Cirixöa

AR	Sta pagina lì a l'è scrìccia in arbenganese, inta varietài d'Èrli

Ci(r)ixöa (de suvente prununsiâ cumme Ciixöa o Cîxöa, scriccia ascì cumme Ciȓixeua o Ci-ijeua, in garescìn Cerjöra, in urmeàscu Zirisciōēra o Ciriscēūra, in italiàn Cerisola), a l'è 'na frasiùn de 50 abitanti (dàtti agiurnài au 2007) du cumün de Garesce, in Piemunte.

Ci(r)ixöa frasiùn geugrafica
Ci(r)ixöa – Veduta Ci(r)ixöa, panu(r)amma da burgâ da Géxa
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Piemunte
Provìnsa	Cuni
Comùn	Garesce
Teritöio
Coordinæ:	44°09′12.91″N 8°03′51.11″E44°09′12.91″N, 8°03′51.11″E (Ci(r)ixöa)
Altitùdine	522 m s.l.m.
Abitanti	50 (2007)
Âtre informaçioìn
CAP	12075
Prefìsso	0174
Fûzo oràrio	UTC+1
Sànto patrón	San Pé(r)u
Giórno festîvo	29 zügnu
Cartògrafîa
Ci(r)ixöa
Ci(r)ixöa – Mappa A pusisiùn de Ci(r)ixöa inta mappa fra u Bàssu Piemunte e a Ligü(r)ia

Geugrafìa

• 
  A vìsta da Colla de San Benàrdu
• 
  Panuràmma da Gêxa
• 
  U cartéllu de ingrèssu a a frasiùn, in scia Stradda Nasiunâle

A frasiùn a g'ha au riundu i munti de Àrpi ligü(r)i, truvanduse ai péi da Colla de San Benàrdu (957m), au "de sà" da divixun fra l'ambiénte padàn e chê ligü(r)e; vixìn ascì u Briccu du S-ciàvu, e au scistemma du munte Galê (1708m) che u segna propiu u cunfìn cu'u cumün de Naxìn.

U paìse u l'è traversàu dau s-ciümme Néva, ch'u ghe nasce pôcu surva, in scia pùnta du mùnte "Ciàn de Sciù(r)e" (948m) e dau sò bacìn, che u recampa diferenti fùnti, cumme u riàn de Vôte (u(r)iginàu da a fùnte Battaija e da a Cerasa), chéllu da Rundu(r)ai(r)a e da Vèrsa, i primmi a caciâse inte Néva assèmme a a giai(r)a da Cula(r)ea, che a se ghe zunta asemme au riàn de Gazzu inta lucalitài d'Èrli ch'a porta u stéssu nùmme.

A cunfìna cun l'âtra lucalitài garescina au de sà di munti E Vôte a nord (ch'a se tröva de rimpettu, razunzibile da l'àtru làttu da stradda nasiunâle), a levante a cunfìna cu'a frasiùn de Gazzu d'Èrli, mentre versu meridiùn i se trövan i Berriöi e Busu(r)àscu, ch'i fan de lungu parte de Erli.

Sto(r)ia

A prucesciùn de San Pê a Ci(r)ixöa intu 1906

U(r)igine du nùmme

Ci(r)ixöa a pie(r)éa u nùmme daa presénsa de ci(r)éxe, che ina vòta e raprezentàvan a ciü parte de curtivasiùi du postu.

Fra u paleuliticu e i Rumài

E primme testimunianse lasciàe da l'òmmu inta vaâ du Neva e remunte(r)ean a l'épuca paleulitica, cumme a ne testimonia l'Arma Veirana (ciamâ ascì Arma da Còsta de Ci(r)ixöa), ai cunfin cun Èrli, dunde i sun stài ritruvài resti de òmmi de 44 milla àgni fa. Pé vegghe pe(r)ò in primmu insediamentu dae parte dund'u se tröva u paise u besögna spîta di seculi, fin a rivà a l'etài di Rumài.

Sutta de sti lì infatti a vixìna sitài de Arbenga e u nucleu prinsipale de Garesce i cumensan ad avé maniman ciü impurtansa: fàcciu ch'u porta aa custrusiùn de ina stradda lùngu a vaâ du Neva, ancöi cunusciüa cumme "A via da sà", ch'an se fa ben cunusce, cun ina impurtante sé(r)ie de pònti rumài a schéna d'àse.

Da l'Etài de mézzu au Növesentu

Ci(r)ixöa a vegne pe(r)ò numma mensciunâ de doppu, inte l'etài de mézzu, cumme ün di sentri periferichi du terito(r)iu de Garesce, a l'épuca au de sutta di dumini de l'abasìa de San Pé(r)u da Vaâ du Va(r)atella, ancöi intu cumün de Tui(r)àn. Zà da prìmma u ligàmme cu'a gêxa u l'é(r)a forte, scicumme che u pàppa Lisciandru III, du1165, u l'axêa cuncedüu i terito(r)i da vaâ du Me(r)ula (Andö(r)a) e chélli du cuscì dicciu castéllu de Ci(r)ixöa ai muneghi de l'Ìsu(r)a Gainài(r)a pé l'agiüttu risevüu.

Inte epuche ch'e vegnen de doppu u se pò vegghe cumme u duminiu lucâle u l'é(r)a passàu de màn daa sfe(r)a ligü(r)e a chélla piemuntese cu'a custitusiùn du marchesàu de Séva: difatti Garesce e i abitànti de sò frasiùi i vegnìvan aministrài da di pudestài, infeudài e incaregài dai marchexi.

Du 1216 u l'è l'acòrdiu fra u libé(r)u cumün de Arbenga e i aministratùi de Cixàn, Sücca(r)è e Garesce pe'u cumerciu fra a Ciâna e a vaâ du Tàna(r)u, ch'a veghêa ascì l'impegnu de manutensiùn da vìa de cumunicasiùn, pòi rinuvàu intu 1288 e intu 1350.

Carche annu dòppu, intu 1390 i vegnen numinài i aministratùi de stu burgu lì, vinti in tutâle, inte in mòddu du tüttu scìmile a quantu u l'avegnîa pé àtri nüclei abitài de l'épuca (fra sti chi ascì Mürséccu e a Pu(r)enca) e burgàe garescìne ciü veije. U l'è numma cu'u marchése de Séva Zorzu II (dicciu u Nànu) che u paìse u va a pijà ciü urganisasiùn, rafursandu e sò difése.

U se segnalla ascì u passàggiu pe'u burgu du cùnte Catalan de Castreveiju, àtra lucalitài strêtaménte culegâ cun Ci(r)ixöa, ch'u scappa dau castê intu 1672 a causa di zenexi ch'i se ghe regi(r)an cuntru, scicumme che u feudu u l'é(r)a stàu catàu dai Savoia.

Fin au 1804 a frasiùn a l'é(r)a parte da diocexi de Arbenga, poi a pàssa cu'a diocexi de Munduì, au stessu mòddu de quantu avegnüu cun Cravaüna, Àutu e Naxìn. Cu'a campàgna in Italia de Napuleùn Bunaparte l'intrega vaâ du Néva a ven interesâ da l'ucupasiùn fransese, cun l'atàccu du gene(r)âle François Roguet au Sàn Benàrdu, culegàu ai fàtti da battaija de Löa du 1795.

A frasiùn a vegne cuscì anéssa cu'u terito(r)iu cumünâle de Garesce a l'Impéu Fransese, ma cu'a Restaurasiùn di àgni 1814-1815 a tùrna sutta au Regnu de Sardegna, poi Regnu d'Italia e, dau 1946, Repübbrica Italiâna.

Dü(r)ante a fìn du XIX seculu e i primmi àgni du XX seculu a vegghe i primmi segni de l'emigrasiùn versu e Americhe, cun in relatìvu spupulamentu de burgàe, au stessu moddu de quantu avegnüu inti paixi da vixìn.

Abitanti

A frasiùn a cunta ina sinquanténa de rexidenti, spartìi fra e tré burgàe: A Ruà (a l'è a primma parte du burgu ch'a se incuntra partendu da Arbenga), A Crùxe (chélla de mézzu) e A Gêxa (u nücleu du burgu, custruìu d'in gì(r)u a a gêxa dedicà a San Pé(r)u). A ste burgàe lì u ghe va zuntu chellu in scia stradda nasiunâle: E Baracche (ascì diccia A Baracca), ancöi disabitàu, ai cunfìn cu'a frasiùn de Vôte. Àtri gruppi de cà ciü picenìn i sùn San Bastian (aturnu a capeletta dedicâ au santu, a Roà), U Cantun (burgâ da Gêxa) e àtre cascìne, cumme chélla du Tajé, A Petia e Tubertu.

Dandu amentu ae funti stò(r)iche u primmu censiméntu cumpiüu inta frasiùn u remunte(r)ea au 1555, quande i gh'é(r)an 54 abitànti, cun bén 122 fabbricài. Da lì âtre stìmme da cumüna de Garesce e rintràccian intu 1951 319 abitànti, vegnüi 250 intu 1961, pe' fenì déxe àgni dòppu cun 212 persùne. Cu'u 1981 i abitànti i cà(r)an ancù, 'rivàndu a 115. E stìmme ciü resenti (2007) e cùntan 50 abitànti, nüme(r)u ch'u munta cumunque in estài, cu'e segunde ca'.

Persùne ligàe cun Ci(r)ixöa

Enrico Nasi

Ina de persune culegàe cun sta frasiùn lì u l'è Enrico Nasi (1921-2001), nasciüu a Sèra Pampa(r)àu (dicciu ascì Pamparà), prève da parocchia de San Pé(r)u fra u 1948 e u 1963, ben riurdàu dai paisài pe'u sö bùn cö e pé e sòe inissiatìve pe'u burgu, poi trafe(r)ìu au Santuà(r)iu de Vicufòrte a Munduì.

Domenico Carrara

Cartellu turisticu in italiàn dedicàu au Funtanìn du Gattìn

Domenico Carrara (dicciu ascì U Gattin), nasciüu intu 1881, mòrtu intu 1951, u l'é(r)a ün di persunaggi sto(r)ichi de Ci(r)ixöa, ch'u traspurtàva legnàmme, fén e carbùn versu i mercài de Arbenga, A(r)àsce e Ineija. A véllu a dêve u numme a Cascìna du Gattin, ch'a se tröva inta stradda de Urtié, inta zòna du Cunniu, méntre ca(r)andu intu paìse se ghe tröva ascì in funtanìn dau numme pa(r)eggiu.

Posti de interesse

• 
  E burgàe da Ruà e da Crùxe viste da a stradda
• 
  A burga da Ruà
• 
  A gêxa paruchiale de San Péu inta burgà da Gêxa
• 
  A tùre fàccia custruì da Zorzu II u Nànu, ancöi u campanìn da paruchiale
• 
  A Gêxa (Cirixöa) in caruggiu

Architetüe religiuse

Cumme gêxe a Ci(r)ixöa a gh'è ina parocchia indipendénte, posta sùtta l'aministrasiùn da diocexi de Munduvì dau 1804. cu'a növa riurganisasiùn da diocexi, vusciüa intu 2019 dau véscu Egidio Miragoli, a fenisce inte l'Uniun pasturâle da vaâ du Tàna(r)u.

Gêxe

• Gêxa da parocchia de San Pé(r)u e San Paulu, a l'è stâ custruìa intu 1675, cu'a primma préa pusâ u 7 de màzzu de chéll'ànnu, a l'é(r)a poi stâ cunsacrâ ai apostuli dui àgni doppu.

• Gêxa de Santa Ma(r)ia Maddalena, a l'é(r)a üna de gêxe ciü veije da vaâ, aù i se ponan vegghe sulu pochi resti. Prubabilménte a strutüa a l'é(r)a de stìle tardu goticu e pé i afreschi u l'é(r)a stàu ciamàu u méstru lucâle Segurano Cigna, zà atìvu a Garesce e Èrli (u l'axéa afrescàu a céve de San Martin de Pözzu).

E decurasiùi da gêxa, fra cui trézze tòcchi de afreschi i sun stài restau(r)ài intu 1974, grassie a l'opé(r)a du prufesù Aramengo. Ancöi sti lì i sun vixitàbili in te ina apòxita sesciùn espuxitìva intu palàssu cumünâle de Garesce.

• Gêxa de San Benedettu, a l'é(r)a in tempi antighi a gêxa ciü impurtante du paìse, tantu ch'a l'axéa cuvèrtu a pusisiùn de paruchiâle fra u 1594 e u 1645. Difatti primma de chélli periudi Ci(r)ixöa a l'é(r)a dipendènte da a Castreveiju, sulu cu'u véscu d'Arbenga Luca Fieschi sta lì a vegne réza autonoma, vista a forte crescita e l'impurtansa de l'abitàu inte 'sti periudi.

• Capeletta da Nativitài da Vergine Ma(r)ia, a se tröva intu burgu du paìse.

• Capeletta da Nativitài de San Zanne Batìsta, a se tröva intu paìse.

• Capeletta de l'Invensciùn de Sànta Crùxe, a da u nùmme a a burgâ da Crùxe.

• Capeletta de San 'Bastiàn, ch'a se tröva intu burgu du paìse.

Architetüe sivìli

• U pùnte da Ciànca, restau(r)au intu 2004 u l'è in pònte rumàn che u travèrsa ün di afluènti du Néva, lùngu a a "Vìa da Sâ", che a culéga a burgâ da Gêxa cun Èrli, cun ina vé(r)a e propia réa de sentê, cu'a quale poi u se pö razunze u colle de Sàn Benàrdu, passàndu pe'u Ciàn de sciùe e pe'e cascìne ancöi abandunàe di Lisotti e di Nanìn.

Ecunumìa

L'ecunumìa du paìse se bàsa in scia curtivasiun agricula (prinsipalmente de castagne e ciànte da frütu) e furestale. Poche e sun e ativitài cumerciâli, ma u l'è difüzu u turismu stagiunâle d'estài.

Cultüa

U dialéttu de Ci(r)ixöa

I abitanti du paìse i parlan in dialettu de stampu ingàunu, dunca diferente rispettu a chéllu garescìn, scimile a a parlâ d'Èrli, anche se cun de carateristiche diferenti.

Cuxìna

A pulénta giànca

Tipica da vaâ a l'è a pulenta giànca, scimile a chélla de Èrli, anche se cu'a pulénta saracena, cumme a Garesce. Inta variànte lucâle a vegne accumpagnê cu'u "sciügu giàncu", cumpostu da pòrri, fùnzi, nùxi e da a pànna.

Asuciasiùi

Dau 1975 a l'è atìva a Pro loco de Ci(r)ixöa, che da l'ànnu 2000 a s'è affiliâ a l'ACLI, divenedune sòccia. St'asuciasiùn chi a gestìsce i eventi e e feste lucâli, grassie ascì a a séde a l'avèrtu inta burga da Gêxa, in culaburasiùn cùn a parocchia de San Péu e a diocexi. A parocchia a gestisce ascì u prugettu di "Oriundi de Ci(r)ixöa", ch'u u vö metì l'atensiùn di abitànti in sce a stòija du burgu, vuxèndu ascì rinfursâ i legàmmi cun chi dau paìse u l'è emigràu inti àgni.

Feste e fé(r)e

E feste intu paìse e sun prinsipalmènte ligàe a e asuciasiùi lucâli e aa parocchia. A festa patrunâle a l'è au 29 de zügnu, cu'a méssa de San Péu e u relatìvu rinfrescu inta zòna li vixìn, stessa còsa che a sucedde pe'a festa da Madonna da Neve, ben sentìa da a pupulasiùn lucale. L'11 de lüiju a se celebra ascì a festa Priöa, ma nu mancan pòi i festezzaménti pé Mèzz-aùstu (cu'izöghi pé i fiöi) e, in estai, i incontri de e moto e ascì e scampagnàe pé i senté, spessu in culaburasiùn cui Arpìn de Garesce e cu'a pro loco de Èrli.

Vie de Cumünicasiùn

Ci(r)ixöa a l'è culegâ cun Garesce (a nord, passandu pé E Vòte) e Èrli (cu'e sòe frasiùi de Gàzzu e Berriöi a sud-est) grassie aa Stradda nasiunâle 582 da Còlla de San Benàrdu.

Àtri prugétti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Cirixöa