Cazàsse

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Cazàsse, ò Cazàsse di disciplinànti ascì, o l'é o nómme de antîghe e tradiçionâli confratèrnite religiôze da Ligùria, scitoæ sorviatùtto inta çitæ de Zêna e inte zöne che sòn stæte sott’a-o contròllo da sò Repùblica, ma se pêuan atrovâ in dôe provìnse de l'Argentìnn-a ascì, aprêuvo a l'emigraçión de tànti zenéizi into XIX sécolo.

A procesción de Sàn Bertomê, a Lüxignan.

Ste asociaçioìn chi sòn nasciûe cómme de confratèrnite catòliche che de sòlito àivan a sò sêde inte l'ötöio dedicòu a-o mæximo sànto a-o quæ a l'êa dedicâ a confratèrnita. Probabilménte a sò òrìgine a ne vén da-e ciù antîghe confratèrnite di batûi, creæ a sò vòtta pe fâ tórna vîve a pasción de Crìsto. Co-a creaçión de Cazàsse l'é stæto pe de ciù introdûto a nêuva e caraterìstica figûa do cristezànte, ò sæ quélla di ménbri da confratèrnita che, inte procescioìn religiôze, pòrtan i croxefìssi da pròpia congregaçión religiôza.

A-a giornâ d’ancheu e Cazàsse sòn di òrganìsmi làichi co-îna pròpia sêde inte ’n ötöio, che da-o XV sécolo o saiâ de lóngo ciù de spésso costroîo pròpio da-e confratèrnite dæto a sò cresciûa richéssa, co-a sò existénsa ch'a l'é bén bén documentâ inti àtti da Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pâtria. Pe de ciù, de spésso i sò conponénti êan di grùppi de artexén pàrte da mæxima àrte, e coscì e Cazàsse diventiàn l’espresción de corporaçioìn di mestê pe tutelâ 'n çèrto grùppo sociâle.

Etimologîa

O nómme Cazàssa o ne vén fòscia da l'espresción "fâ cazàssa", ò sæ unî tra de lô e confratèrnite. I ménbri da Cazàssa, defæti, se unîvan in de Cazàdde ò di Sestê sott’a-a proteçión do mæximo sànto. Segóndo 'n'âtra versciòn ò nomme Cazàssa o ne vén da-o fæto che, a-o mànco inte époche ciù antîghe, i fræ se incontrâvan inte de baràcche de légno ò inte de strutûe deruæ, dîte pròpio Cazàsse (leteralménte "câze grénde"). A ògni mòddo quésta a no l'é 'na teorîa tànto probàbile dæto che za e prìmme confratèrnite se rionîvan inte capélle de gêxe ò di convénti, co-o consciderâ ascì chò-u sò nómme o l'é gròsso mòddo òriginâio do XVI sécolo. Defæti o prìmmo ûzo do nómme Cazàssa o l’é do 1561 quànde, pi-â realizaçión de ’na càscia procescionâle de Sànta Zìtta, inte 'n contræto o nómme da confratèrnita o l’é scrîto pi-â prìmma vòtta “cazacia”, in mòddo ’n pö latinizòu.

Istöia

E òrìgini

Ciàssa, gêxa e convénto de Sàn Doménego inta segónda meitæ do Seteçénto.

E confratèrnite crestiànn-e, che existéivan scìnn-a da l'etæ româna, sòn tànto cangiæ a partî da l'época do régno frànco de Càrlo Màgno, scibén che into X sécolo a-e confratèrnite fâvan ancón pàrte sôlo di religiôxi. E prìmme confratèrnite nasciàn sorviatùtto tra-o clêro de çitæ, co-i prìmmi câxi de congregaçioìn di làichi che són ciù ò mêno do XII sécolo, ò sæ do perîodo into quæ in Itàlia nasciàn i lìberi comuìn.

In sciâ bâze de l'inportànsa da confratèrnita quésta a l'àiva cómme pòsto pe celebrâ e sò fonçioìn religiôze 'n'artâ da gêxa a-a quæ êan ligæ, 'na capélla òpû, pe quélle za ciù inportànti, in sò ötöio, gestîo da-a goìdda de 'n præve ò de 'n sò càppo. Inte rionioìn da confratèrnita de sòlito vegnîvan lezûe e sâcre scritûe in léngoa vorgâ e vegnîvan fæte raprezentaçioìn pe ilustrâ o sò contegnûo, dæto chò-u pòpolo o l'êa ancón pi-â ciù pàrte anarfabêta. Óltre a-e fonçioìn religiôze i confræ fâvan vàrie òpere mizeicordiôze drénto e fêua a sò comunitæ: dâvan ascisténsa a-i maròtti, òrganizâvan e fonçioìn pe-i mòrti, fâvan òpere de caitæ pe-i pövei e i foestê, arecheugéivan e limöxine pe-i òrfani e pe-e fìggie sénsa déutta e fâvan ascisténsa a-i condanæ a mòrte e a-i prexonê. L'êa asæ difûza ascì a pràtica de arechéugge e sómme pe poéi pagâ i riscàtti di prexonê de goæra e de chi l'êa stæto caturòu da-i piràtti saracìn e portòu in Àfrica cómme scciâvo.

Inte sti ànni chi, inte procescioìn religiôze, comensiâ a pràtica pe-i confræ de vîve a pasción de Crìsto inte tùtte e sò fàcce, inclûze quélle ciù sangoinôze. A ne vén defæti pròpio da sto perîodo chi a creaçión de coscì dîte confratèrnite di disciplinànti ò di flagelànti, conosciûe cómme e confratèrnite di batûi ascì, ch’andâvan aprêuvo a 'n moviménto religiôzo da pöco nasciûo a Perùggia. Inte procescioìn, òltre che flagelâse, i confræ invocâvan a mizeicòrdia divìnn-a co-a poîa da vegnûa do dies irae, l'Apocalisse, inta quæ sôlo chi àiva scontòu tùtti i sò pecæ o se saiæ sarvòu. A ògni mòddo a régola da disciplìnn-a a l'à 'n'òrìgine bén bén ciù antîga, dæto ch'a l'êa za praticâ inte l'Érto Medioêvo da-i ascêti cómme mézzo de mortificaçión e de peniténsa. De quéste confratèrnite, unn-a de prìmme da quæ se conósce a dæta de fondaçión a l'é a Domus disciplinatorum dedicâ a Sàn Tögno, costitoîa into 1232 a Zêna e ch'a l'àiva a sò sêde inte l'antîga gêxa de Sàn Doménego, ancheu caciâ zu pe fâ pòsto a-o tiâtro Càrlo Felîçe.

A difuxón

O beâto Iàcopo da Varàgine, pâa d'artâ da Gêxa de Sàn Doménego de Vâze.

A Zêna o fenòmeno de confratèrnite di disciplinànti o cangiâ rapidaménte, sorviatùtto con l'arîvo da procesción, partiâ da l'Ónbria, goidâ da-o Raniero Fasani into 1260, ch’o caxoniâ tànta coîxitæ vèrso a sò figûa dæto che, vestîo sôlo de 'n sàcco e tegnindo 'na disciplìnn-a in màn, o gjâva pe-e stràdde flagelàndose e inploràndo mizeicòrdia e pâxe, invitando tùtti a-andâghe aprêuvo.

L'arîvo do Fasani o l'é contòu in particolâ da-o beâto Iàcopo da Varàgine, contenporànio a-i fæti e futûro Arçivéscovo de Zêna, ch’o scrîve cómme lê o l'êa arivòu into perîodo de Dênâ, goidòu da-o retô do pòpolo de Tortónn-a e da-o ménbro di "fræ da peniténsa" Sinibaldo degli Opizzoni, fermàndose inta gêxa de Sàn Françésco. De lóngo inte crònache do Iàcopo da Varàgine se peu lêze de cómme, gràçie a l'intervénto di disciplinànti, into 1295 a Zêna saiâ firmâ 'na pâxe tra i ranpìn e i mascheræ.

Into rèsto da Ligùria l’é pròpio de sto perîodo chi a costituçión de prìmme confratèrnite di disciplinànti, cómme quélla da Prîa, indicâ cómme za existénte a-o prinçìpio do XIV sécolo da-o Mónti inta sò òpera “Le Confraternite nell'Italia settentrionale”. A Zêna sòn do XIV sécolo vàrie confratèrnite, cómme quélle de Sàn Gioàn, de Sàn Giàcomo de Pré, de Sànta Catænn-a, e de Sàn Tögno, segoîe pöco dòppo da quélle de Sàn Bertomê, Sàn Zòrzo e Sànta Crôxe. Fêua de Zêna són do XIV sécolo e confratèrnite de âtri pàizi vixìn, cómme quélle de San Giàcomo de Pìn, de Sàn Stêva de Róieu, de Sàn Martìn de Pêgi, de Sant'Anbrêuxo de Ôtri e di Santìscimi Nicolò e Eràsmo de Ôtri.

Into 1399, in òcaxón do Giubilêo de l'ànno dòppo, vàrri ménbri da confratèrnita làica di Giànchi, coscì ciamæ pò-u fæto che portâvan indòsso 'na càppa giànca e gh’àivan in tésta o caraterìstico capùsso, pasiàn pe tùtta a Ligùria pò-u sò viâgio vèrso Rómma. A Zêna, dónde vegniàn bén òspitæ da-i abitànti do pòsto, ariviàn a-i 5 de Lùggio, propónendo vàrie iniçiatîve e spostàndose con de procescioìn goidæ da-o confræ ch'o portâva o croxefìsso. Pe de ciù, inti giórni da sò fermâta inta çitæ, saiàn registræ tréi miâcoi ascì: a goarixón de 'n sóppo, a liberaçión de 'na scciâva e a resureçión de 'n figeu træ ôe dòppo ch'o l'êa stæto diciaròu mòrto. Co-o pasàggio di Giànchi inte tùtta a Ligùria saiàn creæ de nêuve confratèrnite, tra-e quæ in particolâ quélle de Gâvi, Rapàllo, Lavàgna, Récco e Lêua.

Zâne Bellini, Polittico di San Vincenzo Ferrer (detàggio do sànto), 1464-1470 ca., ténpia in sce tòua.

Into 1405, l'òpera do fràtte domenicàn Vinçénso Ferreri, pöi fæto sànto e asæ veneròu da-i zenéixi, a faiâ nàsce di sentiménti de ezaltaçión tra i disciplinànti che se flagelâvan inte sò mésse. Pöchi ànni dòppo, e confratèrnite di disciplinànti saiàn do tùtto mìsse in régola inti sò rapòrti co-a Gêxa da-o fràtte françescàn Benardìn da Siêna, poi fæto sànto. A separaçión de confratèrnite da-e rispetîve gêxe, co-a fondaçión de 'na pròpia sède separâ inte 'n ötöio (de sòlito insémme a-âtri grùppi religiôxi), a comensiâ a-o prinçìpio do XIV sécolo, co-o dâ a ste òrganizaçioìn chi 'na strutûa ciù scìmile a quélla atoâle. De lóngo into mæximo sécolo ghe saiâ a creaçión de conpagnîe do Còrpo de Crìsto e quélla da Mizeicòrdia, co-e segónde ch’àivan a fonçión de ascìste i condanæ a mòrte e che saiàn l'inspiraçión pe de nêuve confratèrnite dedicæ a l'ascisténsa inti uspiæ. L'inportànsa de confratèrnite, che comensiàn a pigiâ o nómme da quéllo do sànto a-e quæ êan dedicæ, a continoiâ a crésce de lóngo de ciù, diventàndo di céntri de potêre indipendénti da l'aotoritæ vescovîle.

Saiâ pròpio inte sti ànni chi che, co-a decixón da Repùblica de Zêna de creâ a cosci dîta "Cazàssa" dónde arechéugge e corporaçioìn de àrte e di mestê, che-e confratèrnite religiôze comensiàn a êse ciamæ co-o nómme ch’àn ancheu. Into 1528 a Supèrba a nominiâ quàttro Scìndichi de Cazàsse, ch’àivan o cónpito d’òrganizâ e procescioìn, decidendo o camìn e invigilàndo in sciô sò svolgiménto, in mòddo da evitâ che sciupésan dizórdini e punìndo i abûxi. Inti archìvi stòrichi da çitæ de Zêna se trêuva ancón a-a giornâ d’ancheu vàrri rezocónti in sce l'ativitæ di Scìndichi, co-i ciù despægi contegnûi: gh'è di verbâli in scê discuscioìn pe decìdde o camìn da procesción, decrétti pe tegnî avèrte inte giornæ de fèsta e pòrte da çitæ, pe permétte a-i fedêli de fêua ascì de parteçipâ, ò di diviêti ascì de fâ intrâ inta catedrâle de Sàn Loénso di cavàlli. Tra sti decrétti chi, in particolâ rigoàrdo a-o regolaménto de procescioìn de Cazàsse, se peu védde cómme a-i 9 d’Arvî do 1530 a Zêna gh'è 21 confratèrnite, distriboîe tra i quartê da çitæ e che, scinn-a-a rivoluçión urbanìstica do céntro stòrico de l'Eutoçénto, no cangiàn de poxiçión. I ötöi da çitæ se pêuan spartî inte tréi sestê: Portöia (con l'ötöio de Sàn Giàcomo de Fuxìnn-e), Castéllo e Sarzàn.

O svilùppo de confratèrnite e a sò inportànte fonçión sociâle a portiâ a 'n grànde rinovaménto da vìtta crestiànn-a tànto che, into XVI sécolo saiàn creæ de nêuve congregaçioìn religiôze cómme e Conpagnîe da Caitæ e-e Conpagnîe do Divìn Amô, ch’arviàn di uspiæ e di ricòveri pe-i ciù bezeugnôzi. Inti mæximi ànni saiàn creæ ascì e confratèrnite do Càrmo, gestîe da-i fràtti Carmelitén e co-in caràtere escluxivaménte devoçionâle, quélle da Çénta, creæ da-i fràtti Ermìtti de Sant'Agostìn, e confratèrnite do Rozâio, controlæ da-i fràtti Domenichén, e quélle divöte a-o Santìscimo Sacraménto, a-e quæ o pàppa Pòulo III o concediâ vàrie indulgénse e privilêgi. Inte zöne de canpàgna, pe contrastâ l'uzûa e controlâ a véndia di seménse, saiàn creæ e Cazànn-e, cómme, prezénpio, into pàize de Gâvi, dónde gh'êa a confratèrnita di Giànchi, ch'a gestîva a Cazànn-a do gràn, e di Turchìn, che in càngio a gestîva o Mónte.

In prinçìpio i confræ portâvan de càppe giànche, de pànno òrdenâio, e avèrte in sciâ schénn-a, ma, co-o XVI sécolo e a riduçión da pràtica da flagelaçión, e röbe diventiàn bén bén ciù rìcche, co-a creaçión de tabarìn de râzo e âtri tesciûi preçiôxi, a-e vòtte con recàmmi in öo ò argénto ascì.

Inte quésto perîodo, pe quànte rigoàrda a çitæ de Zêna, tra-o 1480 e o 1582 gh'êa 134 confratèrnite, de quæ setànta ancón atîve into Seteçénto, e, tra o 1582 e o 1811, ne saiàn fondæ 124 nêuve. Tànte saiàn quélle dedicæ a-o Santìscimo Sacraménto ò a-o Rozâio, famôza a l'é stæta a coscì dîta confratèrnita di 72 apòstoli.

Pe-e confratèrnite de l'época, coscì cómme pe quélle da giornâ d’ancheu, o moménto ciù inportànte o l'é de lóngo stæto quéllo da procesción, fæta de sòlito o giórno da fèsta do pròpio sànto ò inte di particolæ, cómme quéllo di pelegrinàggi. Procescioìn dónde comensiâ l’ûzo de portâ e càsce procescionâli, i crìsti, e màsse, i confaloìn e-e candéie. Da-i lìbbri contàbili conservæ inti ötöi se peu lêze tùtto o riscóntro de spéize fæte da-e confratèrnite pe-e procescioìn con, in particolâ, quélle pe: candéie pe l'inluminaçión, pagaménto da bànda muxicâle, òfèrte pe-i prelâti parteçipànti e, a-e vòtte, pe'n rinfrésco a-a fìn da çeimònia, de spésso asæ sénplice con sôlo pàn e vìn, pe chi avesse fæto pàrte a-a fonçión, avèrto a-i ménbri de vixìnn-e confratèrnite ascì.

A controrifórma

Elîa Naurizio, Congregazione generale del concilio di trento in s.m. maggiore, 1633.

O prìmmo efètto do Concìlio de Trénto in sce l'ativitæ de confratèrnite o saiâ quéllo de cangiâ i tèsti religiôxi; defæti se dêuviâvan de traduçioìn in léngoa vorgâ, cómme quélla scrîta da l'Ofìçio da Beâta Vèrgine, che de segûo no êan tànto precîze. In sciâ fìn, into 1571, o pàppa Pîo V o l’ordiniâ che i tèsti da dêuviâ poéivan êse sôlo quélli scrîti in latìn e da lê aprovæ co-a bólla Quod a Nobis. Co-o Concìlio de Trénto cangiàn e pràtiche penitençiâli ascì, co-o dâ ciù inportànsa a-o lâto spiritoâle e inpónendo 'na riduçión da pràtica da flagelaçión, decixón ch’a caxoniâ 'n vêuo devoçiónâle, scibén che-e confratèrnite lìguri diféndiàn tànto a Gêxa chi-â a sò açión into perîodo da rifórma protestànte. Pe risòlve o problêma da mancànsa de régole precîze pe-e confratèrnite, za càoza de 'na lamentêla fæta da-o monscignór Bòsso, into 1587 l'arçivéscovo de Zêna Tögno Sòuli o l’inponéiva de nêuve régole, asæ scìmili a quélle emanæ da Sàn Càrlo Boromêo into 1573 ma con di capìtoli in ciù. Inte ste nêuve régole vegnîva decîzo, tra l’âtro, de mostrâ e fâ conósce mêgio a dotrìnn-a, sorviatùtto a-i ciù zóveni, e de incoragî i pàrechi a creâ de nêuve confratèrnite la dónde no ghe n'êa.

In particolâ, into 1562, inta XXII sesción do Concìlio se parliâ de confratèrnite, sêde inta quæ se confermiâ a dipendénsa spiritoâle de quéste da-i véscovi e a-a jus visitando hospitalia de l'aotoritæ diocezànn-a. Into Concìlio saiâ decîzo chi-â continoitæ aministratîva, ò sæ o pasàggio de conségne tra vàrie aministraçioìn, o dovesse avegnî sott’a-o contròllo do pàreco. Pe de ciù vêgnan viêtæ de pràtiche che, segóndo o Concìlio, poéivan êse a càoza de ecèssi ò deviaçioìn cómme l'abitùdine, asæ difûza, de òrganizâ di disnæ ò de raprezentaçioìn tiatrâli inti ötöi. Intànto a saiâ réiza òbligatöia a parteçipaçión de confratèrnite a tùtte e procescioìn òrganizæ vixìn a lô, decixón ch'a caxoniâ di fòrti discuscioìn in sce l'òrganizaçión de quéste manifestaçioìn, sorviatùtto con rigoàrdo a-a dispoxiçión de confratèrnite, a-i confaloìn da portâ e a-o mòddo de vestîse. Sôlo into 1583 o pàppa Grigheu XIII o decìdiâ in mòddo definitîvo chò-u pòsto ciù inportànte inta procesción o dovesse êse òcupòu da-a confratèrnita ciù antîga, e dónca a prìmma a portâ i sàcchi, con l’aregordâ che in ògni mòddo a parteçipaçión a dovesse avegnî sénsa nisciùnn-a òstentaçión e êse do tùtto de bàdda.

Dòppo o 1530 saiàn creæ e coscì dîte arçiconfratèrnite, ò sæ de confratèrnite che sòn formæ da 'na ræ de vàrie confratèrnite e inta ciù pàrte di câxi con sêde a Romma, co-o permìsso de fâ òpere pîe e òbligaçioìn, dæto che quéste riçéivan de indulgénse magiô. A régola generâle a l'êa che ’na sôla confratèrnita pe pòsto a poéiva êse ligâ a 'n'arçiconfratèrnita, de mòddo che-e confratèrnite ligæ a unn-a de livéllo superiôre fîsan giögraficaménte distànti e bén distriboîe inte tùtto o teritöio. Segóndo 'na sucescîva dispoxiçión do pàppa Cleménte VIII vegniâ domandòu a-e confratèrnite, pe òtegnî l'agregaçión a 'n'arçiconfratèrnita, de prezentâ i sò statûti e 'na létera do véscovo pe provâ a sò formaçión canònica.

De lóngo inte sti ànni chi, e aotoritæ da Repùblica de Zêna doviàn intervegnî vàrie vòtte pe difénde i confræ in procesción dæto che, cómme quànde a-o Zéuggia Sànto pasâvan pe-o caróggio do Fî, êan sotopòsti a derixón e molèstie; tra i provediménti do govèrno ghe saiâ quéllo de serâ e bitêghe, limitàndo a pràtica da flagelaçión ascì. Fra l’âtro ghe restâva pöi 'n fòrte sénso de rivalitæ tra-e vàrie confratèrnite, ch'o diventâva coscì 'na sfìdda a chi avesse òrganizòu a fèsta ciù rìcca, o croxefìsso ciù òrnòu ò o pòsto ciù inportànte inta procesción.

Tra e confratèrnite ciù popolâri gh'êa quélle dedicæ a-a Vèrgine Màia, che inplorâvan o sò agiùtto cóntra a pèsta e i erétichi, óltre che pe soportâ e peniténse corporâli che patîvan inte procescioìn. Quésto cùlto o l'aviâ 'na grànde difuxón da-o 1571, aprêuvo a-a decixón do pàppa Pîo V de atriboî a vitöia inta batàggia de Lépanto da pàrte da Lîga Sànta cóntra i Tùrchi pròpio gràçie a l’intervénto da Madònna.

Da-o XVII a-o XVIII sécolo

Ritræto devoçionâle de l'Ètore Vernàssa.

Cómme pe-i sécoli prìmma, into Seiçénto e into Seteçénto ascì s’aviâ 'n grànde svilùppo de Cazàsse, ségge pe nùmero de inscrîti che pi-â fondaçión de nêuve confratèrnite, co-îna divixón tra quélle ciù "aristocràtiche" (cómme a Conpagnîa do Mandillétto, fondâ da Ètore Vernàssa into 1497), ò sæ e ciù antîghe, e quélle nêuve che êan ciù popolâri e avèrte a-e adexoìn.

Za da-o XVI sécolo s’aviâ 'n fòrte inpégno da pàrte de l'aotoritæ vescovîle pe aomentâ o pròpio contròllo in scê confratèrnite, scibén che tra quélle za existénti saiàn pöche quélle a êse sotopòste a 'na revixón di statûti, co-o domandâ a sò aprovaçión da pàrte de aotoritæ ecleziàstiche. O contròllo vescovîle o saiâ defæti ezercitòu sorviatùtto in sciâ creaçión de nêuve confratèrnite, in mòddo da evitâ 'na sò ecescîva concentraçión into mæximo pòsto. O pàppa Cleménte VIII, de lóngo inta sò bólla Quaecumque di 7 de Dexénbre do 1604, o l’introduiâ 'n fòrte contròllo de aotoritæ religiôze, a-e quæ tùtte e confratèrnite doviàn êse sotopòste, vietàndo a nàscita de nêuve congregaçioìn sénsa o permìsso vescovîle e sénsa a sò sotomisción a-a disciplìnn-a. Pe de ciù l'êa necesâio l'aotorizaçión do véscovo pe poéi fâ pàrte de 'n arçiconfratèrnita.

Âtra caraterìstica de sti sécoli chi a l'é quélla do rinforsaménto de confratèrnite e da sò fonçión sociâle, ativitæ poscìbili gràçie a-e vàrie donaçioìn de bêni e terén, domandàndo de limöxine e òrganizando de Mésse (a pagaménto) pe-i mòrti. Ma acapitâva che, in càngio de segoî i critêi de ònestæ e de umiltæ, l'inpégno contìnoo de òrganizâ procescioìn e fèste o portâva a 'na scitoaçión ch'a degenerâva de spésso in dizórdini, rìsce, inbriægatûe e àtti de dizonestæ. Defæti e Cazàsse diventiàn sorviatùtto 'n pòsto de aristocraçîe sociâli, e de lóngo de ciù contropàrte e òstàcolo a l'ativitæ de goìdda di pàrechi e di véscovi, pròpio into perîodo quànde co-a controrifórma se çercâva de fâ tornâ o céntro do potêre ecleziàstico inte gêxe. Pe cóntra i miscionâi, che creâvan de âtre confratèrnite cómme òpere de evangelizaçión, saiàn pròpio lô a dâ tùtti i bêni necesâi pi-â creaçión de quéste.

I coscì dîti prinçìppi riformatoî e-e fòrse de l'inovaçión saiàn tra i prìmmi aversâi de ste confratèrnite chi, intervegnìndo inte sò ativitæ de beneficénsa a favô de aotoritæ centrâli do Stâto. A fòrsa polìtica de Cazàsse a Zêna a l'é bén ciæa da-o sò ròllo inta coscì dîta rivòlta de Sciàlla Màia cóntra o govèrno anti-clericâle e filofrançéize, in diféiza da Pâtria e de Cöse Sâcre de quésta. Defæti saiàn pròpio e clàsse ciù bàsse e violénte da popolaçión, ò sæ i camàlli che fâvan pàrte de vàrie Cazàsse do pòrto, a partî da Portöia e a atacâ i giacobìn, avéndo iniçialménte raxón di òcupànti, ma purtròppo sénsa riêscî a fâ càzze o govèrno de l'época, eséndo a-a fìn sconfìtti.

Dòppo a rivòlta de Sciàlla Màia, o nêuvo regìmme o no védiâ de bón éuggio e Cazàsse, conscideræ 'n scìnbolo de l'Ancien Régime, óltre che òstîle a-o govèrno di òcupànti. Defæti, co-e consegoénse da Rivoluçión françéize e a nàscita da Repùblica Lìgure, comensiâ a limitaçión da libertæ d'òperaçión di ötöi, che de spésso saiàn òbligæ a cêde i sò bêni. Defæti, into 1788, o Diretöio legislatîvo da Repùblica Lìgure o decìdiâ a requixiçión de tùtti i preçiôxi de propiêtæ de gêxe, convénti e ötöi, decixón ch'a saiâ repigiâ into 1811 da-o govèrno napoliònico, dispónendo a sopresción de confratèrnite, che saiàn dónca unîe a-e gêxe parochiâli. Pe de ciù, e lézze napoliòniche viêtiàn e confratèrnite dedicæ a-o Santìscimo Sacraménto, predispónendo a confìsca do sò patrimònio.

'Na testimoniànsa de l’época napoliònica

Testimoniànsa dirètta do XIX sécolo a l'é quélla do duganê Jacques Boucher, ch'o sogiorniâ tra-o 1805 e o 1808 a Zêna, scrivéndo vàrie létere a-a pròpia famìggia inte quæ o descrîviâ a çitæ, o sò folclôre, e sò tradiçioìn e a vìtta de tùtti i giórni. Tànti saiàn i riferiménti a-a religiozitæ di zenéixi, definîa a sò avîso particolâ, da quæ o saiâ sorviatùtto colpîo da-e procescioìn de Cazàsse:

«Che pàize eceçionâle o l'é quésto! - o scrivéiva in èstaxi a-o poæ a-i 7 de Màzzo do 1806 - Mi ò apénn-a vìsto a procesción de cosacies […] che in zenéize o se prononçia cosaches, sòn òmmi de ògni condiçión rionîi in confratèrnita. Pòrtan 'n mantéllo co-in capùsso, con doî pertûxi pe-i éuggi, ch’o ghe crêuve tùtta a tésta».

Lê pöi o scrîve che i peniténti «portan de crôxe coscì lónghe e coscì pezànti che, pe êse mantegnûe drîte, dêvan êse tegnûe in equilìbrio, con l'agiùtto de 'na çénta speciâle ò de 'n supòrto scìmile a quéllo dêuviòu da-i pòrtabandêa. I ciù fòrti e alenæ tra quésti "cristezànti" riêscian adreitûa a conpî straordenâie acrobaçîe, con córse, fermâte inprovîzi, gîavòtte inprovîze e scìnn-a di pàssi de bàllo: ògni tànto, prezénpio, sostégnan a crôxe, arenbàndola in sciâ pànsa, co-îna màn sôla, de lóngo tegnìndola in equilìbrio, cómme faiéiva 'n equilibrìsta ch'o tegnìsse in sciâ pónta do nâzo a ciùmma de 'n pavón».

O XIX sécolo

A procesción da Cazàssa de Lüxignan a l'inìçio do nêuveçénto.

A legislaçión italiànn-a a saiâ contrâia scìnn-a da-a sò creaçión a-e confratèrnite vìste cómme instituçión, defæti inte sto perîodo chi no saiàn conscideræ cómme poscìbili énti religiôxi, esclùdendo quélle sénsa 'n patrimònio imobiliâre ascì. A lézze n. 753 di 3 d’Agósto do 1862 a distingoéiva e confratèrnite che àivan 'n cómme òbietîvo quéllo de fâ beneficénsa da quélle da-a sôla fonçión religiôza, co-e prìmme che êan sotopòste a 'n dirètto contròllo de l'aotoritæ statâle. A sucescîva lézze n. 3848 di 15 d’Agósto do 1867 a soprìméiva i énti ecleziàstichi, ma resparmiàndo e confratèrnite conscideræ cómme òpere pîe, e dónca a-e asociaçioìn làiche. A lézze n. 6972 di 17 de Lùggio do 1890, dîta lézze Crispi, a dispónéiva a confìsca a tùtte e confratèrnite, con sôla fonçión religiôza, de tùtti i bêni che produxéivan richéssa, lasciàndoghe sôlo i ötöi e-e gêxe, sopriméndo i ofìçi de beneficénsa e a congregaçión de caitæ. A circolâre n. 43 do 1899 de l'ofìçio da Rêgia Prefetûa de Zêna a l’inpónéiva a-e Cazàsse l'òbligo de redìgge di bilànci consuntîvi e preventîvi. Co-o perîodo fascìsta, òrmâi into XX sécolo, comensiâ a cangiâ a disciplìnn-a giurìdica de confratèrnite, a-e quæ saiâ riconosciûa, da-o decrétto n. 1276 di 28 de Zùgno do 1934, a personalitæ giurìdica.

Inta segónda meitæ do XIX sécolo progrescivaménte spariâ a pràtica da flagelaçión, co-e ùrtime pràtiche a quésta lighæ che finiàn inta prìmma meitæ do Nêuveçénto. Ma ancón a-a giornâ d’ancheu rèstan de tràcce de l'antîga pràtica inte l'òcaxón de dötræ manifestaçioìn, cómme pi-â procesción do Zéuggia Sànto de Tascereu.

A-i giórni nòstri

O monuménto a-o Cristezànte, a-o Tô.

Coscì cómme e âtre òrganizaçioìn religiôze, e confratèrnite lìguri viviàn in perîodo de fòrte dificoltæ into dòppo goæra, quànde tànte doviàn cesâ a sò ativitæ. A ògni mòddo o fervô e l’aregòrdo de antîghe tradiçioìn o l’é restòu in tésta a tànti, i quæ riarviàn vàrie confratèrnite con l'agiùtto de pöchi credénti, e riêscian a dâ nêuva vìtta a quéste òrganizaçioìn, co-o ragrupâ tórna i fedêli e con l’arvî tórna i ötöi. De spésso e confratèrnite treuviàn l'agiùtto di confræ apartenénti a âtre Cazàsse, pe riêscî a mantegnî vîve e tradiçioìn. A-a giornâ d’ancheu gh'è ancón tànte confratèrnite atîve e a tradiçión de portâ i Crìsti a no l'é scentâ, scibén che mancàn de suficénti nêuve lêve. Pe riêscî a mantegnî vîve e tradiçioìn de tùtti ötöi, i portoéi da Crìsti de spésso fàn "squàddra", e se métan insémme in òcaxón de-e procescioìn pe fâ parteçipâ i croxefìssi de tùtte e confratèrnite che âtriménti saiéivan restæ saræ pe mancànsa de ménbri.

Into 1939 l’é stæto òrganizòu 'na grànde móstra de Cazàsse inta Gêxa de Sant'Agostìn, ch'a l’à permìsso de fâ védde tànte antîghe röbe e de fâ nàsce de l'interèsse in sce sto moviménto chi, co-o prinçipiâ a realizâ a prìmma bibliografîa dedicâ a lô. Pe l'òcaxón l’é stæto òrganizòu 'n prìmmo incóntro tra i prioî de dötræ confratèrnite co-o fìn de creâ 'n sôviaorganìsmo a livéllo diocezàn pe cordinâ l'ativitæ de sò congregaçioìn. Ma s’é arivæ a 'n acòrdo sôlo into 1946, quànde a-i 10 de Màrso inte l'ötöio de Ànime, in stràdda de Sàn Vinçénso, se són rionîe 'na trenténn-a de raprezentànti de confratèrnite da diòcexi de Zêna "a-i quæ l’é stæto domandòu o cónpito de rionî in federaçión tùtte e Confratèrnite". Inte sta rionión chi l’é stæto discùsso vàrri argoménti, cómme o restàoro di ötöi danezæ da-a goæra, a creaçión de 'n comitâto con caràtere giurìdico dæto da l'aotoritæ ecleziàstica, o dêuviâ a stànpa pe promêuve a sò ativitæ e comensâ ‘n camìn comùn pe arivâ a-a creaçión de ’n Statûto ùnico, dónde però conservâvan abàsta aotonomîa da mantegnî e pròpie tradiçioìn e prerogatîve. In particolâ, o mandâto o l’é stæto dæto a-o Rîco Bodoàn cómme prescidénte, a-o Giöxèppe Cazarêto cómme segretâio e, cómme consultoî, o Giàcomo Canevéllo, o Giöxèppe Carenîni e o Giàcomo Parödi; domàndando pe de ciù a-a Gêxa de dezignâ præ Loîgi Parödi cómme ascisténte de confratèrnite. Dòppo vàrie rionioìn lé stæto dónca creòu a Consùlta Diocezànn-a Confratèrnite Zêna, co-o nominâ di delegæ de zöna p’ascìste e confratèrnite, co-o cordinâ e ativitæ comuìn cómme a prezénsa a-a çeimònia de insediaménto do nêuvo Arçivéscovo o a-a procesción do Corpusdòmini.

Inte sti ànni chi l’é stæto òrganizòu vàrri evénti, a-i quæ àn parteçipòu 24 confratèrnite da çitæ de Zêna e 143 do teritöio de tùtta a diòcexi do capolêugo, co-îna média de 200 inscrîti pe ògni confratèrnita. Pe de ciù, into 1957 l’é stæto òrganizòu o prìmmo grànde radùn de Cazàsse.

Raduìn de confratèrnite

E confratèrnite se òrganizan pe fâ ògni ànno 'n pelegrinàggio de preghêa, ch’o peu coincìdde ascì co-o coscì dîto radùn naçionâle de confratèrnite, dæto che l'é poscìbile chò-u radùn de Cazàsse o coincìdde pe cóntra con quéllo òrganizóu da-a región ecleziàstica Ligùria. Pe de ciù, tùtte e diòcexi òrganizan o pròpio radùn ascì, de spésso fæto in pòsti despægi, inta sêde de vàrie confratèrnite da diòcexi, ma in âtri câxi òrganizóu tùtti i ànni into mæximo pòsto. A propòsta e l'òrganizaçión di raduìn o l'é 'n cónpito do Priorâto Lìgure de Confratèrnite, asociaçión ch'a se òcupâ de rionî e cordinâ i vàrri priorâti de sénplici diòcexi lìguri.

Da-a prìmma ediçión do 1957 se sòn avûi di raduìn de confratèrnite a:

• 1957, a-o Santoâio de Vîcoforte, Vîcoforte
• 1958, a-o Santoâio de N.S. de Caravàggio
• 1959, o coincìdde con quéllo naçionâle a Lùcca
• 1960, o coincìdde con quéllo naçionâle a Rómma òrganizóu da-o pàppa Gioâne XXIII
• 1961, o coincìdde con quéllo naçionâle a Torìn
• 1962, o coincìdde con quéllo naçionâle a Pavîa
• 1963, o coincìdde con quéllo naçionâle a Sott’a-o Mónte (Sotto il Monte)
• 1964, o coincìdde con quéllo naçionâle a Pîza
• 1965, o coincìdde con quéllo naçionâle a Còmmo
• 1978, a Siêna
• 1979, a Milàn
• 1980, a Montecatîni (Montecatini)
• 1981, a Sàn Damiàn d'Àsti (San Damiano d’Asti)
• 1983, a Cùnio

• 1984, a Rómma
• 1998, a Inpéria
• 2003, o coincìdde con quéllo naçionâle a Bèrgamo
• 2004, a Zêna
• 2006, a Lêua
• 2011, a Mazón
• 2014, a Séstri Levànte
• 2015, a Torìn
• 2016, a Lèrxi
• 2017, a Vâze
• 2018, o coincìdde con quéllo naçionâle a Milàn
• 2019, a Brignæ
• 2020, a Oâ (sospéizo pi-â pandemîa de Covid-19, rinviòu a-o 2021)

L’òrganizaçión de confratèrnite

Prêuve di portoéi co-o Crìsto "grànde" de Arbénga.

E Cazàsse, coscì cómme e âtre confratèrnite da Gêxa catòlica, sòn de òrganizaçioìn geràrchiche sotopòste a-o dirètto contròllo do véscovo da diòcexi d’apartenénsa. Tùtte e confratèrnite àn in sacerdöte co-a fonçión de goìdda spiritoâle, óltre che de intermediâio tra a comunitæ parochiâle e a confratèrnita mæxima, andàndo aprêuvo a-i sò rîti e parteçipàndo a-e rionioìn. De sòlito a confratèrnita a l'à a sò sêde inte 'n ötöio da lê gestîa, ò sæ 'na gêxa dipendénte da-a paròchia dond’a l'é scitoâ e drénto a-a quæ sòn celebræ e fonçioìn religiôze. L'òrganizaçioìn intèrna da confratèrnita a l'é gestîa da 'n conséggio ch'o vén elètto in mòddo democràtico da tùtti i ménbri con dirìtto de vôto e ch'o l'é generalménte formòu da:

• In Priô, mìsso a càppo da confratèrnita e a-o quæ i confræ dêvan ubidî. Inte fonçioìn ciù solénni o porta 'n tabâro con di recàmmi d'öo ò d'argénto e o "pastorâle", ò sæ 'n bastón co-a stàtoa do Sànto Titolâre de l'Ötöio
• In Vîce-priô co-o cónpito de sostitoî o priô in câxo che fîse necesâio
• In Tezoê, ch'o l'é responsàbile da gestión finançiâia da confratèrnita
• In Segretâio a-o quæ l'é afidòu a gestión da pàrte aministratîva da confratèrnita, a redaçión di verbâli de rionioìn e di vàrri lìbbri cómme, prezénpio, quéllo con l'elénco di confræ
• In Méistro di Prinçipiànti, ch'o l'é de sòlito 'na figûa ciù ançiànn-a co-o cónpito de segoî e curâ l'instruçión di ciù zóveni, de mòddo che ségian prónti a l'intrâ inta confratèrnita dòppo o perîodo de pràtica
• In çèrto nùmero de consegê (de sòlito da 3 a 7) con vàrie fonçioìn a segónda da sò délega; tra e quæ prezénpio quélla de càppo squàddra di portoéi, do mantegniménto de l’ötöio, de càppo di corìsti, ecétera...

Into câxo de violaçioìn ò de mancànse da pàrte do Conséggio, o véscovo o peu decìdde a sò discreçión de ûzâ e sò prerogatîve pe predispónn-e o comisariaménto da confratèrnita, meténdo a càppo de quésta ’na persónn-a de sò fidùccia a-aministrâ e controlâ e ativitæ religiôze e burocràtiche da mæxima confratèrnita.

I confræ sòn tùtti pægi e gh'àn pægio dirìtto de paròlla inte asenblêe ma, inte procescioìn, l'órdine de poxiçionaménto o l'é bén bén predefinîo: davànti a tùtti dovià stâghe chi portâ e inségne, cómme bandêe e confaloìn, dòppo ghe saià i ciù zóveni e pöi tùtti i âtri confræ, in órdine d’etæ. Aprêuvo vegniàn i eleménti centrâli da procesción, ò sæ i Crìsti, precedûi da-i stramuéi e segoîi da-i portoéi e, in sciâ fìn, tùtti i ménbri do conséggio da Cazàssa scinn-a-o Priô, ch’o pòrta a Màssa Pastorâle co-ê inségne do titolâre de l'Ötöio e da Confratèrnita.

A pràtica e a vestiçión

E persónn-e che vêuan fâ pàrte de 'na confratèrnita dêvan segoî prìmma 'n perîodo de pràtica ch'o dûa pò-u ciù 'n ànno e into quæ, segoîo da-o Méistro di Prinçipiànti, l’aprendìsta o dêve parteçipâ a-e ativitæ da Cazàssa e a 'n camìn de catechîximo, perîodo a-o tèrmine do quæ o l'òtegne 'n nulla osta do Méistro. Dòppo 'na particolâ çeimònia inta quæ ghe vén consegnâ a Càppa benedétta da-o sacerdöte l'aprendìsta o l'intra inta confratèrnita. Dòppo a vestiçión o nêuvo confræ o l'aviâ 'na pàrte atîva inta confratèrnita, con l’avéi o dirìtto de vôto e de poéi êse votòu lê ascì, óltre che quéllo de portâ e inségne da confratèrnita, partecipàndo a-e fonçioìn religiôze da-o pròpio pòsto do scrànno do cöro.

Divîza

Procesción pi-â fèsta da Madònna de Pontelóngo, a Arbénga. Notâ i confræ da-a càppa giànca e o tabarìn ròsso.

L'abiliaménto de 'n confræ inte fonçioìn religiôze e inte procescioìn o l'é costitoîo da vàrri vestî caraterìstici: a càppa e o cordón sòn quélli fondamentâli méntre, in sciâ bâze de l'òcaxón, o porta o tabarìn e a bùffa ascì. Sò-u confræ o l'é ascì 'n cristezànte o métiâ o coscì dîto cròcco, co-a bùffa ch'a peu êse dêuviâ cómme 'n capéllo co-o quæ apogiâ a crôxe a-a tésta.

Càppa

O vestiâio di confræ o l'é conpòsto prinçipalménte da-a càppa, ò sæ 'na tùnica che da-e spàlle a l'arîva scìn sott’a-e zenógge. E ciù antîghe Confratèrnite, che discendéivan da-i moviménti di Disciplinànti, se pêuan distìngoe da-a prezénsa de 'n'avertûa da càppa in sciâ schénn-a, dêuviâ pi-â pràtica de l'aoto-flagelaçión, pràtica de peniténsa da quæ o s'è pèrso l'ûzo a-a fìn do XVIII sécolo. In gîo a-a vìtta gh’é ligòu 'n cordón, ò cìngolo, pe serâ a càppa. Pe de ciù, a càppa a permétte de distìngoe e confratèrnite in bâze a-o cô, despægio a segónda de l'òrìgine:

• Giànco: o deriva da-i Giànchi de Provénsa.
• Rósso: ligòu a San Filippo Neri dòppo a fondaçión da confratèrnita da S.S. Trinitæ di Pelegrìn, o raprezénta a dotrìnn-a crestiànn-a.
• Bleu ò Celestìn: o ne vén da l'órdine Domenicàn e da-e confratèrnite do S.S. Rozâio.
• Néigro: o l’indica e confratèrnite o quæ cónpito prinçipâ êan e òpere de mizeicòrdia ligæ a l'ascisténsa a-i condanæ a mòrte, a-a seportûa di pövei e a-e Mésse pò-u travàggio. Ste confratèrnite chi êan conosciûe cómme da Mizeicòrdia ò "de l'Òraçión e da Mòrte".
• Celèste: dedicæ a-a Madònna.
• Giànco con crôxe rósso-celestìn: sòn i coî de quélle dedicæ a-a S.S. Trinitæ che se dedicâvan a-o riscàtto di scciâvi.
• Maròn: pe-e confratèrnite ligæ a-i fràtti Carmelitén.

Tabarìn

O tabarìn o l'é o cùrto mantéllo ch'o crêuve e spàlle di confræ, rìcaménte coloròu e recamòu. A sò inportànsa a l'é dovûa a-o fæto ch'o permètte de distìngoe diretaménte a gerarchîa inta confratèrnita, prezentàndo de spésso de strìsce recamæ in tesciûo indoòu ò argentòu in riliêvo che, se sòn dógge, raprezentan a poxiçión de comàndo, dónca quélla do Priô. Inte sto câxo chi o tabarìn do Priô o peu prezentâ 'n inprónta ascì, ò sæ 'n medagión ò 'n recàmmo particolâ.

Bùffa

A bùffa a l'é o caraterìstico capùsso triangolâre e apisûo con doî pertûxi pe-i éuggi che into pasòu o vegnîva calòu in sciâ tésta pe-e procescioìn de peniténsa e che, a-a giornâ d’ancheu, o l'é de ræo portòu, ma ciufîto arecugéito in scê spàlle. A sò fonçión a l'êa quélla de garantî l'anonimâto a chi o fâva di àtti de divoçión ma ancheu o l'é dêuviòu sôlo inte procescioìn da Setemànn-a Sànta da-e Confratèrnite di Néigri de l'Òraçión e da Mòrte e da-i Ötöi di Disciplinànti ascì.

Cròcco

O portòu o porta 'na speciâle inbragatûa de chêuio dîta cròcco, fæta a màn da vêgi do mestê òrmâi quæxi sparîi e ch'a l'é formâ da træ strìsce de chêuio che se vàn a-atacâ a de bertèlle che têgnan o corezìn. In sce ste "bertèlle" chi gh’é atacòu'n gòtto fæto in færo ò in âsâ e fodròu co-o chêuio dónde de sòlito gh’é mìsso 'n tòcco de gómma p’evitâ chò-u pèrno inferiô do Croxefìsso, ch’o ghe va drénto, o scùgge vîa. Pe garantî l'elasticitæ do chêuio into perîodo invernâle ascì, quànde a ògni mòddo e procescioìn sòn de mêno, o cròcco o vêgne dónca ricovèrto con êuio d'amàndoa ò con do gràsso de föca ciù ò mêno 'na setemànn-a prìmma da procesción, de mòddo ch’o vén do tùtto sciorbîo. O péizo de 'n cròcco o l'é de 4-5 chìlli e de spésso i portoéi atacan a-o sò 'n inségna religiôza, 'na medagétta, in gexù ò 'na coscì dîta rèsta, ò sæ 'na colanìnn-a de nisêue ch'a ségge stæta benéita.

Cristezànti

'N portòu a-a fèsta patronâle de Rónco.

Filmìn de 'n stramûo efetoòu da-a cazàssa de Càppe Giànche de Lêua into córso da procesción da Madònna da Vixitaçión

I cristezànti sòn i confræ che gh'àn o cónpito de portâ i croxefìssi de confratèrnite, comuneménte dîti Crìsti, inte procescioìn e, inti âtri moménti, de mostrâ a-i ciù zóveni tùtte e téniche di portoéi. In particolâ i cristezànti pêuan êse de dôe tipologîe, ò sæ o stramuòu (plurâle “stramuéi”, italianizòu de spésso in stramui) e o portòu. Pe tùtto o camìn da procesción i cristezànti pòrtan i Crìsti da confratèrnita in equilìbrio, co-o métise inte l'órdine procescionâle sùbito dòppo e inségne e in sce dôe fìlle. I stramuéi se métan pe cóntra sùbito derê a-i Crìsti ma, dæto l'inpégno e o cordinaménto necesâio a portâ di croxefìssi, l'é poscìbile che i cristezànti ségian mìssi in mòddo quæxi dizordinòu.

I Crìsti sòn de sòlito clasificæ a segónda do sò péizo, ch’o no l'é de lóngo segûo, e a-e dimenscioìn:

• Picìn: co-in péizo tra i 30 e i 80 chìlli
• Mezén: quélli tra i 80 e i 110 chìlli
• Gréndi: i ciù pezànti da-i 110 chìlli scinn-a-i 180 chìlli ascì

A-a giornâ d’ancheu o Crìsto ciù pezànte ancón in ativitæ o l'é o möo da Rûa de Camóggi (conosciûo cómme o Mignànego ascì), co-in péizo stimòu de ciù de 180 chìlli. Pe mantegnî e megioâ e sò capaçitæ de cristezànte, i confræ se rionìscian into córso de l'ànno inti ötöi pe provâ a-o mànco unn-a ò ciù vòtte a-a setemànn-a a portâ i Crìsti. A fòrsa do cristezànte a no bàsta da sôla, eséndo ascì necesâia 'na grànde capaçitæ d’equilìbrio, 'na bónn-a ténica e tànto spìrito de devoçión e sacrifìçio, forteménte infloensòu da-a fêde d’ògnidùn, óltre che da-a pasción ch'a l'à sponciòu un a inpegnâse p’êse 'n cristezànte. A cariêra de 'n portòu da Crìsti a coménsa de sòlito in etæ adolescensiâle, ciù ò mêno a 15 ànni ma de vòtte prìmma ascì, e a finisce sôlo quànde con l'etæ e o vegnî mêno de fòrse no se riêsce ciù a portâ o Crìsto. A ògni mòddo i confræ ciù vêgi contìnoan a segoî e procescioìn e a vìtta da confratèrnita, tànto che gh'è di cristezànti con ciù de 70 ànni.

De stæ se gh’à o svolgiménto de 'n inténsa stagión de procescioìn religiôze a-e quæ i cristezànti partecipan, a-o mànco unn-a pe setemànn-a ma de vòtte dôe o ciù a-o giórno. Tra e vàrie festivitæ ghe n'è de quélle particolarménte sentîe e con magiô parteçipaçión, sorviatùtto in òcaxón di raduìn diocezén e naçionâli, ma pe quélli mondiâli ascì. Quésti sòn òrganizæ co-i tànti emigrànti lìguri che se trêuvan in Argentìnn-a, dónde àn creòu de confratèrnite e di ötöi che sòn atîvi ancón a-a giornâ d’ancheu, pe portâ avànti e tradiçioìn di sò mesiâvi.

O fæto de portâ inte procescioìn i Crìsti rivòlti inderê o l'à a sò òrìgine da 'n privilêgio concèsso da-o pàppa Pîo V, ch’o l’é pöi stæto fæto sànto into 1723. Dòppo a batàggia de Lépanto, avegnûa a-i 5 d’Ötôbre do 1571, o pàppa o l’à concèsso defæti a-i lìguri de poéi îsâ o croxefìsso con l'inmàgine rivòlta inderê dæto che, segóndo a tradiçión, e crôxe mìsse in sciâ prôa de galêe zenéixi êan gjæ vèrso i equipàggi e no in avànti pe fâ scì chò-u sâcro légno o no fîse vìsto da-i infedêli e pe inspirâ coràggio e infónde fòrsa a-e trùppe crestiànn-e. In realtæ gh'è ascì 'na raxón ciù pràtica pe quésto òrientaménto: defæti, con l'inmàgine rivòlta vèrso o portòu, l'é garantîa 'na mêgio stabilitæ dæto chò-u pèizo o l'é coscì rivòlto pi-â ciù pàrte vèrso de lê, agiùtto particolarménte inportànte pe-i Crìsti de dimenscioìn de mêzo e ciù gréndi.

Portòu

O portòu o l’é o confræ ch’o l’à o cónpito de portâ o Crìsto da confratèrnita inte procescioìn. O portòu o pìggia o Crìsto da-o stramuòu e o-o pòrta scìnn-a quànde o no se sénte stànco, alôa o ciàmma 'n stramuòu pe poéi pasâ o Crìsto a 'n âtro camàllo. O l’é o moménto ciù difìçile e into mæximo ténpo ciù emoscinànte quànde gh’é o pasàggio do Crìsto da ’n portòu a l’âtro e l’é interesànte védde quànta profescionalitæ gh’é inti cristezànti.

O portòu o gh’à vàrri mòddi de portâ o Crìsto: co-o scistêma normâle o vén arenbòu in sce 'na spàlla, unn-a ò l'âtra a segónda da preferénsa do portòu e, a segónda de comm’o l'é portòu, se dîxe de tàggio, de mêzacòsta ò de ciàtto. I camàlli ciù brâvi pòrtan o Crìsto sénsa dêuviâ e màn, pe garantî 'n mêgio bilanciaménto. A procedûa pò-u càngio do portòu a l'é de lóngo a mæxima: prìmma de tùtto o portòu o ciàmma o càngio, ch'o saiâ pöi fæto da-o stramuòu ch’o pàssa o Crìsto a-o portòu de tùrno, dêuviando generalménte l'espresción "vêgni", de vótte contræta in "vé" ò dêuviando a-o sò pòsto a ciù antîga fórma "vêgna".

De vótte l’é ancón praticâ, scibén ch'a ségge stæta de spésso sconsegiâ dæta a sò pericoloxitæ, l'antîga uzànsa de fâ balâ i Crìsti a-a fìn da procesción a-o rìtmo da mûxica da bànda. Sto bàllo chi, fæto da-i cristezànti ciù àbili de sòlito co-o Crìsto ciù grànde da confratèrnita ch'a l'à òrganizòu a manifestaçión, o conscìste into gjâ in tóndo (ò fâ a riónda), faxéndo balâ o croxefìsso a ténpo co-a mûxica e con grànde prêuva d’abilitæ, fòrsa e equilìbrio. Ancón ciù difìçile, defæti de ræo praticòu, o l'é o bàllo ch'o conscìste into fâ gjâ in sciô pòsto, tegnìndo o Crìsto into cròcco co-in moviménto dîto "élica".

Stramuòu

O stramuòu pe cóntra o porta sôlo a càppa da confratèrnita, ligâ in vìtta da ’n cordón ch'o peu avéi o cô da confratèrnita ò quéllo do tabarìn. A-o cordón gh’è ascì ligòu 'n mandìllo ch'o serve pe sciugâse e màn da-o sûo, ch’o poriæ creâ di gròsci problêmi a-a sàlda préiza necesâia a-o moménto do càngio do portòu. O stramuòu o l'agoanta o coscì dîto mantinénte, ò sæ o mànego d'âsâ incastròu in òrizóntale a-i pê de l'inmàgine sâcra montâ in sciâ crôxe, scitoòu ciù ò mêno a 120 cm d'artéssa da tæra. Into moménto do càngio o stramuòu o s'avixinn-a a-o portòu che, quand’o sente chò-u Crìsto o l'é in equilìbrio, o se spòsta de quéllo tànto chò-u stramuòu o pòsse agoantâ co-a sò màn ciù fòrte o mantinente e con l'âtra o coscì dîto pesìn, ò sæ a pónta inferiô do Crìsto, tegnìndo o tùtto in equilìbrio scinn-a-o pasàggio a-o portòu sucesîvo.

Cristezànti d’Argentìnn-a

A gêxa de Sàn Gioâne Evangelìsta de Bonezàire.

A tradiçión di cristezànti in Argentìnn-a, l'ùnico âtro pòsto a-o móndo dónde l'é praticâ l’àrte de portâ i Crìsti in procesción, a ne vén da-o XIX sécolo, quànde l’é arivòu chi numerôxi emigrànti da-a Ligùria, ch’àn portòu con lô, inte nêuve gêxe costroîe la inte quélli ànni, e sò antîghe uzànse. E prìmme de quéste confratèrnite a-o de la do mâ són stæte creæ a-o prinçìpio do XX sécolo a Bonezàire e pöi a Rosario e a Arroyo Seco, dôe çitæ argentìnn-e inta provìnsa de Santa Fé. I prìmmi Crìsti de quésto pàize són stæti in particolâ quélli da gêxa da Mater Misericordiaæ do 1870 e quéllo da gêxa de Sàn Gioâne Evangelìsta, a Bonezàire.

Inta çitæ de Rosario i emigrànti lìguri che se són stabilîi chi àn decîzo de tiâ sciù 'na gêxa dedicâ a-a Madònna da Goàrdia, costruçión comensiâ a-i 22 de Novénbre do 1908. I fedêli de sta paròchia chi, pe celebrâ a sò divoçión a Màia, àn decîzo de continoâ a tradiçión di cristezànti meténdo insémme 'na sénplice crôxe, sénsa i coscì dîti cànti, da dêuviâ inte procescioìn e finîa into 1914. A ògni mòddo, za into 1925, vén portòu da Zêna 'n nêuvo Crìsto, bén bén ciù rìcco e elaboròu do prìmmo, decoròu co-e caraterìstiche pónte artìstiche dîte "cànti". Inta çitæ de Arroyo Seco a confratèrnita da gêxa de l'Asonçión de Màia a l’à continoòu ascì a tradiçión di cristezànti pe voéi di lìguri chi emigræ, e into 1920 àn armòu o sò croxefìsso, dîto o Crìsto di Spêgi. Into Lùggio do 1948 l’é arivòu inta gêxa da Madònna de Montalêgro a Bonezàire quéllo ch'o l'é, ancón ancheu, o Crìsto ciù grànde de tùtta l'Argentìnn-a, ò sæ o Crìsto d'argénto, pezànte ciù ò mêno 125 chìlli. A-o prinçìpio do 2000 a çitæ de Arroyo Seco a l’à riçevo 'n nêuvo croxefìsso, ciù grànde e decoròu do vêgio Crìsto di Spêgi, ch’o l'é a ògni mòddo un di ciù antîghi ancón existénti. In sciâ fìn, into 2004, l’é stæto realizòu pi-â gêxa Mater Misericordiæ quélla ch'a l'é l'ùrtima crôxe pe òua fæta in Argentìnn-a ch'a l'à a particolaritæ de rafigurâ 'n Gêxo Crìsto ch’o sta pe moî e no za mòrto cómme quélli di âtri croxefìssi do pàize.

Da pöco in sa, inta paròchia da "Madònna de Montalêgro", l'é stæto creòu 'n grùppo de cristezànti "juniores" pe mostrâ a pràtica a-i confræ ciù zóveni, dotòu de 'na crôxe de dimenscioìn e péizo ciù contegnûi, ciù ò mêno a meitæ di âtri Crìsti da gêxa Mater Misericordiaæ, con légno e decoraçioìn a-e estremitæ pægie a quélle da prìmma crôxe portâ in Argentìnn-a e con l’inmàgine de Crìsto repigiâ da quélla do croxefìsso do 2004.

Produçión artìstica e coltûa

Crìsto e confaón de l'ötöio de Sàn Bertomê, a Vâze.

Da-o pónto de vìsta da produçión artìstica da lô derivâ, into perîodo de màscimo splendô de Cazàsse quésta a l'êa costitoîa sorviatùtto da-a produçión de càsce procescionâli, argénti e röbe. Ma quésta produçión a s’é, dòppo in prìmmo moménto de crîxi dovûo a-o conflìtto pi-â giurisdiçión in sce ste confratèrnite chi, bruscaménte interótta da-o sccéuppo da Rivoluçión Françéize e a sucescîva requixiçión, a partî da-o 1798, di preçiôxi de gêxe, convénti e ötöi. Da-o 1815 con l'anesción da Lìgùria a-o Piemónte, e Cazàsse són stæte adreitûa soprèsse e, sôlo dòppo vàrri ànni, comensiâ tórna a realizaçión de prodûti religiôxi, insémme a l'òrganizaçión de nêuve procescioìn. E antîghe e secolæ Cazàsse do céntro stòrico de Zêna són stæte in sciâ fìn seræ inta segónda meitæ de l'Eutoçénto, co-i inportànti progètti de riorganizaçión urbanìstica da çitæ.

Tra-i vàrri artìsti ch’àn realizòu e stàtoe di croxefìssi se peu aregordâ o Ménego Bisoìn, aotô de dötréi di ciù antîghi Crìsti tra quélli de gréndi dimenscioìn cómme, tra-i ciù famôxi, no se peu no mensonâ o Crìsto de Fuxìnn-e ch'o l'apartêgne a-a confratèrnita de Sàn Giàcomo de Fuxìnn-e e che, a-a giornâ d’ancheu, o l'é conservòu inte l'ötöio de Sant’Antönio Abòu e dîto da Mænn-a ascì. Âtri inportànti artìsti sòn stæti Gioàn Batìsta Bisoìn, fìggio de Ménego, Antòn Marîa Maragiàn, ch'o l'à realizòu vàrie càsce procescionâli, Pasquâ Navón e into XIX sécolo o savonéize Antönio Brìlla, co-îna produçión de ciù de 1.500 péssi.

A-a giornâ d’ancheu, scibén ch'a l’é in pàrte amermâ, continoa a produçión de scoltûe sâcre (ò sæ de stàtoe de Crìsto e âtri sogètti) da pàrte de artìsti contenporànni cómme l’Éçio Garbarìn.

Poêxîe

A procesción da Scâ Sànta a-o Santoâio de Nòstra Scignôa de l'Ægoasànta, inte l'òmònima localitæ de Zêna.

L’é stæto scrîto vàrri tèsti e conponiménti poêtici che pàrlan do grànde spetàcolo che sòn e procescioìn de Cazàsse. Tra quésti se pêuan aregordâ di conponiménti di prìmmi de l'Eutoçénto do poêta Martìn Piàggio, ch’o fâva pàrte da Cazàssa de l'ötöio de Fuxìnn-e de Portöia, scrîti in léngoa zenéize.

«L'è chi u Cristu inzenuggiève ôh che immâgine mai bella a l'inspira divuziùn nu ghe n'è atra cumme quella cuscì fèta a perfeziùn se cunusce da luntàn qu l'è u Segnù de Maraggiàn Crùxe d'ébanu fascià in' argentu travaggià cun belliscimi recàmi a-rebighi e cum feoggiàmi Canti grendi e strappiccànti ben louè ricchi eleganti miè-che titulu graziùsu delicòu e deliziùsu nu gh'è scagge da pagàlu né ciù bellu se peo fàlu Che bravissimi purtùei d'è in po a mente fan piaxèi sun malemmi che a ghe fümma pà che arézen i n'a ciûmma Che equilibriu e agilitè van se ferman e poi ciantè staièvan lì pe n'a giurnà senza mancu parpelà.»

(Poêxîa de Martin Piaggio)

Ténpi modèrni

A fèsta de Sànta Catænn-a, a Vâze.

Procesción pi-â fèsta patronâle de Sàn Giàcomo, a-o Tô.

De vàrie de antîghe e numerôze confratèrnite lìguri a l'é restâ 'na tràccia sôlo inta memöia o inte l'architetûa, mascimaménte co-i tànti ötöi a-a giornâ d’ancheu desmìsci e adatæ a 'n ûzo civîle. Into céntro de Zêna, dónde ghe n'é bén bén de seræ, a ciù pàrte di sò bêni, inclûxi i gréndi Crìsti, a l'é stæta mìssa a dispoxiçión de confratèrnite ancón existénti. Defæti, pe devoçión, e âtre cazàsse pêuan domandâ o permìsso de portâ in procesción e càsce procescionâli ò i maestôxi croxefìssi de 'na confratèrnita d'ancheu scentâ.

A-e Cazàsse a l'é intitolâ 'na stràdda de Zêna, òscîa a Stràdda de Cazàsse, scitoâ into quartê centrâle de Picaprîa. In sce quésta stràdda, inta sò òpia Vie di Genova do 1912, o Federico Donaver o scrivéiva:

«[Fu istituita] a ricordo delle casaccie, processioni di confraternite, recanti costumi variati, a volte ricchissimi, e crocifissi colossali, una volta molto diffuse in Genova e in tutta la Liguria; ora, almeno in città, andate in disuso. Qui era famosa la casaccia di S. Giacomo delle Fucine. Nella scalinata era l'oratorio di S. Stefano, ed altri ne esistevano nei vicoli vicini, parte dei quali scomparsi, tutti formanti casaccie.»

Into 1972 a l'é stæta finançiâ da-a fondaçión Carige 'na riçèrca in scê Cazàsse ch'a l'à portòu a-a realizaçión de l'òmònimo lìbbro, a-a giornâ d’ancheu ancón a ciù inportànte produçión scrîta in scê confratèrnite lìguri d'ancheu e pasæ. In sciâ fìn da sò riçèrca a Fausta Franchini Guelfi a scrivéiva:

«...chi giudica il Portar Cristi come un fenomeno ormai superato, incompatibile con la civiltà moderna, appare in tutta la sua superficialità non appena si tocchi con mano in qual misura ancora oggi il rito processionale casaccesco e l'attività comunitaria della confraternita esprima valori e soddisfi esigenze profondamente radicate nella cultura popolare ligure. C'è alla base, l'antica fratellanza: ieri fondata sul bisogno della mutua assistenza, oggi isola confortante di solidarietà e amicizia nel disperato mare di anonimi della società massificata... In quest'ambito gli oggetti tipici di questa cultura continuano a trasmettere un messaggio straordinariamente vivo: e intorno ad essi, nel grande spettacolo processionale, continuano a svolgersi i gesti di sempre, immutabili e sicuri come il trascorrere degli anni e delle generazioni.»

Into 2004, òcaxón inta quæ Zêna a l'êa stæta nominâ Capitâle Eoropêa da Coltûa, a vêgne scrîta 'na publicaçión da-o tìtolo Portatori di Cristo, con de intervìste in sciô têma de confratèrnite. O prescidénte da provìnsa de Zêna de l'época, l'Alessandro Repetto, o scrivéiva dónca:

«...le Confraternite hanno come elemento caratterizzante quello dell'immutabilità e della fedeltà al rito e alla sua declinazione concreta (dai canti ai paramenti indossati) trattandosi, in sostanza, di una eredità morale e materiale che trovava, e tuttora trova, proprio nel passaggio fra generazioni di fedeli, la ragione del suo resistere all'usura del tempo.»

E, inta mæxima òcaxón, ò cardinâ e arçivéscovo de Zêna Tarcisio Bertone o l'à azónto:

«…Tra le pratiche penitenziali, quella di portare nelle processioni una grande croce sulle spalle. Tale forma venne nel tempo mutando e si trasformò in processioni devozionali nella quale il Cristo veniva innalzato ancora con la volontà di presentare al mondo il grande sacrificio di amore con cui Cristo aveva redento l'uomo.»

Bibliografîa

• (IT) Federîgo Alizêro, Guida artistica per la città di Genova, Zêna, Zâne Grondónn-a, 1846, pp. 286 ss..
• (IT) Gennaro Maria Monti, Le confraternite medievali dell'Alta e Media Italia, 1907.
• (IT) Alessandro Lattes, Casacce, Enciclopedia Italiana, 1931.
• (IT) Le Casacce e la scultura lignea sacra genovese del Seicento e del Settecento, Zêna, Museo di scultura e d'architettura ligure chiesa di Sant'Agostino, Goffi, arvî - zùgno 1938.
• (IT) Fausta Franchini Guelfi, Le Casacce, Zêna, SAGEP Editrice, 1971.
• (IT) Ferruccio Jöchler, Uomini e Casacce, Zêna, CGG - Prima Cooperativa Grafica Genovese, 1981.
• (IT) AA.VV., La Liguria delle Casacce. Devozione, Arte, Storia delle Confraternite liguri, Zêna, CGG - Prima Cooperativa Grafica Genovese, 1982.
• (IT) Edoardo Grendi, Osvaldo Raggio e Angelo Torre, Le Confraternite urbane nell'età moderna, in In altri termini: etnografia e storia di una società di antico regime, Feltrinelli, 2004, ISBN 88-07-10371-0.
• (IT) Marinelli Alessandro, Pietra Ligure. Confraternite e Oratori, A Prîa, Officiale della Confraternita di Santa Caternina, 2002.
• (IT) Luca Zennaro, Portatori di Cristo, Zêna, Erga Edizioni, 2004, ISBN 88-81-63326-4.
• (IT) Luca Sansone, Magnifici palazzi, vicoli senza sole: un viaggio tra strade, feste e sapori della Liguria al tempo di Napoleone, Zêna, Erga edizioni, 2016, ISBN 88-81-63949-1.
• (IT) Matteo Frulio (curatô), Cristezzanti. Gli uomini delle Casacce e i tesori degli oratori nel Ponente genovese e a Mele, Zêna, SAGEP, 2019, ISBN 88-63-73683-9.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Cazàsse

Colegaménti estèrni

• (IT) Priorato Confraternite dell’Arcidiocesi di Genova, in sce digilander.libero.it. URL consultòu o 27 zùgno 2021.
• (IT) Priorato delle Confraternite della Diocesi di Chiavari, in sce prioratoconfraternitechiavari.it. URL consultòu o 27 zùgno 2021.
• (IT) Mostra fotografica "Portatori di Cristo" (PDF), in sce www2.provincia.genova.it. URL consultòu o 27 zùgno 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 4 màrso 2016).