Valâ du Neva
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietài d'Èrli |
A vâ du Neva[1] (ascì Valâ du Neva, Val Neva in italian) a l'è ina vâ ch'a se tröva inte l'entrutèra d'Arbenga, spartìa fra e pruvinse de Savuna (Lìgüria) e de Cuni (Piemunte), traversâ dau scciümme Néva e dai sò afluénti.
| Valâ du Néva | |
|---|---|
 | |
| Divisione 1 |  Liguria  Piemonte
|
| Divisione 2 |  Sann-a Cuneo
|
| Divisione 3 | Garesce, Èrli, Castreveju, Süccarê, Cixan, Arbenga |
| Stâti |  Itàlia
|
| Comunitæ montagnìnn-a | Cumunitài Muntana Ingàuna (1973-2008) |
| Sciùmme | Néva |
| Cartògrafîa | |
 | |
Geugrafìa e murfulugìa modìfica
L'urigine geulogica da valâ a seréa da rintracià intu periudu Mesuzôicu, cu-u terén ch'u g'ha in urigine de quârsu e e ròcche da 'n prufîlu elevâu, cun furme turtûse. Fan ecesiun in arcüni tràtti prée ciü veje, in generàle scistûse permu-carbunifére, dund'u se tröva u terén ciü mòllu e e zône de depresciun.[2]
Fan parte da vâ i teritòri di cumün de Garesce (CN), pe'e frasiùi de Cîxöa e de Vôte, Èrli, Castreveju, Süccarê, Cixan e Arbenga (SV), dund'u scciümme u cunfluìsce inte l'Aròscia furmandu a Sénta.
Partindu dae sò funti u Neva u l'ha urigine dau munte Galé (1708 m), surcandu ina vâ da l'estensciun da setentriùn versu mezzudì, da punénte a levànte. U spartiàiva ducca in ta primma parte u nu curispunde cu'i cunfìn aministratìvi, in quantu u se esténde versu levante cu'u Munte Penìn (1270 m) e a Còlla de San Benardu (1003 m), ancù in teritòiu garescìn. A displuviâle a rìva fin a estendise versu u Bric du Scciavu (1171 m) e U Cianea (1226 m). Da-a culétta sutt'a st'ürtimu u cürva versu meridiun u cunfìn cu'a vâ du Tànaru in favû da Burgna, deseparâ dau Schenassu (1085 m) e, pöi, dau frangénte cumpòstu dau Munte Lìn (1102 m) e daa Còlla du Scravajun (814 m), passàndu da u teritòiu d'Èrli a chêi in ta cumüna de Castreveju. L'è da l'âtru versante de sta còlla lì che a Burgna a l'ha e sò funti.
U sêgue poi ch'a displuviâle a cürva versu a Ròcca Barbena (1141 m) e Gìru de Löa (706 m), tajandu versu meridiùn cu'u Munte Vardiöa (737 m), fin a zunze, in sìmma a Verserxe, aa Ròcca di Cian di Prai (827 m). A levànte, ducca, u se tröva u basìn da Varatèlla, deseparàu ancù dai scìti surva aa Rocca Grande (tòstu 720 m) e aa Rocca Russa, fin a rivà au Pözzu Grànde (813 m) e au Pìssu Cerésa (714 m), versu Cixàn. L'è poi au sò levante ch'a vâ a cunfina cun chélla du Pennavaire, gràssie aa custera ch'a se destàcca dau Galé e a fa da spartiàiva, dund'u se presenta L'Arpe (1056 m), u Pözzu Munfarcun (488 m) e u Munte Aréna (536 m). Stu frangénte chi u termina numma aa cunfluensa di dui riài, in lucalitài Martinettu, fra Cixan e Süccarê.
Munti modìfica
| Mùnte | Âtéssa | Cûrdinàe | Futugrafìa |
|---|---|---|---|
| Mùnte Galé | 1708 m | 44°09′21.96″N 8°00′55.44″E / 44.1561°N 8.0154°E | 
|
| Munte Penìn | 1270 m | 44°10′06.44″N 8°01′33.52″E / 44.168457°N 8.025979°E | |
| Munte Cianea | 1226 m | 44°11′12.8″N 8°04′23.15″E / 44.186888°N 8.073098°E | 
|
| Briccu du Scciavu | 1171 m | 44°11′07.03″N 8°03′40.23″E / 44.185286°N 8.061176°E | 
|
| Ròcca Barbéna,
dìccia ascì A Ròcca |
1141 m | 44°09′25.79″N 8°07′53.41″E / 44.157163°N 8.131503°E | 
|
| Munte Lin | 1102 m | 44°10′02.14″N 8°06′46.77″E / 44.16726°N 8.112991°E | _-_v%C3%ACsta_do_M%C3%B3nte_L%C3%ACn.jpg)
|
| L'Arpe | 1056 m | 44°07′31″N 8°05′14.61″E / 44.125278°N 8.087391°E | 
|
| L'Arpe de Punente | 1035 m | 44°07′49.98″N 8°04′26.92″E / 44.130549°N 8.074145°E | 
|
| Ròcca Cüràira o
Ròcca du Ciàn de Prài |
827 m | 44°07′40.73″N 8°08′28.37″E / 44.127982°N 8.141212°E | _-_v%C3%ACsta_da_R%C3%B2cca_Ci%C3%A0n_di_Pro%C3%A8i.jpg)
|
| Pözzu Grànde | 813 m | 44°06′36.38″N 8°09′32.59″E / 44.110105°N 8.159053°E | _-_v%C3%ACsta_do_P%C3%A9uzzo_Gr%C3%A0nde.jpg)
|
| Mùnte Vardiöa | 737 m | 44°08′31.02″N 8°08′01.44″E / 44.14195°N 8.133732°E | |
| Pìssu Cerésa | 714 m | 44°06′04.93″N 8°09′00.8″E / 44.101369°N 8.150224°E | _-_v%C3%ACsta_(1).jpg)
|
Còlle e pàsci modìfica
E còlle e i pàsci scituài in sci cunfìn da vâ i sùn:
-Vista_rivandu_dau_strad%C3%B9n.jpg)
Stòia modìfica
Antighe e testimunianse da presènsa ümàna inte sta zôna lì, zà a partì dau tardu Pleistucén-inissiu Ulucén, difatti chi se seréan stansiai grüppi de òmmi de Neanderthal, cumme testimuniàu dae resénti scuèrte de l'Arma Veiràna, in Èrli.[3]
Sutta ai Rumài, invece, nu restan trasse evidènti de insediamènti, püe se ghe sun pröve de culunisasiùn, cumme testimuniàu daa Necropuli d'Èrli, inta lucalitài de Cascina D'Aju, cumün de Castreveju.
Chi sun stàe ritruvàe arcüne tumbe risalènti au I seculu d.C., cun arnêxi de metàllu, seràmica e veddru.
E tumbe, rinvegnüe dai abitanti e i cuntadin da frasiun, sun stàe poi stüdiàe dau prufesù Franco Amoretti de Imperia. Sti stüddi lì l'han permessu de catalugâ in tutale de növe sepurtüe, cuntenenti ascì de munête rumae, datàe a l'etài clâudia.[4]
Impurtante poi inti seculi sucescìvi cumme via de cumünicasiùn fra u Piemunte e a Lìgüria, a cuscì diccia via da sâ, survatüttu intu periudu medievale, cun u ridimensciunaméntu du puê in sciu mâ da sitài de Arbenga.[5]
Düante st'epuca lì, difatti, u ven fundàu u burgu de Castreveju, feudu di marchexi de Clavesana, sutta a l'antigu numme de Coedano.
Propiu pe l'impurtansa de stu feudu a valle a l'éra ciamâ Vallis Cohedani.
A partì dau XIV seculu, però u cuménsa a pèrde impurtansa, pé a fundasiun, li vixin, du feudu de Süccarê, ch'u divènta u növu séntru du marchesau e u sciôrbe ascì i pusedimènti de stu burgu li.
Cu-u matrimôniu fra Enricu Du Carettu (ràmmu finalese) e Caterina Clavesana, fija du marchese, a rexidénsa di Del Carretto a divegne Castreveju, ma difatti u ròllu de capitâle u passa a Süccarê (1326-1335).
Da st'uniun li, i nascen trei fiji: Lazarìn, Carlu e Zanne. U segundu di trei serà poi u capustipite du növu rammu da famija süccarelese, a partì dau 1397.
Persunaggiu de riliêvu nasciüu intu periudu du Marchesàu a l'è Ilaria Du Carettu, spuzâ dau scignû de Lücca, Paulu Giuingi, inte l'annu 1403. A so figüra a ven ascì ricurdâ da 'n impurtante mumentu füneràiu, scurpìu da Jacupu da Quèrcia.[6]
Segue in periudu de espansciun ecunomica e terituriàle, ma ascì de forti cunflitti, survatüttu fra Zena e i Savoia, pe i dumini in sci teritòri de cunfin. Fra u 1625 e u 1631, particularmente interesante, scicumme che l'ànnu prìmma Utaviu du Carettu l'axêva decisu de vènde pàrte du feudu ai zenexi. I scuntri i se cunclüdden sulamènte intu 1631, ànnu du tratàu de Cherascu, ch'u sancisce a definitiva fìn du marchesàu, anéssu a a Repübbrica de Zena dùi ànni dòppu.
I paixi da valâ venan furtemente cuinvolti ascì inte vicende napuleoniche, tantu che a Còlla de San Benardu e u Scravaiùn l'éran cunsciderài cumme punti strategici. St'ürtima pusisiun chi se demustra impurtantiscima cu-u scoppu de agirà e difese piemuntexi, culucàe ciü a valle.
U generâle Massena, Divixunàriu, s'éra distìntu inte l'uperasiun che daa Rocca Barbena a prevedeva l'ataccu versu Bardenéi. Inte stu moddu lì se druvivan e pòrte pe l'ataccu versu a Còlla du Merögnu.[7]
Flòra e Fàuna modìfica
Üna de specie de bestie ciü difüse du teritòriu da vàlle e de zòne d'in gìru u l'è u gàmberu de scciümme (Potambius Astacus)[8], mentre fra i uxelli ben presenti sun e rundini. Storica a vicènda de 'na scignura di Berriöi, in Èrli, ch'a s'è truvâ in ca' u nîu de ste rundini, apesu au fiu da lüxe. A ste li se azunzen pernìxi e farchi pelegrìn, assemme a âtre specie ciü picìne.[9] Inti boschi se trövan daini, craviöi, lêvri, lùvi e cinghiàli.
Poi ghe sun ascì i èrbui, cumme u nespuru[10], fra e âtre ciànte, presempiu e uramài rare Gensiana ligüstica o a Campanula sabàssia
Nòtte modìfica
- ↑ Prununsiàu ['va: 'du 'neva], survatüttu in riferimentu aa parlâ castrevejina, o ascì ['vaa: 'du 'neva]
- ↑ (IT) vàrri, La piana di Albenga (7.3), in Guida d'Italia, Liguria, 6ª ed., Milan, Touring Club Italiano, 1982, p. 434, ISBN 88-365-0009-9.
- ↑ (IT) Arma Veirana, Pigmenti di Cultura, in sce academia.edu. URL consultòu o 10 màzzo 2021.
- ↑ (LIJ, IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 52-56.
- ↑ (IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 46-48.
- ↑ (IT) Zuccarello turismo: I Del Carretto e la storia di Ilaria, in sce comunezuccarello.it. URL consultòu l'11 zùgno 2022.
- ↑ (LIJ, IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 63-64.
- ↑ (LIJ, IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 79-80.
- ↑ (LIJ, IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 81-82.
- ↑ (LIJ, IT) Ernesto Ghione, Erli. Testimonianze tra storia e leggenda., Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, p. 89.
Âtri prugetti modìfica
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Valâ du Neva
