Cixan

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese

Cixan (scrìtu ascì Cijan, Cisan in urmeàscu, Cisano Sul Neva in italian) u l'è un cumün da Ligüia, inta pruvinsa de Savuna cun 'na pupulasiùn de 2 106 abitanti (au 2019).

Cixàn cumün
Cixàn – Veduta Panuàmma du Burgu de Cixàn vistu daa Stradda Delaûtra
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Liguria
Provìnsa	Savuna
Aministraçión
Scìndico	Massimo Niero (lista sivica "Futuro e tradizione") da-o 26-5-2014 (3º mandòu da-o 10-6-2024)
Dæta de instituçión	1861
Teritöio
Coordinæ:	44°05′14.36″N 8°08′42.07″E44°05′14.36″N, 8°08′42.07″E (Cixàn)
Altitùdine	52 m s.l.m.
Superfìcce	12,27 km²
Abitanti	2 106 (30-6-2019)
Denscitæ	171,64 ab./km²
Fraçioìn	Sènèxi, Cunscènte, Martinettu, Cian Boschi
Comùn confinanti	Arbenga, Arnascu, Barestìn, U Sejâ, Süccaellu
Âtre informaçioìn
CAP	17035
Prefìsso	0182
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	009025
Cod. cadastrâ	C729
Targa	SV
Cl. scìsmica	zöna 3 (sismicitæ bàssa)
Cl. climàtica	zöna C, 1 310 GG
Nomme abitanti	cixanexi
Sànto patrón	Santa Maìa Madaléna
Giórno festîvo	22 lüju
Cartògrafîa
Cixàn
Cixàn – Mappa Pusisiùn du cumün de Cixan inta pruvinsa de Savuna
Scîto instituçionâle

Geugrafìa

Martinettu, a cunfluensa fra u Néva e u Pennavaire

Cixan u se tröva inta bassa valà du Neva, urientàu a ovest rispettu aa ciàna de Arbenga, tantu che u sò teritôiu u se cunfurma cumme culinàre, delimitàu dau Pissu Ce(r)ésa a nord e da a Còlla de Cixàn a sud.

Particulàre a l'è a pusisiùn de Cunscènte, cun u burgu au de là du Néva, bagnàu ascì dau Pennavaire. Quést'ürtimu s-ciümme u se càccia intu Néva in lucalitài Martinettu, doppu avê percursu tostu 20 chilommetri, a partì da a Còlla de Cravaüna. A frasiùn de Sènexi a se tröva poi in t'ina valà minure, cun 'na pusisiùn lateràle rispettu a quella du burgu de Cixan, l'è pé questu ciü legà a Bastìa (frasiun d'Arbenga) e Arnascu. U paìse, cun e frasiùi u tucca i 12,27 km².

Frasiùi

E quattru frasiùi de Cixan sun (in urdine de grandessa):

• Cunscènte

• Sènexi

• Ciàn Boschi

• Martinettu

Cunfìn

U cumün u cunfina au nord Süccaellu, a nord-est cun Barestìn, a est cun U Sejâ, a sud est cun Arbenga, e a ovest cun Arnàscu.

Stoia

Panuàmma de Cunscènte

E primme testimuniànse du burgu e risaliévan au periudu bizantin e lungubardu, quande a zòna a vegnìva ciamâ fundus Caesiani, ascì se inte 'na pusisiùn diferente rispettu a quélla d'ancöi. U paìse udiernu u vegne mensciunàu sulu doppu, intu 1258, pé via de 'n àttu nutarìle.

Da nutà, peò che a furtificasiùn du sentru a l'è avegnüa sulu dòppu, intu 1274, grassie a l'òpea de restruttüasiùn attuâ daa cumüna de Arbenga, ch'a l'axeva acquistàu l'abitàu daa famìa di marchexi Clavesàna (ancù primma u l'éa inti pusedimènti de Bunifassiu du Vàstu).

I travài de restauru i düan cuscì quâxi quatorze ànni, fin au 1288, andandu a inglubà ascì i teren de l'abassia de Lerìn, i stéssi fràtti chi i g'axevan a prupietài da Gainâa.

A strategìa arbenganese a nu l'éa pé nìnte abrettiu, difatti du stessu periudu e vegnan ascì creàe e "ville növe " de Pûi (frasiùn de Utuê) e de Villanöva, cun 'n scòppu de difesa dae incursciùi esterne.

Aturnu au Trexentu i vegnen rinfursàe e müaje de difesa, grassie ascì a l'òpea du prève Serafin Mignàn. Intantu, zà da u XIII seculu cun l'inseiméntu de Arbenga inta sféa de influensa Zenese ascì Cixàn u passa sutta u duminiu repübbricàn.

Düante quésta duminasiùn, suviatüttu intu XVIII seculu, u teritôiu cumünàle u vegnìva aministràu da dui cunsuli e sei retùi, chi i vegnìvan selessiunài in bàze au censu e ligài au quartê arbenganese de Turlà.

Inte quésti periudi peò a stabilitài du burgu a vegne a ménu, pe via de ciü invaxiùi esterne, daprimma intu 1672 cu-a rivôta cuntru i Savoia, ch'i tentavan de anette a valà du Néva au sò ducàu (intu stessu ànnu a gh'éa stâ l'inundasiùn du Néva, ch'a l'axéva cuncursu au parsiale derucamèntu de müaje de sìnta), e pòi intu 1746 cun l'asediu de truppe austru-piemuntexi, ligàu a a guèra de sucesiùn austriaca.

Cun a caütta da Repübbrica de Zena, duvüa a l'arivu de e truppe de Napuleun Bunaparte, ch'i ucupé(r)an a zòna zà a partì da a battaja de Löa, u vegne custituìu pé a primma 'otta u cumün indipendente da Arbenga.

'Stu chi u l'éa stàu suttumessu ducca a partì dau 1797 aa Repübbrica Ligüe, dau 1805 anessa a l'Impéu Fransese.

Düante a duminasiùn fransese a frasiùn de Cunscènte a se dividde da Cixàn, piàndu u numme de Castrelibbéu (Castel Libero), divixùn poi arginà agregandu a lucalitài a Süccaellu intu 1802. Intu stéssu annu u cumün u pàssa dau cantùn de Arbenga (Giurisdisiùn da Senta) a a Giurisdisiùn di Uîvi, cun capitàle Inéja.

A partì dau 1814, ànnu da Restaurasiùn du Cungressu de Vienna, u cumün u éntra a fà pàrte du Regnu de Sardegna, cg'u pìa u numme de Regnu d'Italia cun l'unificasiùn e, doppu a Segunda Guèra Mundià, da Repübbrica Italiàna.

E ürtime mudifiche a livellu terituriàle i l'avegnen du 1929, inglubàndu u cumün indipendente de Senexi e scurpuàndu da Süccaellu a frasiùn de Cunscènte, a 127 ànni da a pruclamasiun de Castrelibbéu. A frasiùn de Martinettu a resta divìsa cun u stéssu cumün cunfinante. Fra u 1973 e fìn au 31 dixembre 2008 u l'ha fàu pàrte da Cumunitài muntana Ingauna, poi divegnüa "du Punente Savunese" fin au 2011, ànnu da sò supresciùn.

Abitànti

Evulusiùn demugrafica

Abitanti censìi

A questi dàtti u l'è puscibile azunze àtri dàtti stoici, presedenti a l'Italia ünia, difatti u se sà che intu 1635 i abitànti du burgu i l'éan 400, mentre intu 1786 i rexidenti i l'éan muntài a 502, cumme cunfermàu dai censimenti da Repübbrica Ligüe.

Minuànse Furèste

Dandu améntu ai datti de l'Istat au 31 dixembre du 2017, i sitadìn furesti rexidenti in Cixan i sùn 230.

Cugnòmmi ciü difuzi

I déxe cugnòmmi ciü difuzi intu cumün i sun: Vignola, Ferraris, Boccone, Montina, Rossi, Rubado, Salvatico, Siccardi, Andreis e Basso.

Pòsti de interesse

• 
  A porta cun a tùre du relöju intu burgu
• 
  A gêxa de Santa Maìa Madalêna intu burgu
• 
  U campanìn da gêxa de Santa Maìa Maddalena
• 
  E müaje de sìnta intu burgu de Cixàn
• 
  In gumbu de prìa

Architetüe religuse

• Gêxa da parocchia de Santa Maìa Maddalena, intu burgu. A sò elevasiùn a parocchia a se(r)eva avegnüa intu 1582, andàndu a sustituì a gêxa de San Calocciu (o Calogeu). Prubabiblmente ina gêxa dedicà aa sànta a l'existeva zà in epuca medievale, mentre a strutüa udierna a se(r)eva cuntempuranea au XVII seculu.

• Uatôiu de San Bertumê intu burgu, de antìga custrusiùn, prubabilmente intu mediuevu u rapresentava u centru religiusu du burgu.

• Géxa de San Calocciu, in stile rumanicu, a se tröva inte vixinanse du semitéiu lucâle, segundu a tradisiun custruia dai fratti benedetìn chi i vegnìvan daa Gainâa intu XI seculu. Se pensa che inissialmente a l'axeva a funsiun de uspeâ e ricovéu.

Frasiùi

Sènexi e Cunscente i custituiscen dui parocchie distinte, chi dunca se pò vegghe:

• Gêxa de San Nicòla, a l'è a paruchiale de Senexi, da l'aspettu impunente, ma a l'internu mudesta, cun u campanìn ch'u domina u paesaggiu du paìse.

• Gêxa de San Lisciandru, dedicà au pàppa Lisciandru I, a se tröva intu burgu de Cunscènte, a l'éa stâ fâ edificà intu 1600, e a l'è stâ da quellu mumentu ligà au castéllu de Cunscente. Chi a l'éa cunservâ ina téla rafigüante Santa Cataìna de Lisciandria, du pitù Guiddu Réni, au espusta au Museu Diucesàn a Arbenga.

Architeüe sivìli

• Tùre sìvica du relöju, custruìa a partì da 'n veju campanìn goticu inglubàu inte müaje de sinta, u se tröva de rimpettu aa gêxa paruchiàle.

• Palassu Gollo, a l'è a veja sede du cumün, se tröva inta ciàssa du paise (ciassa Gollo), au mumentu u l'è duveàu cumme sala de espusisiùn pé mustre, rapresentasiùi teatrali, ma ascì pé eventi, l'è stàu fra l'àtru restauràu de resente (fra u 2007 e u 2013).

• Stadiu de Cunscente: duveàu pe e partìe de balùn de e squaddre arbenganexi, ma ascì pé a növa squaddra lucale.

Castélli

Vìsta du Castéllu de Cunscènte

A Cunscènte u se tröva in castellu medievale, ch'u suvrasta a parte ciü antiga du burgu, ciamâ "U Gumbu". U l'éa stàu edificàu daa famìa arbenganese di Costa, a partì dau XVI seculu, in sce a bàze de 'na custrusiùn presedente, duvüa aa famìa di Clavesana, chi i aministravan a zòna grassie a a famìa di Cepollini, zà infeudài a Àutu. A mutivasiùn da creasiùn du növu castellu a l'è ligâ aa strategia de difesa medievâle, in moddu da avê ciü avamposti inte tütta a valà, da azunze a quélli de Süccaellu e Castreveju. Da strutüa uiginàia e nu réstan tante tracce, l'è peò següamente ricunducibile a 'sta chì a tùre pe "Parazù", a parte ciü antiga de l'udiernu castéllu.

Inta lucalitài se ponen cumunque ancù vegghe e tràcce de müaje peimetrâli, dìte caserme. Questa custrusiun a và a respejà l'impurtansa da famìa Costa, survatüttu cun Utaviu Costa, c'ha rìva a cumisciunà 'n dipintu a Caravaggiu, rafigüante San Giuanni Batìsta e 'na 'otta cunservàu inte l'uatòiu.

Ecunumìa

Stuicamènte l'ecunumia du paìse a l'è caraterisà da 'n impurtante prudusiùn agricula e uìvicula (u l'è pé questu che u nucleu de Cunscènte u l'è ciamàu "U Gumbu") ma zà intu mediuevu u l'éa atìvu u scàngiu cun i paìsi de l'Âta Ligüia, Garesce survatüttu, ligàu da sempre a a zòna ingàuna, ch'u furniva, in scàngiu de l'öiu, castagne e seeàli. Ancù aù l'agricultüa a l'è trainante, ma a ascì u turismu u l'è in crescita, cun cumünitài de scalatùi chi i vegnen a frequentà e vàlli du bacìn du Néva (ascì ducca quélla du Pennavaire) pé fà sport a l'àia avèrta ma ascì pé vixità 'sti paìsi.

Cultüa

Dialettu cixanese

U dialettu parlàu in Cixan u l'è de stampu arbenganese e u fa parte du grùppu du Ligüe sentru-ucidentàle, u se semeja pé cadensa a quéllu de Süccaellu.

Cüxina

Diferenti e sun e pietanse da tradisiùn ligüe che se pònan tastà intu burgu, fra tütte u cunìu, u zemin de cêxi, o ascì e seppie in zemin, chi prepaàe dau 1500.

Istrusiùn

Cixan u g'ha in propiu scistemma de scöe, da l'àsilu ae elementàri, che e servan gran parte da valà (assemme a quelle de Süccaellu), i istitüti “Anna Maria Bottero” (a matèrna) e “Guido Comanedi” (elementàri), custruìe du 2003 e sun stàe dau 2013 acurpae asemme a quelle de Leca e Süccaellu inte l'istitüu cumprenscìvu du Sejâ. Dau 2017 questu u l'è cunfluiu inte quellu arbenganese (IC Arbenga Dùi).

Feste e fée

E prinsipàli feste e sàgre intu paise e sun urganisàe da a Pro Loco, fra quéste e se vegghen:

• Festa de Santa Maìa Maddalena, a l'è a festa patrunàle du paìse, a se tegne tütti i ànni ai 29 de lüju, aa selebrasiùn religùsa a se zunze a sàgra cun i piàtti tipici da tradisiùn ligüe.

•Festa de San Giuvanni, a l'è a festa patrunàle de Cunscènte, a se tegne aturnu ai 22 de zügnu, inta ciàssa du burgu. A 'cumpagnà a festa religiusa a gh'è a prucesciùn di cristi da lucale cunfraternita, u "falò" (tipica selebrasiùn scimile au Cunfögu zenese o priese) e a sagra cun a cüxina lucàle.

• Mezz'austu in Cixan: a se tegne inta setemàna de feragustu, intu sentru stoicu de Cixàn, cun müxica dau vìvu, ròba da mangià, mercatìn, zöghi péi fiöi e mustre intu palassu Gollo, a se tegne dau 1988.

• Sagra de Castagne e du vìn nuvellu, a nuvembre, cun e rustìe, a müxica e a cursa péi caüggi du burgu.

• Castagnâ de Sènexi: a se tegne tütti i ànni intu sentru da frasiùn e a l'è caraterisà dae rustìe, prepàae in sciü muméntu, ma ascì da àtri piatti lucàli, cumme i tajaìn (o taggiaìn, quelli che in zenese se ciammàn picàgge), i gnòcchi e raviöi.

• Prucesciùn de San Nicolò, se tegne a Sènexi intu mese de dixembre, cun a partecipasiùn de cunfraternite du pòstu.

• Sagra du scüròttu: a se tegne intu periudu de carlevâ, cun u falò in vista de Pasqua e cun a prepaasiùn de questu dùse tradisiunàle (italianisabile in "bugie").

Aministrasiùn

Perîodo		Prìmmo çitadìn	Partîo	Càrega	Nòtte
25 zugnu 1985	30 mazzu 1990	Sandro Mariano	Demucrasia Cristiana	scìndegu
30 mazzu 1990	25 lüiu 1992	Sandro Mariano	Demucrasia Cristiana	scìndegu
16 setèmbre 1992	18 frevà 1994	Marco Lengueglia	Demucrasia Cristiana	scìndegu
18 frevà 1994	24 arvì 1995	Gianfranco Filadelli	Demucrasia Cristiana	scìndegu
24 arvì 1995	6 lüiu 1996	Marco Gerini	lista sivica	scìndegu
30 agustu 1996	18 nuvèmbre 1996			Cumisàiu straurdinàiu
18 nuvèmbre 1996	14 mazzu 2001	Paolo Torrengo	lista sivica	scìndegu
14 mazzu 2001	30 mazzu 2006	Paolo Torrengo	lista sivica	scìndegu
30 mazzu 2006	16 mazzu 2011	Maria Eugenia Cassisi	lista sivica de sentru-destra	scìndegu
16 mazzu 2011	30 arvì 2013	Maria Eugenia Cassisi	Insieme per il paese (lista sivica de sentru-destra)	scìndegu
30 arvì 2013	26 mazzu 2014	Raffaella Viscogliosi		Cumisàiu straurdinàiu
26 mazzu 2014	27 mazzu 2019	Massimo Niero	Futuro e tradizione (lista sivica)	scìndegu
27 mazzu 2019	10 zügnu 2024	Massimo Niero	Futuro e tradizione (lista sivica)	scìndegu
10 zügnu 2024	in càrega	Massimo Niero	Futuro e tradizione (lista sivica)	scìndegu

Vie de Cumünicasiùn

Cixàn u l'è fasilmente razunzibile da Arbenga e da Garesce cun a Stradda Statale 582 da Còlla de San Benardu. U paise se tröva ascì vixìn a u cazèllu autustradale de Arbenga (intu teritòiu de Leca), ma ascì a a l'Aurelia Bis (SS1 Bis, intu trattu ch'u culega Arbenga a Aàsce). In àtru culegamentu viàriu a l'è a SP3, pé e frasiùi arbenganexi de Salea e Campugexa. U l'è poi culegà cun a valà du Pennavaire grassie a a SP14. A frasiùn de Sènexi e quélla de Cunscènte sun culegàe grassie a a "stradda da Utra". Sènexi l'è ascì fasilmente razunzibile da Bastìa, anche se a stràdda a presenta de prublematiche.

Àtri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Cixan

Contròllo de outoritæ	VIAF (EN) 246988354 · WorldCat Identities (EN) 246988354