu in sa còlla sùtta a-a Ròcca de Barlörie, a cuntrulà a véggia stràdda pè u Zùvu. Da-a datasiùn di còcci truvài chi s'è pusciüu stimà l'insediamèntu a-u II séculu prìmma de Crìstu, inta segùnda Etàe du Fèru.

Antighitàe

Cu-a cunquìsta rumâna de tère di Ingàuni, a l'inprensìpiu du II séculu a.C., a vàlle du Varatèlla a l'è pasà lèi ascì sùtta a-a Repübrica de Rumma e, scibèn ch'a nu gh'éra de gròssi paìxi, da ina série de retruvamènti a se pö végghe cumm'a fùsse bèn frequentà. In particulà, intu teritòriu tuiranìn i sùn stàite descruvìe de necròpuli e i rèsti de in vilàggiu: tra e tùmbe a se pö reurdà quélle truvàe inta Sala Morelli, a l'entrà da gròtta da Bàzura, fàite inte de gère cu-ina técnica cumün inta Ligüria fin'a-i prìmmi àgni de l'impêru e, sruatüttu, a necròpuli de d'âtu a-a Cruxà, inta regiùn di Canavéi, dund'u l'è stàitu descruvìu in àsse de l'imperatù Tibériu du 37 d.C. ch'u n'à dàitu ina següra datasiùn.

U retruvamèntu ciü impurtànte u l'è però quéllu, fàitu du 1955, di rèsti de ina lucalitàe d'alantù inta regiùn du Pòzzu, vixìn a-i cunfìn cu-u Burghéttu. Chi, int'in ràggiu de 150 mêtri, i sùn stàiti truvài di rèsti de murâje, de ceràmiche lucâli e in tégulu da fàbrica di Coccei de Augusta Bagiennorum. L'è prubàbile che stu paizéttu u fùsse in vicus bèn svilüpàu, sübitu a mùnte du traciàu da grànde Via Julia Augusta, cumm'u l'è bèn reurdàu da-i rèsti du Puntàssu, ch'u permetéva de traversà u Riàn Cazàsse. Pè cùntru, a nu l'è mìa següra a puzisiùn du paìze de Palmata (a Parmà), mensunàu fìna inte l'âtu mediuêvu pè pöi sparì du tüttu, che fòscia u sarêa da identificà pròpriu cun l'abitàu du Pòzzu, o cu-a regiùn da Ramà, d'atàccu a-u paìze de Baresciùn. A ògni mòddu, da-i stüddi in si tupònimi du pòstu a se végghe cumm'u l'è bèn ciü prubàbile che a Parmà a se truvàsse ciü a vàlle, intu teritòriu aù cumprézeu intu cumün du Burghéttu. Gh'è ascì u prublêma da puzisiùn du paìze de Pollupice, mensunàu tra Albium Ingaunum e Vada Sabatia fìna in sa Tabula Peutingeriana ma int'in mòddu nu vâri ciàiru e fòscia ciü a punènte da vàlle du Varatèlla.

Segùndu ina teurìa du Nino Lamboglia, a l'épuca di rumâni a ghe duvêva ése in'âtra stràdda, ciü luntâna da-u mà e paraléla a-a Via Julia Augusta, ch'a sarêa andà pròpriu d'inta Varatèlla fìna a Giüsténexi, ma nu gh'è de pröve següre. A ògni mòddu, fìna a-a cöita de l'impêru e ancùa dòppo, u teritòriu da Varatèlla u l'è stàitu ina regiùn a caràttere sruatüttu agrìculu, bèn lià a-u municipium arbenganéze cùmme estremitàe de levànte du sö distréttu.

Etàe de mèzzu

• 
  E ruìne da tùre srua a-u Bâsu du Giudéu, du XII-XIII séculu
• 
  A tùre du XIII séculu da paruchiâle véggia
• 
  U Palàssu D'Àste-Du Caréttu, cumensàu intu XIV séculu.

Inti prìmmi séculi de l'Etàe de mèzzu, a vàlle du Varatèlla a l'è andàita aprövu a-u rèstu da IX Regio: cunquistà da-i ostrugòti, a l'è restà inte quéllu régnu fìna a-a sö scunfìtta cu-a guèra gòtica e l'inprensìpiu da duminasiùn bizantìna, du 538. De chi, u cuntròllu bizantìn u l'è düràu pè tòstu in séculu e l'è pròpriu a sti àgni ch'a remùnta a prìmma mensiùn de quéllu che, fòscia, u l'è stàitu u prìmmu paìze da valà, u Castron Baractelìa. Sta mensiùn a rìva da-a Descriptio Orbis Romani du geògrafu Zòrzu Cìpriu, scrìta tra u 591 e u 606, dund'a gh'è ina lìsta, nu vâri precìza, de sitàe e di castélli ch'i l'éra sutt'a-u cuntròllu de Custantinòpuli. U tupònimu lì mensunàu u l'è bèn impurtànte perché u ne cunterêa da prezènsa de in paìze furtificàu, in Castron, inta vàlle da scciümàira Varatèlla (Baractelìa), mésciu a vardà e stràdde vèrsu a Nêva e a Bùrmia, ch'i l'andaxêva a-e ürtime furtificasiui a-i cunfìn cu-i lungubârdi, spécce quélla de Bardenèi. Cùmme mensunàu de d'âtu, da-i ürtimi stüddi a parêa però che u Zòrzu Cìpriu u nu se riferìsse pè dabùn a-a Ligüria, e inte stu câxu, l'ùrìgine du paìze a rèsta du tüttu scunusciüa. Pè cùntru, s'a fùsse verificà l'identificasiùn cun l'impurtànte Castron Baractelìa, a sarêa bèn puscibile che u Tuiràn u se sécce desvilüpàu intu scìtu de in ciü antìgu paìze rumânu, che però u nu gh'à lasciàu de rèsti o de memòrie.

Cu-a fìn da duminasiùn bizantìna, a regiùn, insèmme a-u rèstu da Ligüria, a l'è pasà a-u régnu lungubârdu de Ròtari, ch'u-u l'à cunquistà du 643. De chi, i ghe sùn di séculi ch'i nu gh'àn lasciàu vâri de infurmasiùi e ch'i düra fìna a-a fundasiùn de l'impurtantìscimu munesté de Sàn Pêru in Varatèlla, ch'u l'éra liàu stréitu a Tuiràn. E ciü tânte testimuniànse de l'épuca i végne da l'antìga Crunaca du munesté de Sàn Pêru in Varatèlla, scrìta pè a prìmma vòta intu XIV séculu e cunsürtà ascì da-u Paneri pè u sö Sacro, e vago Giardinello. In particulà, u Bùrgu u l'è stàitu sùtta a-u cuntròllu dirèttu di frâti da-u mumèntu da sö dunasiùn, fàita da-u Càrlu Màgnu, cun Sàn Pêru che, a-u IX séculu, u l'éra tra e ciü impurtànti auturitàe religiùze da Ligüria de Punènte intrêa. De ciü, l'abasìa a l'axêva ina sèrta impurtànsa cumerciâle gràsie a-a sö puzisiùn sciü u camìn de in'antìga stràdda da sà, ch'a s'è pöi mescià a-u fùndu du valùn sùtta a Sàn Pêru, pè pijà dùnca u nòmme de stràdda da Vàlle. Sta vìa, ch'a duvêva ése bèn impurtànte, intu teritòriu tuiranìn a l'éra fìna dutà de ina tùre de vàrdia, tirà sciü du XII-XIII séculu in sa sìmma du Bâsu du Giudéu. Pè ste raxùi chi, inte quélli àgni i gh'éra di fòrti interèssi in sa vàlle du Varatèlla, ch'i rivâva da-a cüria arbenganéze, da-e cumüne de Tuiràn e d'Arbénga, da-i Du Caréttu e, ciü tàrdi, ascì da-a Repübrica de Zéna e da-i Dòria de Löa, cu-i frâti ch'i l'àn cuscì pèrsu de manimàn e sö pruprietàe. Tuiràn u végne cuscì levàu a-i benedetìn, insèmme a Cunscènte, Löa e Bòrzi, cu-in àttu du véscu Lantéru du 9 d'utùbre du 1171, scibèn che, du 1184, a cüria arbenganéze a l'à decìzu de dâghe indaré carchedün di scìti tuiranìn.

Tântu ch'a finìva a duminasiùn di frâti, a cüria a l'à pasàu l'aministrasiùn de tère a capite Dancio usque ad Petram, sarêa a dì da-u câvu du Serià fìna a-a Prêa, a ina növa ma putènte famìja nòbile da sitàe, i D'Àste. A ògni mòddu, inte ste tère chi e pruprietàe di D'Àste i l'éra sruatüttu a Tuiràn, dùnde i l'axêva paréggi cuntràtti de livèllu cu-i abitànti du Bùrgu. Du 1238 u Giàcumu e u Bungiuvànni D'Àste i l'àn fàitu diventà Tuiràn in sö fèudu, vendéndu u gròssu de sö prupriutàe a-a cüria, che in scàngiu i l'à numinài scignüri du paìze. A despêtu da növa aministrasiùn, i cuntràsti tra i divèrsi partìi i nu s'éra pè nènte giustài e, pè prutézze i interèssi söi, a-u 17 de setèmbre du 1250 ina pàrte di tuiranìn a l'à usciüu creà ina cumpagnìa cumüna. A ògni mòddu, u fiju du Bungiuvànni, u Giacumìn D'Àste, u l'à decìzu de sciurtì da-i cunflìtti pè u cuntròllu de Tuiràn e cuscì u l'à dàitu indaré u sö fèudu a-u véscu. Intu mèntre, i Du Caréttu i l'éra sciurtìi a métte in òmmu da sö famìja cùmme abâte de Sàn Pêru ma pè u sö mòddu de fà, dàndu amèntu a-a crunaca, tra u 1255 e u 1259 u l'è finìu masàu da-i âtri frâti. Stu fàitu u l'axêva creàu in gràn turmèntu, tânto da dumandà l'intervèntu du Pàppa Bunifàsiu VIII, purtàndu a-a fìn a l'agregasiùn du munesté a-a mènsa vescuvì d'Arbénga.

Scaciài dùnca i benedetìn a-u 16 d'utùbre du 1308, u véscu Emanuele Spinola a-u 5 d'arvì du 1315 u l'à ciamàu a purtà avànti l'abasìa i certuzìn de Cazòttu, miràndu bèn de cuntrulâri cun di fòrti dàssi. U liàmme feudà tra Tuiràn e a Gêxa arbenganéze, cu-u Lanfràncu che inti àgni prìmma u l'axêva trasfurmàu u paìze in sa Varatèlla inte l'ürtima rucafòrte du puré terén di véschi d'Arbénga, u nu l'è però düràu ancùa pè vâri tèmpu. Infàtti, gràsie a-u grànde arémbu dàitu a-u Pàppa Urbânu VI intu Scìsma du Punènte, a Repübrica de Zéna a l'axêva vagnàu in fòrte créditu vèrsu de lèi e, dòppu de lünghe tratatìve, u gh'à lasciàu di teritòri ligüri ch'i l'éra sùtta a-a Sànta Séde pè mèzzu de diòcexi d'Arbénga, de Savùna e de Nòri. Tra u 1385 e u 1386, a Zéna i sùn cuscì pasài i paìxi da Prêa, de Bòrzi, de Veréssu, de Giüsténexi e de Tuiràn, ch'u cumprendéva Patarè, Buisàn e a Bràia ascì, mésci tütti insèmme int'in'ünica pudestarìa cumm'u l'éra zà inti àgni du cuntròllu vescuvì. Tra u 18 e u 21 de zügnu du 1386 u gh'è stàitu, a grüppi, u zuramèntu de fedeltàe di òmmi de Tuiràn intu palàssu da cumüna véggia, alantù adueràu cùmme edifissiu de guvèrnu da pudestarìa, fàitu ch'u l'à purtàu a-a fìn di dirìtti da cüria e di D'Àste in sa pupulasiùn. Pè sta raxùn chi, a l'è cumensà ina série de prucèssi tra e pàrte, cunscideràndu ascì i interèssi ecunòmici di véschi, che inte quélli àgni i l'axêva tiràu sciü béi, murìn, gùmbi, papelêre, fàbriche da lâna e da pùve nèira, mèntre i marchéxi Du Caréttu i l'axêva ocüpàu u castéllu de Giüsténexi pè vardâse i cunfìn da-e mòsse di zenéxi. A chistiùn a s'è a-a fìn giüstà pasài tòstu sinquant'àgni, cu-a cunvensiùn du 13 d'aùstu du 1434 tra i raprezentànti de Galiòtu Du Caréttu, da Repübrica e di tréi paìxi interesài. De ciü, a-u 1386 u remùnta ascì u prìmmu statütu cunusciüu de Tuiràn, furmàu de 88 capìtuli ch'i se sùn cunservài numà che pè ina pàrte, dapöi cangiàu ciü vòte, spécce cu-a mudìfica du 13 de nuvèmbre du 1605, ch'a l'à purtàu a de növe régule spartìe inte 70 paràgrafi.

Etàe mudèrna

A màppa de Tuiràn e Buisàn inte Jl dominio della Serenissima Republica de Genova in terraferma‎ du cartògrafu zenéze Matteo Vinzoni, 1773

Vèrsu a fìn du XV séculu l'antìga abasìa de Sàn Pêru a l'à pèrsu ascì e sö ürtime pruprietàe ch'i l'éra inta Bùrmia e, pè sta raxùn chi, a sö puzisiùn in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru a l'éra urmâi vegnüa föra de màn e sènsa utilitàe. I certuzìn, cun l'acòrdiu du Generâle de l'Ùrdine, du véscu d'Arbénga e di marchéxi Du Caréttu, a-u 14 d'aùstu du 1495 i l'àn risevüu u perméssu de mesciâse ciü a vàlle, cumensàndu de quéllu ànnu a custrusiùn da növa certùssa inta lucalitàe de Cà növe, d'ancöi dìta pròpriu da Certùssa, in sa zìna de senèstra da scciümàira. A custrusiùn du cunvèntu, ch'u l'axêva patìu di dàgni int'in'ocüpasiùn du 1500, a l'è terminà du 1564 cu-a realisasiùn du campanìn. Intu Sinquesèntu u l'è stàitu aviàu da-i buisanìn u lüngu prucèssu pè rivà a l'autunumìa religiùza e aministratìva, cumensàu a l'11 de nuvèmbre du 1592 cu-a separasiùn da gêxa de Sànta Marìa Madalêna da-a paròcchia de Tuiràn.

Vèrsu a fìn de stu séculu, a pupulasiùn du paìze a l'éra bèn cresciüa, rivàndu a tòstu 1.280 persùne, ch'i staxêva sruatüttu drèntu a-a sénta de murâje, d'alantù dutàe de sìnque pòrte da Còlla, du Murìn, da Scarétta, di Cùnsuri, cunusciüa ascì cùmme a "Purtàssa", e di Fòssi. Dùnca, mèntre du 1481 i dumenicài i tirâva sciü a gêxa da Madònna du Ruzâriu a-a Bràia, a s'è decìzu de cumensà a recustrusiùn da gêxa de Sàn Martìn, nu sènsa di prublêmi a finansiâra. U növu edifìssiu u l'è stàitu cunsacràu a-u prìmmu d'aùstu du 1609 e, du 1622, u Senàu da Repübrica u l'à cuncèssu ina sùmma de trexèntu scüi p'arangià u campanìn, adueràu cùmme prexùn ascì, e pè di âtri travàji. U Senàu, pè cùntru, u dumandâva a-a cumüna tuiranìna u màscimu cuntròllu sciü u bòscu da Pallarea, in scìtu d'atàccu a-i cunfìn cu-u Marchezàu de Barestìn de dùnde l'Arsenà da Repübrica u pijâva e légne pè e garée. Pè de ciü, cu-i Du Caréttu i gh'éra ascì di cunflìtti pè i dàssi in sa mèrce che da-u mà a l'andaxêva a Barestìn, tântu che du 1659 u l'è duvüu intervegnì u Düxe.

U 24 d'utùbre du 1714 a marchéza D'Àste a l'à uspitàu intu sö palàssu a Tuiràn l'Elisabetta Farnese, spuzà pè prucüra cu-u rè de Spàgna Felipe V e de pasàggiu pè a Ligüria p'andà a Madrid. Dùi àgni dòppu, a-i 18 de màrsu du 1716, u capitàn Giuseppe Polla u l'à lasciàu pè testamèntu ina rìcca dunasiùn pè creà in'òpera pìa pè l'istrusiùn di fiöi: tiràu sciü l'oratòriu du Trànzitu de Sàn Giüzèppe e arangià ina cà d'atàccu, i frâti sculòpi i gh'àn avèrtu a prìmma scöra du paìze. Sta scöra a l'è dürà fìna a-u 1808, quându i frâti i l'àn duvüu lascià Tuiràn pè ina supresiùn religiùza usciüa da-u regìmme napuleònicu.

Etàe cuntempurànea

• 
  A gêxa da certùssa, aruinà inta batàja de Löa e d'ancöi abandunà
• 
  U munumèntu a-e vìtime du bumbardamèntu du '44, òpera de l'Agenore Fabbri
• 
  Panuràmma de Tuiràn int'ina cartulìna du 1902

A despêtu da deciarasiùn de neutralitàe da Repübrica de Zéna, e armàe revulusiunârie franséxi i l'axêva ocüpàu ina pàrte da rivéra de Punènte, rivàndu a-u 24 de nuvèmbre du 1794 pròpriu a Tuiràn, cu-i prìmmi batajùi ch'i l'éra andàiti a stà inta gêxa da Bràia e inta Certùssa. U s'è cuscì furmàu in frùnte tra l'armà revulusiunâria e quélla di austru-piemuntéxi che, partìndu da Garésce, u vegnìva zü pasàndu pè a Ròcca e pè a Varatèlla, dùnca da vixìn a Tuiràn e a-u Burghéttu. Pè tòstu in ànnu i nu ghe sùn stàiti di gròssi cumbatimènti e dùnca, cuscì cùmme inti paìxi a-u reùndu, a lünga ocüpasiùn militâre a l'à purtàu a ina gròssa crìzi inta regiùn, duvéndu mantegnì e trüppe chi acampàe e cunscideràndu ascì che i barestèi, inte l'estàe du 1795, i l'éra duvüi scapà da-u sö valùn e i staxêva lù ascì a Tuiràn. In sa fìn, prìmma de l'inprensìpiu du növu invèrnu, u generâle Pierre Augerau u l'à decìzu de pijà l'inisitìva cun l'atàccu generâle du 23 de nuvèmbre, pasàu a-a stòria cùmme a batàja de Löa. Intu cùrsu di cumbatimènti a l'è stàita bèn danezà a vêgia certùssa, dund'a gh'éra ina redütta d'artijerìa che i franséxi i àn cunquistàu sùlu dòppu di asàlti a-a bajunétta, pè pöi atacà e puzisiùi di austru-piemuntéxi in sa còsta de Dâri.

Scibèn che, finìa a batàja, e trüppe franséxi i l'axêva lasciàu u paìze, cu-a creasiùn da Repübrica Ligüre e idée da revulusiùn i se cumensâva a spànde pè ste bànde ascì, purtàndu de gròsse növe a Tuiràn. Cu-a supresiùn de cungregasiùi religiùze, i certuzìn i l'àn pèrsu e sö ürtime pruprietàe, vendüe a di tuiranìn cuscì cùmme di arédi de gêxe tuiranìne. L'aministrasiùn du paìze, numinàu "cumün" da-u növu regìmme, a l'éra afidà a-u maire da Prêa che, cuntrulàndu ascì Giüsténexi, u guernâva u mèximu teritòriu de l'antìga pudestarìa. Insèmme a-e pruprietàe da Gêxa, i sùn stàite sequestràe ascì quélle di marchéxi Du Caréttu, ch'i l'includéva in ortu-giardìn ch'u sarà arangiàu a ciàssa pübrica. Chi, u l'è stàitu ciantàu cu-ina gràn fèsta l'erburu da libertàe du paìze, arembàu sciü ina bâze ch'a se pö ancùa végghe, e, ciü târdi, a culònna de triùnfu pè u Napuleùn. Inclüzu intu Cantùn da Prêa, inta Zuridisiùn de Aréne Càndide, de sti àgni a frasiùn buisanìna a l'è stàita destacà da Tuiràn e numinà cumün pè cùntu sò, mèntre u paizéttu de Patarè, zà abandunàu, u l'éra inta Zuridisiùn da Sénta, cuntrulà da Arbénga, intu cumün ünicu furmàu da-u Burghéttu e U Serià. E refùrme repübricâne i l'axêva interesàu ascì e tàsse, cresciüe du bèllu sùtta a-a növa aministrasiùn rivàndu a tòsto 11.000 frànchi zenéxi, e a creasiùn de ina Vàrdia Nasiunâle bazà in sa léva. A ògni mòddu, a-u 23 de setèmbre du 1805 a Repübrica Ligüre a l'è finìa cun l'annesiùn dirètta a-u Prìmmu Impêru, dürà fìna a-u 1814. Intu chiürtu mumèntu d'indipendènsa renuvà, tra u 1814 e u 1815, u guvèrnu da Repübrica Zenéze u l'axêva cumensàu a métte tùrna in pé u véggiu ùrdine, levàndu ina tàssa in se l'öriu, bèn pezànte pè in paìze cùmme Tuiràn, e fàndu recuperà a-i Du Caréttu di sö bêni cu-a lézze de recustitusiùn da nubiltàe.

Cu-e decixùi du Cungrèssu de Viénna e l'annesiùn a-u Régnu de Sardégna, Tuiràn u l'è finìu lèi ascì sùtta a-u növu duminatù. Di prìmmi àgni du guvèrnu piemuntéze a gh'émmu ina statìstica tòstu detajà du paìze, vìstu a-u 1823, quându i gh'éra 1.379 persùne. In particulà, trè persùne sciü quàttru i travajâva a tèra e, miràndu a-a divèrse prudusiùi, mèntre de verdüre e gràn nu se sciurtìva a cruvì u bezögnu lucâle, i 1.120 quintâli d'öriu a l'ànnu i l'éra a ciü impurtànte prudusiùn tuiranìna, cunscideràndu ascì in cunsümmu lucâle ch'u l'éra de 80 quintâli. Gh'éra pöi a prudusiùn, du tüttu particulà, de in vìn de setrùi inventàu da-u Giacinto Garassini e premiàu a-e espuzisiùi universâli de Lùndra du 1851 e de Parìgi du 1855. Mèntre e papelêre a-u Martinéttu i l'éra urmâi abandunàe, se regìstra a prezènsa de 13 gùmbi a ina röa, 4 a dùe röe, 2 lavaùi pè a sànsa, 15 murìn pè u gràn e de furnâxe pè a casìna. U tràfegu ciü impurtànte u l'éra quéllu du minerâle de fèru che, descariàu a Löa o a-u Burghéttu, u vegnìva camalàu cu-e sòme fìna a-e fàbriche inta Bùrmia, sruatüttu quélle de Carisàn e de Bardenèi. A gh'éra pöi ina gràn pùira pè a cumpàrsa, du 1817, da musca de l'uriva mèntre, cu-a vacinasiùn du 1822, a nu gh'éra ciü de maròti de vaiòru. Pè l'istrusiùn, scibèn che du 1815 i marchéxi de Barestìn i l'axêva tùrna avèrtu a scöra du Polla pè dâra indaré a-i sculòpi cumm'i fùsse turnài a Tuiràn, i frâti i nu l'àn ciü rilevà e dùnca, pasà ina série de prucèssi, a s'è derfà l'òpera pìa p'arvì ina scöra pübrica.

Du 1905, pè a prìmma vòta inta sö stòria, a Tuiràn u ghe végne liàu u paìze de Cârpe, cumün pè cùntu sö fìna a-u 1869 e tacàu a l'inprensìpiu a Barestìn, cu-u quâle u l'éra intu marchezàu di Du Caréttu. Pè meju liâse cu-u circundâriu e, in particulà, cu-a feruvìa, arivà a-u Burghéttu a-u prìmmu de zügnu du 1877, e cu-a Bùrmia, a cumènsa a realizasiùn d'ina rèi de stràdde. Ste chi i sarêa i "stradùi" pè Cârpe, raxùn principâle du sö destàccu da Barestìn e avèrtu du 1912 (d'ancöi pàrte da SP60), pè Barestìn, avèrtu cu-in cùrpu de màn da-i barestèi dòppu u 1881 (d'ancöi a SP34) e pè u Burghéttu (d'ancöi lèi ascì inta SP60). Pè cùntru, u stradùn pè Buisàn, che d'ancöi u fà pàrte da SP25, u rìva bèn ciü târdi, tântu da êse realizàu, ancùa in tèra batüa, sùlu tra u 1952 e u 1953. Da-u pùntu de vìsta aministratìvu, du 1929 a gh'è stàita a supresciùn du cumün de Buisàn, usciüa inte l'àmbitu da pulìtica fascìsta d'agregasiùn di paìxi ciü picìn, mèntre u l'éra falìu u prugèttu de creà in cumün "du Varatèlla" pè l'upuzisiùn du Burghéttu e du sö pudestàe.

Cùmme tânti âtri paìxi, Tuiràn ascì u l'à avüu e sö vìtime inte dùe guère mundiâli ma, ciü di cumbatènti cadüi, u prêxu ciü âtu u l'è stàitu pagàu da-e gènte tuiranìne inta Segùnda Guèra Mundiâle. Infàtti, cun l'obietìvu de fà satà i pùnti in sa Varatèlla, u 12 d'aùstu du 1944 trèi squadrùi aérei, pè in tutâle de 21 B-17 aleài, i l'à caciàu 240 bùmbe da sinquesèntu lìbbre sciü u paìze. Quéllu giùrnu i ghe sùn restàite 41 persùne, quarànta tuiranìn e in tedéscu, e i sùn stàite derucàe quâxi du tüttu e burgàe da Fascétta e da Bràia, dund'a l'éra supravisciüa a gêxa da Madònna du Ruzâriu, sènsa però sciurtì a cacià zü màncu in pùnte. Scibèn che, ancuasài, u l'è stàitu l'ünicu, pè pùira de âtri bumbardamènti e gènte de Tuiràn, Cârpe e Barestìn pè in sèrtu tèmpu i l'àn lasciàu i sö paìxi, andàndu a stà inte campàgne o inte gròtte; cu-in gràn nümeru de tuiranìn ch'u l'à decìzu de sustà intu santuâriu de Sànta Lesìa, drèntu a-a gròtta de Sànta Lesìa de Srua. A-i mòrti du bumbardamèntu u l'è dedicàu in munumèntu intu Pàrcu Rusciàn, inauguràu u 26 d'utùbre du 1969 e òpera du famùzu scurtù Agenore Fabbri.

Pasà a guèra a gh'è prèstu stàita a recustitusiùn du cumün de Buisàn, deliberà a l'11 de nuvèmbre du 1946 da-u guvèrnu pruvizòriu. A-u 28 de màzzu du 1950 di fiöi de Tuiràn i l'àn descruvìu l'entrà a-a gròtta da Bàzura, avèrta a-u pübricu u prìmmu de zenà du 1953 e prèstu vegnüa a ciü impurtànte atrasiùn türìstica du cumün. Da-u 1973 a-u 31 de dixèmbre du 2008, Tuiràn u l'à fàitu pàrte da Cumünitàe muntâna Pollupice pè pöi pasà, fìna a-u 2011, inta Cumünitàe muntâna du Punènte Savunéze e a-a fìn, tra u 2014 e u 2016, inte l'Uniùn di cumün da Rivéra de Pàrme e di urìvi.

Abitànti

Evulusiùn demugràfica

Abitànti censìi

Minurànse furèste

Dàndu amèntu a l'ISTAT, a-u 31 de dixèmbre du 2023 a Tuiràn i ghe sùn 106 residènti furèsti.

Cugnòmmi ciü difüxi

I cugnòmmi ciü difüxi a Tuiràn i sùn: Maineri (Mainêru), Ferrari (Ferâri), Zunino (Zünìn), Oddone (Uddùn) e Durante (Dürànte).

Persùne liàe cun Tuiràn

Ritràttu du Baccio Maineri

• Giovanni Battista D'Aste (Tuiràn, 1566 - Rùmma, 1620): frâte austignàn, oratù e teòlugu a l'Archigymnasium de Rùmma. U pâpa Pàulu V u l'à numinàu vicâriu generâle de l'Ùrdine Austignàn e, ciü târdi, ascì sacrìsta puntifìciu e véscu da diòcexi de Tagàste, sitàe da Numidia dund'u l'è nasciüu Sant'Austìn.
• Giuseppe Polla (Tuiràn, 1659 - 1716): capitàn da Repübrica de Zéna e benefatù du cumün. Intu sö testamèntu u l'à lasciàu in'impurtànte dunasiùn pè fundà a Tuiràn in cunvèntu di Sculòpi, dùnde mustrà a-i fijöi cùmme léze, scrìve e fà de cùntu.
• Pier Giacinto Garassini (Tuiràn, 1787 - 1868): mêgu, pulìticu e benefatù. U s'è laureàu a-a Sorbonne travajàndu pöi cùmme diretù da clìnica de Montpellier e u l'è stàitu elezüu a-a càrega de depütàu du Régnu de Sardégna pè dùe legislatüre. U l'à publicàu vâri stüddi scientìfici, sécce liài a-u sö travàju che de agricultüra, e u l'à avüu dùi fìji, Onesto e Amando, ch'i se sùn dedicài a-a vìtta militâre.
• Baccio Emanuele Maineri (Tuiràn, 1831 - Rùmma, 1899): scritù, tradutù e giurnalista, u l'à travajàu cùmme bibliutecâriu a Rùmma int'in ministêru. U l'à scrìtu de òpere sciü argumènti diferènti, da tèsti stòrici, biogràfici e crìtici a rumànzi e stòrie, cu-in stìle infruensàu a l'inprensìpiu da Francesco Domenico Guerrazzi e Edgar Allan Poe e ciü târdi ascì da-u Manzoni. Pè cârche ànnu u l'è stàitu u diretù du giurnâle Il diritto e, cu-ina culesiùn inisiâle de 221 publicasiùi e 214 librétti, u l'à creàu a prìmma bibliutêca pübrica de Tuiràn.
• Onesto Garassini (Tuiràn, 1832 - 1902): dòppu avé frequentàu l'Académia Reà de Turìn u l'è entràu inti bersajéi, pijàndu pàrte a-a campàgna in Crimêa e a-a préza de Rùmma du 20 de setèmbre du 1870. U s'è cungedàu cu-u grâdu de Tenènte Culunèllu.
• Amando Garassini (Tuiràn, 1836 - 1892): u l'à frequentàu lèi ascì l'Académia Reà de Turìn, entràndu, cùmme u sö frè, intu còrpu di bersajéi. U l'à partesipàu a l'invaxùn du Régnu de Dùe Sicìlie e u s'è cungedàu cu-u grâdu de capitàn.
• Pietro Igino Mainero (Tuiràn, 1840 - 1913): scìndicu de Tuiràn pè paréggi àgni, u l'à fàitu alargà e alestì l'uspeà du paìze, metténdughe ina pàrte du sö patrimòniu. U l'à pöi partesipàu ativamènte a-a realizasiùn de quélla che ancöi a l'à a stràdda pruvinciâle 60 (ch'a và da-u Burghéttu a Bardenèi), permetténdu u pasàggiu inti sö terén.
• Giuseppe Bontempo (Tuiràn, 1853 - ?): u s'è trasferìu inte l'América du Süd, a Buenos Aires, dund'u l'à cruvìu de impurtànti puzisiùi inte cumünitàe d'emigrài. In particulà, u l'è stàitu u presidènte da sucietàe nasiunâle italiâna de Buenos Aires e sòciu unurâriu da sucietàe "Giuseppe Gailiano".
• Francesco Ronco (Barestìn, 1894 - Tuiràn, 1978): militâre, u l'à cumbatüu inta prìmma guèra mundiâle cu-u grâdu de suttutenènte. Inta guèra de liberasiùn u l'è stàitu u cumandànte du 184° regimèntu paracadütìsti e pöi du regimèntu paracadütìsti "Nembo", cu-u grâdu de Generâle de Brigà. A-u cungêdu, intu 1967, u l'éra rivàu a-u grâdu de Generâle de Còrpu d'Armà.
• Giovanni Battista Parodi (Zéna, 1905 - Mâta, 1941): nasciüu a Zéna ma de famìja tuiranìna, u l'è stàitu Tenènte de Vascèllu inta Régia Marìna e capusquadrìja di MAS, vâgnàndu ina medàja d'argèntu pè in'asiùn intu cùrsu du bumbardamèntu aleàu de Vuè du 1940. U l'è finìu masàu u 26 de lüju du 1941 inte in atàccu di MAS a-u purtu da Valétta, pijàndu pè stu chi ina medàja d'argèntu a-a memòria.
• Marco Bertolotto (Cugén, 1959): pulìticu, elezüu cùmme scìndicu de Tuiràn pè trè vòte, u l'è stàitu u presidènte da pruvìncia de Savùna da-u 2004 a-u 2008.

Pòsti de interèsse

Architetüre religiùze

Paròcchia de Tuiràn

• 
  Faciâta da gêxa de Sàn Martìn
• 
  A gêxa da Madònna du Ruzâriu
• 
  Oratòriu du Trànzitu de Sàn Giüzèppe
• 
  Quéllu ch'u rèsta da gêxa da Certùssa
• 
  A capélla de Sàn Ròccu a Baresciùn
• 
  Faciâta de l'abasìa de Sàn Pêru
• 
  Santuâriu de Sànta Lesìa, a cà de l'eremìtta e u campanìn
• 
  A capélla de Sant'Ànna, a Dâri
• 
  A capélla de Sant'Antògnu a-a Cruxà

• Gêxa de Sàn Martìn de Tours: a paròcchia du paìze, a se tröva intu Bùrgu e a l'è stà tirà sciü vèrsu a fìn du XVI séculu a-u pòstu de l'antìga cêve de Tuiràn, vegnìndu cunsacrà a-u 1° de aùstu du 1609 da-u véscu d'Arbénga Luca Fieschi. A-u de föra a gêxa a se mùstra cu-ina strutüra sèmplice, cun pòche decurasiùi, e a gh'à cùmme campanìn in'âta tùre du trexèntu, zà aduerà da-a prìmma cêve. A l'è pöi tacà da in pòrtegu cu-u vixìn oratòriu di disciplinài, rezüu da de culònne ch'i l'éra inta gêxa véggia. L'intèrnu, a trè navâte separàe cun öttu culònne de prêa de Veréssu, u l'è invêce in stìle baròccu e rìccu de decurasiùi, cu-in grànde artà "a nâve" du 1709, sruastàu da ina crùxe da prucesiùn realizà da-u scurtù zenéze Giambattista Bissone, dìtu "U Venesiàn". In sa drìta de l'artà mazù a gh'è quéllu da Sùnta, du 1758, mèntre, a-a sö senèstra, se tröva l'artà ciü antìgu da gêxa, sarêa a dì quéllu da Pentecòste, du 1613. Tra e òpere chi cunservàe, se pö ancùa reurdà u pürpitu du 1755, in stìle rococò, a stàtua de Sàn Martìn da butéga zenéze di Olivari e quélle di Sànti Austìn e Giasìntu, da butéga di Carlone. U sufìttu u l'è stàitu tenzüu e decuràu da-u zenéze Gerolamo Graffigna, da scöra du Barabìn.
• Gêxa da Madònna du Ruzâriu: a se tröva inta burgà da Bràia, de là du Riàn de Baresciùn miràndu da-u Turàccu. A sö custrusiùn, usciüa da-i frâti Dumenicài, a l'è cumensà du 1481, adatàndu de cà che di tuiranìn, u 10 de màzzu du 1478, i l'axêva lasciàu a-a Gêxa. A gêxétta a l'à pijàu u sö aspèttu d'ancöi cu-a ricustrusiùn du 1627 e alantù a gh'éra d'atàccu ascì in cunvèntu. A custrusiùn a l'à però patìu di gròssi dàgni cu-e guère napuleòniche e intu bumbardamèntu de Tuiràn du 12 de aùstu du 1944, vegnìndu dùnca restaurà du '52 e du '69. Drèntu a-a gêxa a gh'è cunservà ina gràn tòra da Vèrgine cu-u Bambìn, fàita da-u pitù zenéze Orasiu De Ferâri, e dùe stàtue da prucesiùn dedicàe a-a Madònna du Ruzâriu cu-u Bambìn e a Sàn Pêru in Glòria.
• Oratòriu de Sàn Bastiàn: u l'è l'oratòriu da paròcchia du Bùrgu, mésciu de travèrsu a-a gêxa de Sàn Martìn, in sa sö mürâja de drìta. Chi a gh'è cunservà ina tèira du 1659 du Giulio Benso dedicà a-u Matrimòniu da Vèrgine.
• Oratòriu du Trànzitu de Sàn Giüzèppe: u l'è a l'entrà de mùnte du Bùrgu, dùnde ina vòta a gh'éra üna de pòrte inte murâje du paìze. I l'àn tiràu sciü intu 1716 p'uré du capitàn Giuseppe Polla, cumm'u l'è reurdàu da in'iscrisiùn in sa faciâta de l'edifìssiu, vegnìndu adueràu da in'òpera pìa di frâti Sculòpi fin'a-u 1798, ànnu de supresiùn de l'Ùrdine inti teritòri da növa Repübrica Ligüre. A capélla a gh'à ina strutüra de tìpu baròccu, surmuntà da ina bèlla cùpula cruvìa de ciàppe e cu-in lanternìn in sa pùnta. Intu drèntu, srua a l'artà de mârmu, se cunsèrva ina tòra dedicà a-u titulâre, in Trànzitu de Sàn Giüzèppe du XVIII séculu realizàu da in pitù scunusciüu de scöra ligüre.
• Certùssa de Tuiràn: a se tröva inta burgà cu-u mèximu nòmme, a-u de là du Varatèlla, dùnde se végghe ancùa i sö rüderi. A custrusiùn da certùssa a l'è cumensà intu 1495, quându i frâti de Sàn Brunùn, ch'i staxêva inte l'abasìa de Sàn Pêru, i sùn chinài ciü a vàlle. Cu-a supresiùn de l'Ùrdine intu 1798, u cumplèssu u l'è stàitu abandunàu, vegnìndu in pàrte derucàu cârche ànnu dòppu. Mèntre e cà di frâti i sùn stàite caciàe zü o riadatàe, i svètta ancùa e ruìne da gêxa, ch'a l'éra dedicà a Sàn Pêru in Vìnculi, cun l'âtu campanìn du 1564.
• Capélla de Sàn Ròccu: dìta ascì di Sànti Pêru e Ròccu, a l'è a gêxétta da burgà de Baresciùn, méscia inte ina ciàssa d'atàccu a-a stràdda ch'a l'andaxêva a Barestìn. A sö custrusiùn a remunterêa a l'inprensìpiu du Seisèntu, pöi rimanezà intu XVIII séculu. Drèntu a-a capélla a gh'è cunservà ina stàtua de Sàn Ròccu, purtà in prucesiùn intu giùrnu da fèsta patrunâle, òpera du scurtù zenéze Giobatta Garaventa.
• Abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla: cunusciüa ascì cùmme abasìa de Sàn Pêru a-u Mùnte, a se tröva in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru e a l'è tra e custrusiùi ciü antìghe de zòna. Infàtti, dàndu amèntu a-a tradisiùn lucâle, a sö realizasiùn a remunterêa fin'a-u perìudu du Càrlu Màgnu; a ògni mòddu e prìmme testimuniànse scrìte i permétte de dâghe ina datasiùn zà presedènte a l'ànnu mìlle. A l'inprensìpiu aministrà da-i frâti benedetìn, intu 1313 a l'è pasà a-i certuzìn che però, du 1495, i sùn andàiti a stà inta növa certùssa a-u fùndu da vàlle. A véggia abasìa a l'à cuscì perdüu a sö impurtànsa, ma sénsa vegnì mâi abandunà du tüttu. Ancùa d'ancöi, a-u giùrnu de Sàn Pêru, inti prài de l'abasìa a se tégne ina fèsta rinumà e, ina vòta ògni sìnqu'àgni, a ghe mùnta da-u paìze ina gràn prucesiùn, pasàndu pè l'antìga stràdda da sà.
• Santuâriu rüpèstre de Sànta Lesìa: u l'è custruìu in se rìve du Mùnte Raviné, inta gròtta dìta de Sànta Lesìa de Srua, intu mèzzu tra quélla da Bàzura e quélla de Sànta Lesìa de Sùtta, ch'i sùn l'entrâ e a sciurtìa du percùrsu vixitàbile. A prìmma mensiùn du santuâriu a l'è du 1519, cuntegnüa int'ina bùlla du Pàppa Leùn X, ma zà inte l'Etàe de Mèzzu a gh'éra chi in scìtu sâcru dùnde i se fermâva i pelegrìn ch'i l'andaxêva a Rùmma. De föra a se végghe sùlu a faciâta, cun d'atàccu a cà de l'eremìtta e u campanìn, mèntre l'àula du santuâriu a l'è ricavà drèntu a-a gròtta. L'òpera ciü impurtànte chi cunservà a l'è ina stàtua da sànta titulâre du 1604, scurpìa da Taddeo Carlone, mèntre, daré l'artà, a gh'è in pùssu cun de l'âiva benedìa aduerà da-i pelegrìn pè bagnâse i öggi e e ferìe.
• Capélla de Sant'Ànna: a capélla da burgà de Dâri, a punènte du cèntru stòricu, a l'è stàita custruìa a l'inprensìpiu du Seisèntu a l'incrùxu tra a mudèrna stràdda pruvinciâle pè Buisàn e l'antìga stràdda da sà ch'a mùnta fìna a Sàn Pêru. Strutüra rüstega, a gh'à, de travèrsu a-a faciâta lüngu a murâja de drìta, in picìn campanìn a vèira. L'artà, ancùa arembàu a-a murâja a-u fùndu de l'àula, u l'è pè cùntru ciü rìccu e, da-e sö decurasiùi, se purêa truvà cunfèrma de ina prìmma intitulasiùn a l'Immaculà.
• Capelétta de Sant'Antògnu: a l'è ina picìna capelétta inta burgà da Cruxà, cumpréza tra a Bràia, a levànte, e Baresciùn, a punènte. Situà a l'incrùxu tra de növe stràdde residensiâli e restaurà du 2015, a gh'à in artarìn srua a-u quâle a gh'è in afréscu dedicàu a-u sàntu.

Paròcchia de Cârpe

• Gêxa de Sàn Benârdu: a l'è a gêxa da paròcchia de Cârpe, situà a-u cèntru da frasiùn inta burgà che, pijàndu da lèi u nòmme, a l'è dìta pròpriu da Gêxa. Tirà sciü pè rimpiasà u primìscimu scìtu sâcru du paìze e a l'inprensìpiu dedicà a Sàn Bastiàn, a l'è stà erezüa a paròcchia du 1609 cu-a separasiùn da-a gêxa muè de Sàn Zòrzu de Barestìn. A-u de föra a gh'à ina strutüra sèmplice, afiancà da in'âtu campanìn da-a caraterìstica cùpula a seùlla, ch'a gh'à d'atàccu, vèrsu mùnte, u lucâle dund'a staxêva a scöra e, de daré, a cà canònica. U drèntu, a ina sùla navâta, u l'è duminàu da l'artà baròccu, usciüu da-i marchéxi Du Caréttu de Barestìn e ch'u gh'à ancùa i stémmi da famìja intajài intu mârmu. Tra e òpere chi cunservàe, pè devusiùn e prêxu se pö mensunà a stàtua de Sàn Benârdu, cumisciunà inte l'Öttusèntu da-a cunfratèrnita de Sàn Bastiàn e purtà in prucesiùn a-u dì da fèsta patrunâle.
• Oratòriu de Sàn Benârdu: custrusiùn in sa stràdda pruvinciâle, a l'è a l'entrà du paìze, vixìn a-a burgà da Rùggia. L'edifìssiu, ch'u l'à pijàu a sö strutüra d'ancöi intu cùrsu de l'Öttusèntu, u l'è stàitu l'oratòriu da frasiùn e ascì a sêde a cunfratèrnita de Sàn Bastiàn. Cu-a fìn da cunfratèrnita, intu XIX séculu l'oratòriu u gh'à avüu vârie funsiùi e, pè in sèrtu tèmpu, u l'è stàitu fìna adueràu cùmme cìne.

Architetüre civìli

• 
  L'âra du palàssu D'Àste-Du Caréttu afacià sciü u Pàrcu du Marchéze
• 
  U pùnte de Giàire
• 
  U pùnte du Murìn, inta burgà cu-u mèximu nòmme

• U Parâxu: u l'è u palàssu intu cèntru stòricu dund'i staxêva i véschi d'Arbénga, ch'i l'aduerâva d'estàe cùmme residènsa s.a Afaciàu in sa Vìa Paròdi, u Parâxu u gh'à a-u ciàn terén de arcàe rezüe da trè culònne, tiràe sciü intu XV séculu. Chi a se cunsèrva in architrâvu de prêa nèira, fàitu du 1503, ch'u gh'à scurpìi i blazùi de Sàn Miché, titulâre da catedrâle, e du véscu Leonardo Marchese, ch'u l'à cumisciunàu. Intu Parâxu, du 1831, u gh'è nasciüu u puêta tuiranìn Baccio Emanuele Maineri.
• Palàssu D'Àste-Du Caréttu (in Vìa Paròdi), aù Garasìn: cunusciüu ascì cùmme Domo de Aste, u l'è tra i ciü impurtànti palàssi du cèntru stòricu. U l'è furmàu da vâri edifìssi tacài insèmme e tirài sciü tra u 1300 e u 1806, vegnìndu rimanezài intu cùrsu du XIX séculu pè cùntu da famìja Garasìn. A-u de föra u palàssu u prezénta ina löggia du Trexèntu e in purtà de prêa du Finà du XVI séculu, cu-a faciâta in sa Ciàssa Mârtiri ch'a l'è ancùa decurà cu-u stémma da famìja di cùnti D'Àste. Intu drèntu du palàssu, se pö ancùa végghe arêdi e decurasiùi uriginâli, cu-u gràn scarùn du 1797 de mârmu e ciàppe ch'u pòrta fìna a l'âtriu da gràn sâla, decurà intu XVIII séculu e dutà de in camìn de mârmu in stìle Luìggi XV. I pavimènti i cunsèrva ancùa di lagiùi uriginâli du Seisèntu.
• Palàssu D'Àste-Du Caréttu (in Vìa Pòlla): dìtu ascì u palàssu "du Marchéze", a sö custrusiùn a remunterêa a-u XV séculu, pöi rimanezà cun parégge azùnte intu cùrsu di séculi. Da l'inprensìpiu de pruprietàe da famìja D'Àste, du 1800 i l'àn catàu i Du Caréttu de Barestìn, ch'i ghe sùn stàiti fin'a-u 1950. Inte stu palàssu chi, afaciàu sciü u Pàrcu du Marchéze, a gh'è a sêde du musêu etnugràficu da Vàlle du Varatèlla, druvìu du 1997 e ch'u permétte de vixitâne e stàlle e ina pàrte du ciàn nòbile, alestìu cùmme a-u tèmpu di cùnti D'Àste.
• Palàssu Barestìn: pruprietàe da famìja di Du Caréttu de Barestìn, u l'è ina custrusiùn du XVI séculu, afacià in sa Ciàssa Mârtiri a l'incrùxu cun Vìa Paròdi. A-u ciàn terén u gh'axêva de arcàe che aù i sùn seràe, ma de quâli se pö ancùa mirà u prufì di maùi.
• Palàssu Dürànte: u l'è in palàssu du cèntru stòricu, afaciàu sciü Vìa Paròdi. De pruprietàe de l'umònima famìja tuiranìna, u gh'à in purtà de prêa nèira decuràu, intu tìmpanu, cu-a scrìta "Si Deus pro nobis, quis contra nos?".
• Vìlla Mainêru o Pruvàggi: a l'è ina gròssa villa ch'a se tröva sübitu a vàlle du Bùrgu, cumpréza tra a véggia stràdda, ch'a pàssa drèntu a-u paìze, e a növa pruvinciâle. A sö custrusiùn a l'è stà cumisciunà da-u Pêru Mainêru, dìtu "u Biundìn", vèrsu a fìn du XIX séculu, restàndu de pruprietàe de famìje Mainêru e Barlòccu fin'a-u 1978. Vixità, intu cùrsu di àgni, da impurtànti persunalitàe, tra i vâri incùntri pulìtici l'è stàitu chi ch'u s'è decìzu de custruì a famùza Vìa XX Setèmbre de Zéna. A vìlla a l'è afiancà da âtre custrusiùi ciü picìne, da ina tùre inta faciâta de punènte e, a-u reùndu, a gh'à ancùa in picìn giardìn.
• Pùnte de Giàire: u l'è in antìgu pùnte du Trexèntu, pè vâri séculi l'ünicu ch'u l'atraversésse a scciümàira, situàu a l'artéssa du Bùrgu. U pùnte, ch'u l'à pijàu u nòmme da-u scìtu dund'u se tröva, u gh'à ina strutüra a trè arcàe de larghéssa diferènte e, srua a-a ciü âta, intu XIX séculu a s'è realizà ina capelétta vutìva. De frùnte a sta capelétta a gh'è ancùa ina crùxe, cu-ina targa du 1818 ch'a reùrda l'indurgènsa de quarànta giùrni a chi u l'avésse dìtu in pater ed ave.
• Pùnte du Murìn: u l'è in pùnte de prêa a dùe arcàe lüngu a stràdda che da-u Bùrgu a muntâva fin'a-a Certùssa. U sö nòmme u végne da-u gràn edifìssiu in sa zìna de senèstra du Varatèlla, tiràu sciü tra i séculi XV e XVII da-i frâti du cunvèntu e che a l'inprensìpiu u l'éra adueràu cùmme papelêra, cangiàndu ciü târdi a sö funsiùn a quélla de gùmbu e de murìn da gràn. D'atàccu a stu pùnte, a gh'è u scìtu dund'u pàrte u bêu de l'âiva câda, ch'u càmpa l'âiva de ina funtâna ch'a sciòrte de pòcu ciü in sciü du léttu da scciümàira.
• Cà de Pégure: i sùn e cà da pastùi, d'ancöi abandunàe, ch'i se tröva in se rìve di mùnti a-u reùndu du paìze, bèn difüze tra i cumün de Tuiràn e de Buisàn. Sèrte de ste cà i gh'àn fìna in'urìgine ch'a purêa remuntà a l'Etàe de Mèzzu o ancùa prìmma e, in particulà, a l'è prubàbile che a cuscì dìta Cà da Turétta, srùa a-u paìze, a fùsse a l'inprensìpiu in edifìssiu furtificàu. E âtre "cà de Pégure" i sùn, in se rìve du Mùnte Aü, a Cà de Cùnche, a Cà Leàe, a Cà di Nèiri, a Cà Barèste e a zà mensunà Cà da Turétta; dapöi i ghe sùn a Cà du Pòzzu e a Cà Massò sùtta a-u Pòzzu de Barestìn e, de d'âtu a-a burgà de Dâri, a Cà du Cìcciu, a Cà du Gispò e a Cà de Beccarìa.

Architetüre militäri

• 
  Quéllu ch'u rèsta da tùre srua a-u Bâsu du Giudéu
• 
  Detàju de üna de murâje

• Tùre de Barlörie: d'ancöi supravisciüa sùlu inte ruìne da pàrte ciü bàssa de sö murâje, a l'è ina tùre de vàrdia du XII-XIII séculu, custruìa in sìmma a-u brìccu du Bâsu du Giudéu pè duminà u valùn dìtu "da Vàlle", in se l'antìga stràdda da sà. A tùre a gh'à ina bâze quadrâta, cu-i sö fiànchi ch'i sùn lünghi ciü o mênu 5,5 m, e cun de murâje che, pè a pàrte ch'a l'è ancùa in pé, i sùn èrte tòstu in mêtru e mézzu. U scìtu archeulògicu da tùre u l'è stàitu identificàu du 1999 e u cumprénde ascì i prài a mùnte da Ròcca, dùnde i sùn stàiti descruvìi i rèsti de in paìze picìn ch'u remunterêa fìna a l'Etàe du Fèru, sêde de ina pupulasiùn di Ligüri Antìghi.
• A Purtassa: dìta intu pasàu a "Pòrta Magiù" a l'è pòrta de vàlle inte murâje du Bùrgu, avèrta in diresiùn du Burghéttu. A pòrta a l'éra surmuntà da in èrcu ma, intu dòppu guèra, u l'è stàitu caciàu zù insèmme a-a canònica, ch'a l'axêva patìu di gròssi dàgni intu bumbardamèntu du '44.

Musêi

• 
  L'entrà du musêu
• 
  I atrèssi du bancarà intu musêu etnugràficu
• 
  Atrèssi pè u travàju inti càmpi
• 
  U schéletru de lìnce intu musêu preistòricu

• Musêu etnugràficu da Vàlle du Varatèlla: druvìu du 1997, u se tröva drèntu a-a pàrte du Palàssu D'Àste-Du Caréttu sciü Vìa Pòlla. U musêu u gh'à ina culesiùn de tòstu 1.400 pèssi, divìxi tra dixöttu sesiùi in sa bâze du tìpu de travàju, ch'i remùnta da-i prìmmi àgni du XVII séculu fìn'a l'inprensìpiu de quéllu pasàu. Inti vâri alestimènti i se pö végghe i atrèssi aduerài inti mestéi de l'épuca, cùmme quélli pè u travàju inti càmpi, quélli du ferà, du bancarà, du scarpà e du caciò, ùltre a numerùze testimuniànse da cultüra di paizài e da sö religiuzitàe. A vìxita a-u musêu a cumprénde ascì l'entrà a-u ciàn nòbile du palàssu D'Àste-Du Caréttu, cu-a capélla da famìja, ina culesiùn de quàddri e arcüne stànsie alestìe cùmme a-i tèmpi di cùnti D'Àste.
• Musêu preistòricu da Vàlle du Varatèlla "Nino Lamboglia": alestìu inti àgni '50, u musêu preistòricu u se tröva drèntu a l'edifìssiu a l'entrà de gròtte e u l'è pàrte du sö percursu de vìxita. Inta picìna espuzisiùn, intitulà a-u prufesù Nino Lamboglia, i ghe sùn cunservài di repèrti du Paleulìticu, du Neulìticu e de l'etàe rumâna, ch'i végne sécce da-e gròtte de Tuiràn che da âtri cumün da zòna. In particulà, tra i pèssi ciü impurtànti da mùstra a gh'è u schéletru quâxi cumplétu de in ùrsu de tâne, ùltre a quéllu de in picìn de lince descruvìu, da in scâvu clandestìn, int'ina gròtta tra Campugêxa e Peàgna e recuperàu da-u cuntrabàndu du 1997.

Natüra

• 
  A strutüra de "l'òrganu" inta gròtta da Bàzura
• 
  E strutüre areundàe inte l'atro de Cibele, gròtta da Bàzura
• 
  "Sciùre" d'aragunìte inta gròtta de Sànta Lesìa de Sùtta
• 
  A stànsia du Pantheon inta gròtta de Sànta Lesìa de Sùtta

• Gròtte de Tuiràn: cumplèssu càrsicu ch'u se tröva in se rìve du Mùnte Raviné, u percùrsu ch'u pö ése vixitàu u cumprénde in realtàe dùe gròtte, sarêa a dì quélla da Bàzura e quélla de Sànta Lesìa de Sùtta. E gròtte, atrasiùn ciü rinumà du paìze, i se sùn svilüpàe inta furmasiùn cunusciüa cùmme e dulòmie de Sàn Pêru a-u Mùnte, ch'a l'à dàitu a-a vàlle du Varatèlla u sö teritòriu particulà, cìn de burànchi, tâne e scarpàe. L'entrà a-a gròtta da Bàzura a l'è stà descruvìa u 28 de màzzu du 1950 da in grüppu de tuiranìn e, dòppu di scâvi archeulògici ch'i gh'àn testimuniàu a prezènsa de l'òmmu 12.000 àgni fà e l'avertüra da galerìa ch'a zùnta cun quélla de Sànta Lesìa, e gròtte i sùn stàite a-a fìn druvìe a-u pübricu.
• SIC Mùnte Raviné - Ròcca Barbéna: u scìtu d'interèsse cumünitâriu du Mùnte Raviné e da Ròcca u l'è in'àrea prutètta de 2.576 ha creà du 1995, ch'a cumprénde di tòcchi du teritòriu di cumün de Barestìn, Buisàn, Castrevéggiu, Löa e Tuiràn. U scìtu u l'è caraterizàu da in paizàggiu sarvàiru che, cu-a prezènsa da furmasiùn de dulòmie de Sàn Pêru a-u Mùnte srua mensunàe, u gh'à di impurtànti fenòmeni de carsìmu. U SIC u dà prutesiùn a in sèrtu nümeru de ciànte e de bèstie in perìculu, cùmme a gensiâna ligüre, a campanùla de Savùna e u gàmberu de riàn.
• SIC Mùnte Cârmu - Mùnte Settepani: âtru scìtu d'interèsse cumünitâriu ch'u se desvilüppa int'ina pàrte du teritòriu tuiranìn. Creàu lèi ascì du 1995, u cröve in'àrea de 7.575 ha, spartìa cu-i paìxi de A Prêa, Bardenèi, Buisàn, Bùrmia, Carisàn, Castrevéggiu, Giusténixe, Löa, Majö, Riâtu e Uséria. Tra e varietàe de ciànte e de bèstie ch'i tröva chi prutesiùn, ùltre a quélle srua mensunàe, i ghe sùn ancùa u safràn ligüre, u faxiàn de muntagna e u gàttu sarvàiru.
• SIC Mùnte Aü - Arexéa - Riàn Turséru: tèrsu scìtu d'interèsse cumünitâriu inta regiùn e creàu sèmpru du 1995, u s'estènde pe 2.420 ha tra i cumün d'Arbénga, Barestìn, Cixàn, Sücaré, Tuiràn, U Burghéttu, U Serià. Ciü o ménu paréggiu a l'àrea prutètta pruvinciâle Arexéa, Mùnte Aü e Vàlle Ibà, stu SIC u cumprènde di ambiènti du bèllu diferènti, ch'i l'àn purtàu a de ràire cundisiùi cun ciànte arpìne e da màccia d'atàccu l'üna a l'âtra, inclüzu bèn 34 qualitàe d'urchidée e tòstu in tèrsu de tütte e ciànte prutètte ch'i se pöne truvà in Ligüria.

Ecunumìa

• 
  A Câva Tùri, de l'impréza Marchìziu, mirà d'in Buisàn
• 
  A véggia câva de Marchìziu a-u Martinéttu, d'ancöi serà
• 
  E ruìne du murìn inta burgà cu-u mèximu nòmme, prìmma adueràu cùmme papelêra

Da-i ürtimi àgni du XX séculu u cumün de Tuiràn u l'è stàitu interesàu da in gràn desvilüppu, ch'u l'à fàitu tòstu radugià de pupulasiùn inte trent'àgni. Intu pasàu l'ativitàe ecunòmica ciü impurtànte a l'è sèmpre stàita quélla agrìcula, cu-i sö terén ch'i sùn cürtivài a ortàggi, ciànte da frütu e, sruatüttu, urìve. Ste chi, purtàe inta vàlle da-i frâti benedetìn, sturicamènte i gh'àn avüu in ròllu centrâle inte l'ecunumìa du pòstu e, a-a giurnà d'ancöi, i sùn prinsipalmènte de varietàe tajàsca e curumbàira. Gh'è ascì a ràira e rüstega qualitàe dìta carparìna, tìpica du paìze de Cârpe, de dùnde a l'à pijàu u nòmme, caraterizà da-i sö urivìn e da-a rexistènsa a-u fréidu. Liàe a-a sö cürtivasiùn, a gh'è pöi cârche ativitàe pè a trasfurmasiùn de urìve, cu-in gùmbu ch'u l'è ancùa in funsiùn, e de câve gestìe da-a stòrica impréza tuiranìna Marchìziu. Pè de ciü, in mezüra ciü cuntegnüa i sùn ancùa praticài l'alevamèntu e u tàju e trasfurmasiùn de légne.

De antìghe indüstrie mesciàe da l'âiva du Varatèlla, da-e papelêre a-i Defìssi a-e fàbriche du fèru a-u Martinéttu, u nu l'è invèce restàitu nènte föra de sö ruìne, cu-a pòca ativitàe indüstriâle che aù a l'è inta regiùn de Patarè, sübitu a-u de là du cunfìn cu-u Burghéttu. A-a giurnà d'ancöi a ciü pàrte da pupulasiùn a l'è dùnca cuncentrà intu setù di servìssi, bèn spunciàu da-a descuvèrta de gròtte du 1950. ch'i sùn prèstu vegnüe a ciü impurtànte atrasiùn türìstica da valà, purtàndu cu-u tèmpu a valurizà ascì u cèntru stòricu e-e âtre ativitàe intu setù.

Cultüra

Istrusiùn

• 
  Ina sâla da bibliutêca cìvica
• 
  E növe scöre "Giuseppe Polla" e "Agnese Garassini", a-a Braiàssa
• 
  E scöre médie de Tuiràn, intitulàe a l'Eugenio Montale

Bibliutêche

A Bibliutêca cìvica "Baccio Emanuele Maineri" a l'è a bibliutêca püblica du paìze, inandià du 1981 cun di fùndi da cumüna e che, a-a giurnà d'ancöi, a cùnta d'in patrimòniu de tòstu 39.000 vulümmi. A sö sêde a se tröva au Bùrgu, dund'a l'è stàita recavà intu palàssu da véggia cumüna tuiranìna, afaciàu in sce Vìa Paròdi, e a pìja u nòmme da-u scritù tuiranìn Baccio Maineri, creatù da prìmma bibliutêca püblica du paìze. Insèmme a-e bibliutêche de Buisàn, du Burghéttu e de Barestìn, da-u 2003 a l'è drèntu a-u Scistêma Bibliutecâriu da Vàlle du Varatèlla.

Scöre

A Tuiràn i ghe sùn tréi livèlli de scöre, cu-a prezènsa de in azìlu, de elementâri e de scöre médie, ch'i fàn tütte pàrte de l'Istitütu Cumprensìvu da Vàlle du Varatèlla. E elementâri, intitulàe a l'Eugenio Montale, i sùn a-a Bràia, int'in palàssu vixìn a-a cumüna, mèntre l'azìlu e-e médie i se tröva drénto a 'n edifìssiu de növa custrusiùn, avèrtu du 2017, a l'estremitàe vèrsu nòrd du cèntru du paìze. A sesiùn de médie a l'è intitulà a-u Giuseppe Polla, benefatù du cumün intu Seisèntu ch'u l'à fàitu creà a prìmma scöra de Tuiràn, mèntre l'àzilu u l'à pijàu u nòmme da-a scià Agnese Garassini, méistra da scöra de Cârpe inti àgni da guèra che, cu-a sö ativitàe, a l'à evitàu ch'i ghe fùsse di incidènti a-u mumèntu du rastrelamèntu tedéscu du frevà du 1944.

Dialéttu tuiranìn

A Tuiràn se pàrla ina varietàe du dialéttu arbenganéze, pàrte du grüppu du ligüre de sèntru-punènte, ch'a gh'à di caràteri impurtànti de diferènsa da-u parlà da sitàe. Pè e caraterìstiche söe se pö cunsciderà u tuiranìn cùmme in parlà bèn arcàicu e diferensiàu da-i paìxi a-u reùndu e, tra e diferénse ciü marcàe, a reurdémmu:

• a cunservasiùn da -r- intervucàlica, éxitu in cumün cu-e âtre parlàe ligüri ciü arcàiche.
• ina mancànsa de evulusiùi du latìn -CT- da-a sò ciü antìga fùrma lìgüre -yt- (làite), cuscì cùmme in di partisìppi (stàitu, fàitu) che ancöi i sùn tòstu ünici inte l'Ingàunia de levànte e supravisciüi numà inta pàrte ciü a punènte da Rivéra.
• u latìn -LJ- u s'è evulüu in di mòddi nu vâri paréggi, tântu che ancöi i ghe sùn sécce di éxiti in [j] cùmme "travajà" che in [ij] cùmme "pijà", mèntre a Barestìn e Castrevéggiu a gh'è [ʎ], bèn particulà inta zòna, e a-u Burghéttu u cumènsa a esìghe l'éxitu zenéze in [dʒ].
• a cöita suvènte da -g- intervucàlica e ina sèrta debuléssa da -v-, sécce intervucàlica che a l'inprensìpiu de paròlle. Mèntre a -v- a gh'à stu éxitu in de bèlle varietàe da Ligüria intréa, a cöita da -g- a l'è zà ciü ràira e, tra i paìxi a-u reùndu, a l'è in cumün sruatüttu cun Castrevéggiu. Inte paròlle ch'i cumènsa pè gu + vucâle u gu u pàssa a v; cùmme da guagnà a "vagnà".
• ina legêra velarizasiùn da a quându a l'è tònica, scibèn ch'a nu l'è vâri marcà, sruatüttu rispèttu a-u Burghéttu.

Föra du Bùrgu e de burgàe a-u sö reùndu, dùnde a ògni mòddu a gh'è zà càrche diferènsa picenìna intu lèscicu, u parlà tuiranìn u l'è liàu cun quéllu de Buisàn, vìch'u cumènsa a druvìse a-i caràteri de Löa e, in generâle, da Rivéra. Pè cùntru, u tuiranìn u l'è ciü destacàu da-u parlà de Cârpe che, ciü d'avé méju cunservàu a sö integritàe e sciurbìu nu vâri d'infruénse riveràsche, u s'è evulüu cu-u tèmpu pè cùntu sö, cùmme prezémpiu intu pasàggiu sucesìvu de -yt- a [cˑ] e, dùnca, du "làite" in làcce e du "fàitu" in fàcciu, cùmme a Castrevéggiu, inta Bùrmia e in di ràiri paìxi de l'entrutèra.

Fèste e fêre

• 
  U mercatìn pè i gùmbi du 2012, inta Bràia
• 
  E bancarèlle inta Ciàssa Növa, a-u Brùgu

• Fèsta di Gùmbi: scibèn ch'a nu sécce lià a in'antìga tradisiùn, a fèsta di gùmbi a l'è diventà a ciü rinumà du paìze. Urganizà pè a prìmma vòta du 1984, a cunscìste int'ina spéce de sâgra cun mercatìn spantià pè i carùggi du Bùrgu, de föra de cârche ànnu quand'a l'è stàita inta câva de Martinéttu, cun numerùxi stand dùnde se cüxina i ciàtti da tradisiùn ligüre e nu sùlu. Da-a durâta de ciü giùrni, de sòlitu a l'è a l'inprensìpiu du méze d'aùstu.
• Fèsta de Sàn Pêru: fèsta antìga tântu sentìa da-i tuiranìn, a sö urìgine a remunterêa fìn'a-u XVI séculu, quându i frâti certuzìn ch'i staxêva inte l'abasìa de Sàn Pêru a-u Mùnte i se sùn trasferìi inta növa certùssa, ciü a vàlle. A l'è dùnca cumensà a tradisiùn che, a-u prìmmu de màzzu, a prevédde a muntà a-a véggia abasìa pè mèzzu da l'antighìscima stràdda da sà e che aù, ògni sinqu'àgni, a cumprénde ancùa a prucesiùn sulènne cu-i Crìsti de cunfratèrnite tuiranìne, cu-u rèstu di prucesiunànti ch'u cànta a "Làuda de Sàn Pêru".
• Fèsta de Sàn Martìn: a fèsta pè u sàntu patrùn du paìze, a l'è ufisià a-a prìmma dumèniga da-u 11 de nuvèmbre, cu-ina méssa sulènne inta gêxa de Sàn Martìn e ina prucesiùn ch'a pàssa pè e stràdde du Bùrgu, muntàndu fìn'a-a Bràia pè pöi vegnì indaré chinàndu da-a pruvinciâle.
• Fèsta da Madònna du Ruzâriu: a l'è celebrà, d'intùrnu a-u 7 d'utùbre, pè a festivitàe a-a quâle a l'è dedicà a gêxétta da burgà da Bràia. Dòppu a sànta méssa, a gh'è a prucesiùn da stàtua da titulâre pè i carùggi du Bùrgu.
• Fèsta de Sàn Ròccu: a l'è a fèsta pè u titulâre da burgà de Baresciùn, fàita tütti i àgni inti tréi giurni da-u 14 a-u 16 d'aùstu. A cumprénde ina sâgra ch'a se desvilüppa intu carùggiu de Baresciùn e, a-u dì du sàntu, ina prucesiùn guidà da-a càssa de Sàn Ròccu ch'a fà u gìru da burgà.
• Fèsta e féra de Sànta Lesìa: celebrà a-u prìmmu giùrnu festìvu da-u 13 de dixèmbre, a l'è a festivitàe pè a sànta titulâre du santuâriu de Tuiràn. A muntà a-u santuâriu a l'è fàita a-a sèira, a-u ciàiru de lantèrne e di lümmì purtài in prucesiùn da-i fedéli. Intu Bùrgu a gh'è ascì a tradisiunâle féra, cu-u mercatìn e i stand gastrunòmici.
• Fèsta de Sàn Benârdu: a l'è a fèsta principâle du paìze de Cârpe e a l'è celebrà intu giurnu du sö patrùn, sarêa a dì u 20 de aùstu. A fèsta a cumprénde, dòppu a méssa, a prucesiùn da càssa du sàntu fìna a-u pilùn a-a Madònna e, a segùnda di àgni, ina sâgra inti prài d'atàccu a-a gêxa.
• Itinerâriu di Prezéppi: manifestasiùn ch'a tégne tütti i àgni, da-u 1997, intu perìudu de fèste de Natâle, urganizà da-u musêu etnugràficu de Tuiràn. A cunscìste int'ina mùstra de prezéppi artìstici spantiài in gìru pè u Bùrgu e pè e âtre burgàe, fàiti da privài, butéghe e asuciasiùi e ancöi rivài a in nümeru de tòstu duxèntu. I prezéppi de l'itinerâriu i gh'àn di stìli bén diferènti, da-i ciü mudèrni e particulâri a quélli da tradisiùn tuiranìna e lìgüre, ch'i remùnta fìn'a-u Setesèntu e i l'inclüdde ascì macàcchi d'Arbisöra e di santons da Pruvénsa.

Spòrt

• 
  U Palaséttu du Spòrt "Roberto Giuliano"
• 
  U campéttu da balùn d'atàccu a-u palaséttu

A Tuiràn i ghe sùn dùe strutüre pè e ativitàe spurtìve:

• Palaséttu du Spòrt "Roberto Giuliano": cèntru adueràu pè spòrt diferènti, u l'è gestìu da l'Associazione Sportiva Dilettantistica Toirano, ch'a ghe zöga ascì e partìe in cà du canpiunàu de balùn a 5 cu-a squàddra A.S.D Toirano Futsal, a-u 2023 inte l'ünica série C ligüre. U palaséttu u l'è intitulàu, da-u 2019, a-u Roberto Giuliano, tra i fundatùi de l'asuciasiùn spurtìva e medàja de brùnzu a-u varù civìle p'avé sarvàu in òmmu ch'u se uxêva cacià sùtta in trénu, mancàu du 2007 int'in incidènte.
• Ténis de Tuiràn: u se tröva inta burgà de Bengiàe, de sutta a-a pruvinciâle in sa zìna de drìta da Varatèlla. Gestìu da l'A.S.D. Tennis Club Gli Ulivi, e sö dutasiùi i cumprénde sìnque càmpi da zögu, sécce a-u cuvèrtu che nà, cun quàttru ch'i gh'àn u fùndu de tèra e ün de sintéticu.

Aministrasiùn

A cumüna cu-a gêxa da Madònna du Ruzâriu

Ina tàrga dedicà a-u binelàggiu cun Pommiers

Scìndici de Tuiràn

Perîodo		Prìmmo çitadìn	Partîo	Càrega	Nòtte
6 de zügnu du 1985	15 de zügnu du 1990	Gino Parodi	DC	Scìndicu
15 de zügnu du 1990	24 d'arvì du 1995	Gino Parodi	DC	Scìndicu
24 d'arvì du 1995	14 de zügnu du 1999	Marco Bertolotto	lìsta cìvica	Scìndicu
14 de zügnu du 1999	14 de zügnu du 2004	Marco Bertolotto	PDS	Scìndicu
14 de zügnu du 2004	8 de zügnu du 2009	Silvano Tabò	lìsta cìvica	Scìndicu
8 de zügnu du 2009	26 de màzzu du 2014	Silvano Tabò	Viviamo Toirano (lìsta cìvica)	Scìndicu
26 de màzzu du 2014	27 de màzzu du 2019	Gianfranca Lionetti	Punto e a capo (lìsta cìvica)	Scìndicu
27 de màzzu du 2019	10 de zügnu du 2024	Giuseppe De Fezza	Toirano Continua... (lìsta cìvica)	Scìndicu
10 de zügnu du 2024	in càrega	Marco Bertolotto	Toirano torna al futuro (lìsta cìvica)	Scìndicu

Binelàggi

U paìze de Tuiràn u l'è binéllu de:

• Pommiers, da-u 12 de nuvèmbre du 2011

Vìe de cumünicasiùn

Stràdde

• 
  A SP25 a Dâri
• 
  A prêa du 5° e ürtimu chilòmetru da SP25, a Dâri
• 
  A SP34 a l'inprensìpiu da burgà de Baresciùn
• 
  A SP60 miràndu d'in Patarè vèrsu i cunfìn cun Tuiràn
• 
  U pùnte Mainêru da SP60 a-u Sâtu du Lüu

Intu teritòriu tuiranìn i ghe pàssa trè stràdde pruvinciâli, ch'i u lìa a-i paìxi a-u reùndu. A ciü impurtànte a l'è a stràdda pruvinciâle 60, ch'a pàrte da-u Burghéttu e che, traversài Tuiràn (dund'a gh'à u nòmme de "Stràdda Pruvinciâle") e Cârpe (dund'a l'è dìta "Stràdda da Rùggia"), a mùnta fìna a Bardenèi pasàndu pè u Zùvu.

I âtri dùi stradùi i sùn quélli ch'i vàn d'in Tuiràn a Barestìn e a Buisàn: u prìmmu, a SP34, dòppu avé pasàu a burgà de Baresciùn a mùnta pè u valùn du Riàn de Baresciùn fìna a-a cuntrà barestinòlla du Pòzzu. L'âtru stradùn, a SP25, u pàrte da-u pùnte srua u Varatèlla e de lì, traversàu l'intréu cumün de Buisàn, a l'èntra a Löa, chinàndu fìna a-u sö cèntru.

Tuiràn u l'è servìu ascì da l'autustràdda A10, pè mèzzu du cazèllu du Burghéttu, ch'u se tröva pròpriu a-i cunfìn tra i dùi cumün, inta regiùn di Canavài.

Nòte

Nòte a-u tèstu

Nòte bibliugràfiche

Bibliugrafìa

• (IT) Giovanni Pesce e Carlo Tagliafico, Toirano, Zéna, Stringa editore, Dixémbre 1976.
• (IT) Giovanni Pesce, Toirano: storia e vita tra '800 e '900, Arbénga, Stalla, 1988.
• (IT) Mario Cennamo, Orlando Boccone e Giacomo Nervi, Toirano nel Duecento, Tuiràn, Opera Parrocchiale di San Martino vescovo, Màzzu 1993.
• (IT) Orlando Boccone, La chiesa parrocchiale di San Martino vescovo di Tours, Löa, Tipolitografia Natgraf, Lüju 2009.
• (IT) Franco Gallea e Eugenio Lertora, Toirano e la Val Varatella, Arbénga, Tipografia F.lli Stalla, Màzzu 2010.
• (IT) Pierluigi Bogliorio, Tuiran e tuiranin dinanti, Impéria, Tipolitografia Nante, Utùbre 2022.

Âtri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Tuiràn

Liàmmi de föra

• (IT) Scìtu ufisià, in sce comune.toirano.sv.it. URL consultòu o 19 frevâ 2023.
• (IT) Scìtu türìsticu ufisià, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 20 frevâ 2023.