Valle du Varatella
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna |
A Vàlle du Varatèlla (dìta ascì Valà[n. 1] du Varatèlla o, a l'antìga, Và du Varatèlla, Val Varatella in italiàn) a l'è ina vàlle ch'a se tröva inta Ligüria de Punènte, in pruvìncia de Savùna. A se cumpùne de in valùn principâle e de trèi ciü picenìn, e a l'è traversà da-a scciümàira Varatèlla, ch'a gh'à dàitu u nùmme, e da-i riài du sö bacìn.
| Vàlle du Varatèlla | |
|---|---|
_-_val%C3%A0dda_do_Varat%C3%A8lla.jpg) | |
| Stâti |  Itàlia
|
| Regioîn |  Liguria
|
| Provìnse |  Sann-a
|
| Localitæ prinçipæ | Tuiràn, Barestìn, U Burghéttu |
| Comunitæ montagnìnn-a | Cumünitàe muntâna Pollupice (1973-2008) |
| Sciùmme | Varatèlla |
| Cartògrafîa | |
 | |
Geugrafìa modìfica
-
U valùn da Vàlle miràu da-u mùnte de Sàn Pêru -
U valùn de Cârpe, miràu lèi ascì da Sàn Pêru -
U valùn de Barestìn da-u stradùn pè a Còlla -
U valùn scavàu da-u Riàn Vêru, a-a senèstra du Varatèlla
_-_v%C3%ACsta_do_Val%C3%B3n_da_V%C3%A0lle_(1).jpg)
_-_v%C3%ACsta_do_Val%C3%B3n_de_C%C3%A0rpe_(1).jpg)
A vàlle du Varatèlla a l'è ina vàlle du punènte lìgüre, ch'a và aprövu a-u cùrsu da scciümàira Varatèlla, desvilüpànduse in diresiùn nordòvest-südèst. A vàlle a s'estènde tra i brìcchi du Mùnte Cârmu, da Ròcca Barbéna e de l'Arixéa e a l'è stàita scavà da-u Varatèlla e da-i sö trèi aflüenti ciü impurtànti, ün pè ògni valùn ch'i a fùrma, sarêa a dì u Riàn du Pùnte ò de Baresciùn, u Riàn de Cârpe e u Riàn da Vàlle[1].
A vàlle du Varatèlla a l'è pè a ciü pàrte spartìa tra i cumün de Tuiràn, Barestìn e U Burghéttu, ma u gh'è ascì cârche tòccu ch'u l'è sùtta a quélli de Buisàn, inta pàrte ciü âta du valùn da Vàlle, e de Castrevéju, cun di scìti a l'inprensìpiu du valùn de Cârpe.
Geulugìa modìfica
I terén dund'a se desvilüppa a valà i sùn sruatüttu inte l'elemèntu geulògicu de cuscì dìte "Dulòmie de Sàn Pêru", in scistéma dulumìticu ch'u remùnta a-u perìudu triàssicu[1] e ch'u l'à purtàu, cun l'asiùn de l'âiva di riài, a-a furmasiùn de in paizàggiu bèn particulà, cìn de scarpàe, rivasùi, scajarèi e depòxiti de giàira. Sti caràteri, ciü cumün inte rìve au sirìu de quélle lüvie, i se tröva in particulà inti scìti d'atàccu a-a Pùnta Alsabècchi, a-u Bâsu du Giudéu, a-u Mùnte de Sàn Pêru e inta regiùn du Sâtu du Lüu[2], cu-e dulòmie e u calcâre ch'i rìva a cruvì tòstu u 64% da superfìcce du bacìn da Varatèlla[3]. De ciü, stu fàitu u l'à purtàu a-a furmasiùn de in gràn nümeru de fenòmeni càrsici[4], cùmme e famùze gròtte de Tuiràn, cun ciü de ina sinquantèna de tâne, cavitàe o burànchi sùlu intu teritòriu tuiranìn[4]. Chinàndu vèrsu u mà u gh'è pè cùntru ina ciâna custêra ch'a s'è furmà da-i depòxiti rübatài a vàlle da-a scciümàira[3].
Cùmme pè u rèstu de Àrpi Lìgüri centrâli, ascì u bacìn du Varatèlla u l'è rezüu da in edifìssiu a sö mésci in pìlla, furmàu da-u sruascurimèntu de diferènti ünitàe tetòniche intu cùrsu de l'urugénezi arpìna. U sö ùrdine u l'è, partìndu d'in bâssu: ünitàe briansunéze du Mùnte Cârmu, ünitàe briansunéze de Castrevéju-Cirixöa e, in pàrte, ünitàe de Vòte, dàitu ch'a cröve quélla de sùtta sùlu pè cârche tòccu. De srua i ghe sùn de ünitàe piemuntéxi pè paleugeugrafìa: sarêa a dì, partìndu d'in bâssu, quélla de Cà Tübèrtu e quélla de Arnàscu-Castergiàncu, cun di tòcchi picenìn de ünitàe di grüppi de Carisàn e de Buisàn furmàe da terén du bazamèntu cristalìn[5].
Sta cumplescitàe a l'à purtàu, prezémpiu, a avé di terén ciü antìghi cùmme e quarsìti de Pùnte de Nâva de srua a terén ciü növi cùmme e dulòmie de Sàn Pêru a-u Mùnte, ch'i ghe saràn tùrna in sa lìgna de crèsta, dùnca de srua a-e quarsìti. Sti fàiti chi i pòrta a di gròsci prublémi de stabilitàe du teritòriu, cùmme testimuniàu da-u gràn nümeru de frâne e de slùsse[6].
Mùnti modìfica
I mùnti ch'i s'afàccia in sa vàlle du Varatèlla, cu-i sö brìcchi segundâri ascì, i sùn:
.svg)
_-_v%C3%ACsta_do_M%C3%B3nte_Ravin%C3%A9_(2).jpg)
_-_v%C3%ACsta_da-o_sent%C3%AA_pe_S%C3%A0n_P%C3%AA_(1).jpg)
_-_v%C3%ACsta_da_R%C3%B2cca_Berl%C3%B6ria_(2).jpg)
_-_v%C3%ACsta_da_R%C3%B2cca_Ci%C3%A0n_di_Pro%C3%A8i.jpg)
_-_v%C3%ACsta_do_P%C3%A9uzzo_Gr%C3%A0nde.jpg)
_-_v%C3%ACsta_da_P%C3%B3nta_Alsab%C3%A8cchi.jpg)
_-_v%C3%ACsta_da_Bois%C3%A0n_(1).jpg)
_-_v%C3%ACsta_do_P%C3%A9uzzo_de_l%27%C3%80rpe.jpg)
_-_v%C3%ACsta_da_Bois%C3%A0n_(1).jpg)
_-_v%C3%ACsta_da_Bois%C3%A0n_(1).jpg)
_-_panor%C3%A0mma_do_M%C3%B3nte_Pic%C3%A2ro.jpg)
Còlle e zùvi modìfica
E còlle e i zùvi situài in si cunfìn o drèntu a vàlle du Varatèlla i sùn:
-Vista_rivandu_dau_strad%C3%B9n.jpg)
.jpg)
Stòria modìfica
Preistòria modìfica
Aprövu a-a prezènsa de in gràn nümeru de tâne, a vàlle du Varatèlla a l'è stàita bèn frequentà da l'òmmu inte l'antighitàe, cu-i rèsti chi descruvìi ch'i vàn indaré fìna a-u Paleulìticu. A ògni mòddu e testimuniànse ciü impurtànti i végne tütte da-e gròtte tuiranìne mèntre inta cianüra custéra dùnde ancöi u gh'è u Burghéttu, che alantù a l'éra ina palüde, i mànca du tüttu di rèsti da prezènsa de l'òmmu[7] mèntre a Barestìn a l'è prubàbile ch'a ghe sécce stàita sùlu ina sèrta frequentasiùn de Tâne da Bösa che però, dàitu ch'i nu sùn vâri prutètte, i n'axêva in gràn üzu[8]. Pè ste raxùi chi e ciü tânte testimuniànse d'inta vàlle i rìva sruatüttu da gròtte cùmme quélla de l'Urìvu[9] o quélla du Curùmbu[10], ch'i se tröva tra i rivasùi càrsici da zöna Sàn Pêru-Mùnte Càrmu[8].
Vèrsu l'XI séculu prìmma de Crìstu e gròtte i sùn stàite de manimàn abandunàe, cu-a difuxùn tra l'antìga siviltàe lìgüre du mudèllu de paìze du cuscì dìtu castelà. In particulà, inta Varatèlla u l'è stàitu descruvìu in castelà picìn intu valùn da Vàlle, mésciu in sa sèlla daré a-u Bâsu du Giudéu a cuntrulà a stràdda pè u Zùvu e frequentàu fìna a-u II séculu prìmma de Crìstu[11]. Da-u nùmme, a parêa interesànte ascì u Mùnte Castelà, brìccu bâssu e izulàu a-u fùndu da valà, ma i mànca du tüttu di stüddi in sa zöna[12], cuscì cùmme pè a ròcca dund'u gh'è u castéllu de Barestìn[13].
Antighitàe modìfica
A vàlle du Varatèlla, ch'a l'éra inte tère di Ligüri Ingàuni, cu-a cunquìsta de Albium Ingaunum a l'inprensìpiu du II séculu prìmma de Crìstu a l'è pasà lèi ascì sùtta a-a Repübrica de Rumma. Chi a nu gh'éra de gròssi paìxi ma, a ògni mòddu, i se sùn truvàe arcüne testimuniànse de quélli àgni, ch'i ne mùstra cùmme a vàlle a fùsse zà frequentà[14]. A ciü impurtànte a l'éra a Via Julia Augusta, ch'a traversâva stu tòccu da Rivéra de Punènte e da quâle i sùn restàe e ruìne di dùi pùnti a levànte du Varatèlla: u Puntàssu, in si cunfìn tra Löa e u Burghéttu a traversà u Riàn Cazàsse, e u Puntéttu, a Löa. Pè cùntru, nu gh'è de pröve da prezènsa de in pùnte in sa scciümàira, ch'a nu ghe n'à avüi fìna a-a segùnda metàe de l'Öttusèntu[15]. Vèrsu punènte, traversàu u teritòriu du Burghéttu, a Via Julia Augusta a pasâva u Câvu du Serià o de Sàntu Spìritu, a diferènsa de âtri prumuntòri lìgüri ch'i rumài i l'axêva preferìu evità giràndu pè l'entrutèra[16]. Pròpriu d'intu câvu du Serià a rìva a testimuniànsa ciü impurtànte d'alantù, ina prêa vutìva truvà du 1871 cu-a custrusiùn du Castéllu Borelli che, da-e munée e da-e tégule descruvìe da vixìn, a duverêa remuntà a-i àgni de l'impéru[12].
Mèntre intu valùn de Barestìn a l'è stàita descruvìa sùlu cârche munéa[17], i rèsti ciü impurtànti i rìva da-i scìti tra Tuiràn e u Burghéttu dùnde, du 1955 inta regiùn du Pözzu[18], i sùn stàite truvàe e ruìne de murâje e de ceràmiche lucâli, che fòscia i l'éra de in vicus bèn svilüpàu[19]. A gh'è ascì a questiùn bèn debatüa da Palmata, in paìze inta valà ch'u l'è mensunàu fìna a l'âtu mediuêvu ma ciü târdi sparìu du tüttu. I sö rèsti i nu sùn stàiti ancùa descruvìi, cun de teurìe ch'i dìxe ch'a fùsse pròpriu u paìze a-u Pözzu o in âtru inta regiùn da Ramà, a Tuiràn[20]; a ògni mòddu a l'è ciü prubàbile ch'a fùsse a-u Burghéttu, dùnde da-i tupònimi antìghi a se végghe ancùa cumm'a ghe fùsse in scìtu dìtu pròpriu da Parmà[21]. Pè de ciü, gh'è ascì u prublêma da puzisiùn du paìze de Pollupice, mensunàu tra Albium Ingaunum e Vada Sabatia fìna in sa Tabula Peutingeriana ma int'in mòddu nu vâri ciàiru e fòscia ciü a punènte da vàlle du Varatèlla[20].
Etàe de mèzzu modìfica
Cu-a cöita de l'impéru rumàn a vàlle du Varatèlla a l'è fenìa intu régnu di ostrugòti, dund'a l'è restà fìna a-a sö scunfìtta cùntru i bizantìn, du 538[22]. De chi, u cuntròllu bizantìn u l'è düràu pè tòstu in séculu e a l'è pròpriu a sti àgni ch'a remùnta a prìmma mensiùn de quéllu che, fòscia, u l'è stàitu u prìmmu paìze da valà, u Castron Baractelìa. Sta mensiùn a rìva da-a Descriptio Orbis Romani du geògrafu Zòrzu Cìpriu, scrìta tra u 591 e u 606, dund'a gh'è ina lìsta, nu vâri precìza, de sitàe e di castélli ch'i l'éra sutt'a-u cuntròllu de Custantinòpuli. U tupònimu cuscì mensunàu, Castron Baractelìa, u l'è bèn impurtànte perché u ne cunterêa da prezènsa de in paìze furtificàu, in Castron, inta vàlle da scciümàira Varatèlla (Baractelìa), mésciu a diféza de stràdde vèrsu a Nêva e a Bùrmia, ch'i l'andaxêva a-e ürtime furtificasiui a-i cunfìn cu-i lungubârdi, cùmme quélla de Bardenèi[23][24].
Cu-a fìn da duminasiùn bizantìna, du 643 a vàlle a l'è pasà a-u régnu lungubârdu de Ròtari, e, dòppu di séculi scüri, a l'à cumensàu a desvilüpâse cu-a fundasiùn de l'impurtantìscimu munesté de Sàn Pêru in Varatèlla, ch'u cuntrulâva di bèlli scìti inta Ligüria de Punènte gràsie a-a dunasiùn fàita da-u Càrlu Màgnu[25]. Inte quélli àgni i gh'éra però di fòrti interèssi in sa vàlle, ch'i rivâva da-a cüria arbenganéze, da-e cumüne de Tuiràn e d'Arbénga, da-i Du Caréttu e, ciü tàrdi, ascì da-a Repübrica de Zéna e da-i Dòria de Löa, cu-i frâti ch'i l'àn cuscì pèrsu de manimàn e pruprietàe söe, spécce cu-in àttu du véscu Lanteru du 9 d'utùbre du 1171[26]. De istitusiùi religiùze, intu rèstu da valà a gh'éra ancùa l'impurtànte uspeà du Sàntu Spìritu, mésciu srua u câvu du Serià e avèrtu a-i 11 de màrsu du 1154, cu-a sö gêxa ch'a l'éra però ancùa ciü antìga[27]. Intu valùn de Barestìn de sti àgni a dev'ése cumensà a custrusiùn de prìmme burgàe, d'ancöi abandunàe, da Fasciöra e du Fusàu[28], cu-a prìmma gêxa ch'a l'è stàita quélla de Sàn Zòrzu, però rangià intu XIV séculu, mèntre u cuntròllu in sa regiùn u l'éra fenìu a-a famìja di Bâva, ch'a l'axêva in castéllu picìn inta burgà de Bergàlla[29].
Sèmpre pè i interèssi srua mensunài, inte l'àmbitu de ina pulìtica de fundasiùn de "vìlle növe" pè cuntrulà i sö teritòri, a cumüna d'Arbénga a l'axêva decìzu d'asegürâse u dumìniu in sa Varatèlla fàndu custruì in növu paìze, in bùrgu cu-e murâje, a-u fùndu da valà. Catài i terén de sùtta a-u câvu du Serià a-i 15 d'arvì du 1260, du 1288 u l'è stàitu fundàu u Burghéttu che, du 1293, u l'à pijàu u nùmme de Burgus Sancti Spiritus da l'antìgu uspeà[30]. A Tuiràn, pè cùntru, i gh'éra di interèssi ciü fòrti di véschi d'Arbénga che, tra l'investitüra di cùnti D'Àste, e lòtte cu-i Du Caréttu pè u cuntròllu de Sàn Pêru e-e rivendicasiùi di tuiranìn, i l'àn purtàu a de lòtte düràe pè ciü de in séculu[31][32]. A-a fìn, tra u 1385 e u 1386 u cuntròllu de Tuiràn u l'è pasàu a-a Repübrica de Zéna, ch'a l'axêva vagnàu in fòrte créditu vèrsu u Pàppa Urbânu VI, da lèi pagàu cu-a cesiùn de sèrti paìxi sùtta a-u cuntròllu de diòcexi lìgüri, inclüzu pròpriu Tuiràn[33]. U dumìniu zenéze sciü U Burghéttu u l'è pè cùntru pasàu da-a sutumisiùn da sitàe d'Arbénga, che, a ògni mòddu, a mirâva de cunservà a màscima auturitàe in se questiùi ch'i capitâva drèntu a-u sö Districtus[34].
Etàe mudèrna modìfica
Cu-a pèrdia de ürtime pruprietàe söe, i frâti certuzìn ch'i l'éra andàiti a stà inte l'abasìa de Sàn Pêru dòppu a scacià di benedetìn, a-u 14 d'aùstu du 1495 i l'àn risevüu u perméssu de mesciâse ciü a vàlle, cumensàndu de quéllu ànnu a custrusiùn da növa certùssa in sa zìna de senèstra da scciümàira[35]. Sèmpre a Tuiràn, du 1481 i dumenicài i tirâva sciü a gêxa da Madònna du Ruzâriu a-a Bràia[36] e u s'è decìzu de cumensà a recustrusiùn da gêxa de Sàn Martìn, cu-u növu edifìssiu ch'u l'è stàitu cunsacràu a-u prìmmu d'aùstu du 1609[37].
Infàtti, stu perìudu chi u l'è stàitu in mumèntu de gràn desvilüppu ecunòmicu e demugràficu e, in particulà, da l'inchiésta fàita da l'Austìn Giustignàn du 1537 pè i sö Castigatissimi annali a se pö végghe cùmme U Burghéttu u gh'avésse ina pupulasiùn de sentuquarànta föi, Patarè de dêxe, a Bràia de vintisìnque, Tuiràn de chìnze, Baresciùn de vìnti e a Cà de Sàppi e Dâri de chìnze ciascün[38]. A despêtu du periùdu de svilüppu, tra u 1 e u 2 de lüju du 1637 a-u Burghéttu u gh'è stàitu in mumèntu de gràn pùria, cu-ina gròssa bànda de pirâti türchi che de nöcce a l'à atacàu u paìze. I burghetìn, serài inte sö murâje, i sùn però sciurtìi a fà scapà i invaxùi, ch'i l'àn pöi devastàu U Serià[39]. A-i 5 d'utùbre du 1643 a l'è stàita cunsacrà a növa paruchiâle, tirà sciü a-u pòstu da prìmma gêxa du bùrgu[40], mèntre du 1685 u l'è stàitu inaugüràu l'oratòriu de Sàn Giusèppe, dìtu ascì da Mizericòrdia[41].
Pe Barestìn, che pè cùntru u nu faxêva pàrte da Repübrica de Zéna, u XVI séculu u l'è stàitu u perìudu de furmasiùn du Marchezàu di Du Caréttu: diventàu du 1545 scignùru du valùn du Riàn du Pùnte, u Pìrru II Du Caréttu u l'à fàitu tirà sciü u gràn castéllu. A növa duminasiùn a nu l'éra però pè nènte apresà, ni da-i paizài ni da-i fìji bastàrdi du marchéze, ch'i l'àn dùnca decìzu de masâru, inta nöcce tra u 16 e u 17 de mârsu du 1561[42]. Pasài di àgni de rivòlte e de turmènti, sutt'a-u növu marchéze Gio Antògnu a situasciùn a l'è turnà a-a nurmalitàe, cun l'emanasiùn di növi statüti[43] e a custrusiùn da gêxa paruchiâle de Sant'Andrìa a-u Bùrgu, usciüa da-i frèi De Négri, banchèi in Spàgna, e cunsacrà l'11 d'utùbre du 1632[44].
Intu Seisèntu, a vàlle du Varatèlla a l'è stàita sfiurà pè trè vòte da-a guèra, sarêa a dì du 1614, du 1625 e du 1672, inte ucaxùi de caràe di piemuntéxi vèrsu a Rivéra pasàndu pè a vàlle du Nêva, cu-i Savòia ch'i mirâva de cunquistà in pasàggiu vèrsu u mà[45].
Etàe cuntempurànea modìfica
Cu-a revulusiùn franséze e-e guère revulusiunârie, a vàlle du Varatèlla a s'è truvà intu mèzzu di gràndi fàiti da fìn du Setesèntu, quându l'Armà d'Itàlia a l'è entrà intu teritòriu de Repübrica de Zéna, neutrâle, rivàndu a cunquistà a rivéra pròpriu fìna a-a Varatèlla. Chi u s'è furmàu du 1794 in frùnte tra i franséxi e i austru-piemuntéxi, ch'u l'andaxêva d'in Garésce fìna a-u mà, chinàndu zü pròpriu pè a valà, che in pàrte a l'éra ina tèra nisciün. Pè tòstu in ànnu i nu ghe sùn stàiti di gròssi cumbatimènti e dùnca, cuscì cùmme inti paìxi a-u reùndu, a lünga ocüpasiùn militâre a l'à purtàu a ina gròssa crìzi inta regiùn, duvéndu mantegnì e trüppe chi acampàe, mèntre i barestèi, dòppu avé patìu di gròssi sachézzi, i l'axêva abandunàu u sö paìze. In sa fìn, prìmma de l'inprensìpiu du növu invèrnu, u generâle Pierre Augerau u l'à decìzu de pijà l'inisitìva cun l'atàccu generâle du 23 de nuvèmbre, pasàu a-a stòria cùmme a batàja de Löa[46][47].
Cu-a difuxùn de idée da revulusiùn e a creasiùn de repübriche giacubìne, a zöna a s'è truvà inta növa Repübrica Lìgüre, cun l'inprensìpiu de in chiürtu ma impurtànte perìudu de refùrme e cangiamènti. A ògni mòddu, zà du 1805 a Repübrica a l'è fenìa diretamènte sùtta a-u cuntròllo du Prìmmu Impêru, ch'u l'è düràu fìna a-u 1814[48]. Intu chiürtu mumèntu d'indipendènsa renuvà, tra u 1814 e u 1815, u guvèrnu da Repübrica Zenéze u l'axêva cumensàu a métte tùrna in pé u véggiu ùrdine[49] ma a-a fìn, cu-e decixùi du Cungrèssu de Viénna e l'annesiùn a-u Régnu de Sardégna, a vàlle u l'è fenìa lèi ascì sùtta a-u növu duminatù[50].
Tra i cangiamènti ciü impurtànti du XIX séculu, vèrsu a sö fìn a gh'è stàita l'avertüra de növe e ciü mudèrne vìe de cümunicasiùn, ch'i l'àn purtàu a di culegamènti ciü spedìi cu-u rèstu da regiùn. In particulà, du 1877 a l'è stàita inaugürà a stasiùn du Burghéttu, sinqu'àgni dòppu a realizasiùn da feruvìa Zéna-Ventimìja[51], e s'è cumensàu a tracià i stradùi tra i paìxi da valà. Tra sti chi, i ghe sùn stàite de gròsse lìti, sruatüttu tra i cumün de Barestìn e de Tuiràn, pè decìdde u percùrsu du culegamèntu cu-a Bùrmia e se fâru pasà da-u valùn de Barestìn ò da quéllu de Cârpe; a-a fìn, a mudèrna SP60 i l'àn fàita pasà d'in Cârpe, sernüu pè a distànsa ciü chiürta de tòstu trèi chilòmetri[52]. Da-u pùntu de vìsta aministratìvu u l'è turnàu pè cùntu sö u cumün du Burghéttu, tacàu a-u Serià inti àgni du dumìniu franséze, mèntre quéllu de Cârpe u s'è füzu cun Barestìn du 1869[53] ma, cun l'inprensìpiu di travàji du növu stradùn, du 1905 u l'è pasàu sùtta a Tuiràn[54]. Ciü avànti, du 1929, u l'è stàitu suprèssu u cumün de Buisàn pè tacâru a quéllu de Tuiràn[55], mèntre u l'è falìu in prugèttu d'agregasiùn ciü làrga di tütti i cumün da valà[56].
Pasài i mumènti difìsili da Segùnda Guèra Mundiâle, cürminà inta vàlle cu-a mòrte de 41 persùne intu tràgicu bumbardamèntu de Tuiràn du 12 d'aùstu du 1944[57], u dòppu guèra u l'è stàitu in mumèntu de növu svilüppu. Zà du 1946 u paìze de Buisàn u l'è turnàu pè cùntu sö, vegnìndu prèstu liàu a Tuiràn da-a mudèrna SP25, avèrta tra u '52 e u '53[58], mèntre a descuvèrta da gròtta da Bàzura a-u 28 de màzzu du 1950 e i növi palasùi pè e segùnde cà a-u Burghéttu i l'àn purtàu a-a furmasiùn de impurtànti muvimènti türistici[59]. A ògni mòddu u gh'è stàitu ascì in picìn desvilüppu industriâle, cuncentràu sruatüttu a-u Burghéttu, che àncua pè cârche tèmpu u l'à rexistìu cùmme cèntru pè a prudusiùn e a trasfurmasiùn di géneri alimentâri, in particulà de pèrseghi e de öriu[60]. Da-u 1973 a-u 31 de dixèmbre du 2008[61] a valà intréga a l'à fàitu pàrte da Cumünitàe muntâna Pollupice e, quându sta chi a s'è derfà, föra che u Burghéttu a l'è pasà inta Cumünitàe muntâna du Punènte Savunéze, in funsiùn fìna a-u 2011.
Pòsti de interèsse modìfica
Architetüre religiùze modìfica
-
A faciâta da gêxa de Sàn Martìn a Tuiràn -
-
-
A gêxa de Sàn Matê a-u Burghéttu
_-_faci%C3%A2ta_(3).jpg)
_-_faci%C3%A2ta_(4).jpg)
- Gêxa de Sàn Martìn de Tours: a paròcchia de Tuiràn, a se tröva intu bùrgu véggiu e a l'è stàita tirà sciü vèrsu a fìn du XVI séculu a-u pòstu de l'antìga cêve de Tuiràn, vegnìndu cunsacrà a-u 1° de aùstu du 1609 da-u véscu d'Arbénga Luca Fieschi. A-u de föra a gêxa a se mùstra cu-ina strutüra sèmplice, cun pòche decurasiùi, e a gh'à cùmme campanìn in'âta tùre du Trexèntu, zà aduerà da-a prìmma cêve. L'intèrnu, a trè navâte separàe cun öttu culònne de prêa de Veréssu, u l'è invêce in stìle baròccu, cu-in grànde artà "a nâve" du 1709 ch'u l'è sruastàu da ina crùxe da prucesiùn realizà da-u scurtù zenéze Giambattista Bissone. In sa drìta de l'artà mazù a gh'è quéllu da Sùnta, du 1758, mèntre, a-a sö senèstra, se tröva l'artà ciü antìgu da gêxa, sarêa a dì quéllu da Pentecòste, du 1613[62][63].
- Abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla: cunusciüa ascì cùmme abasìa de Sàn Pêru a-u Mùnte, a se tröva in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru e a l'è tra e custrusiùi ciü antìghe da vàlle. Infàtti, dàndu amèntu a-a tradisiùn lucâle, a sö realizasiùn a remunterêa fin'a-u perìudu du Càrlu Màgnu; a ògni mòddu e prìmme testimuniànse scrìte i permétte de dâghe ina datasiùn zà presedènte a l'ànnu mìlle. A l'inprensìpiu aministrà da-i frâti benedetìn, du 1313 a l'è pasà a-i certuzìn che però, du 1495, i sùn andàiti a stà inta növa certùssa a-u fùndu da vàlle. A véggia abasìa a l'à cuscì perdüu a sö impurtànsa, ma sènsa vegnì mâi abandunà du tüttu. Ancùa d'ancöi, a-u giùrnu de Sàn Pêru, inti prài de l'abasìa a se tégne ina fèsta rinumà e, ina vòta ògni sìnqu'àgni, a ghe mùnta da-u bùrgu ina gràn prucesiùn, pasàndu pè l'antìga stràdda da sà[64][65].
- Santuâriu rüpèstre de Sànta Lesìa: u l'è custruìu in se rìve du Mùnte Raviné, inta gròtta dìta de Sànta Lesìa de Srua, intu mèzzu tra quélla da Bàzura e quélla de Sànta Lesìa de Sùtta, ch'i sùn l'entrâ e a sciurtìa du percùrsu vixitàbile. A prìmma mensiùn du santuâriu a l'è du 1519, cuntegnüa int'ina bùlla du Pàppa Leùn X, ma zà inte l'Etàe de Mèzzu a gh'éra chi in scìtu sâcru dund'i se fermâva i pelegrìn ch'i l'andaxêva a Rùmma. De föra a se végghe sùlu a faciâta, cun d'atàccu a cà de l'eremìtta e u campanìn, mèntre l'àula du santuâriu a l'è ricavà drèntu a-a gròtta. L'òpera ciü impurtànte chi cunservà a l'è ina stàtua da sànta titulâre du 1604, scurpìa da Taddeo Carlone, mèntre, daré l'artà, a gh'è in pùssu cun de l'âiva benedìa aduerà da-i pelegrìn pè bagnâse i öggi e e ferìe[66].
- Gêxa de Sàn Zòrzu: a l'è a gêxa ciü antìga de Barestìn e a remùnta ciü o ménu a-u XII séculu, ma u l'è prubàbile ch'a sécce stàita tirà sciü a-u pòstu de in ciü antìgu scìtu sâcru paleucristiàn. A strutüra a l'è sèmplice, tütta de prêa a vìsta, a ina navâta e dutà de in campanìn quadrâtu. De drèntu, e murâje i sùn pè cùntru decuràe cun de rìcche pitüre du XIV e du XV séculu ch'i raprezènta de stòrie du Véggiu Testamèntu, recuperàe cu-in restàuru di àgni Sciusànta, cuscì cùmme u sufìttu, dund'i ghe sùn e scéne da Nativitàe e de Sàn Zòrzu ch'u màssa u Drâgu, in Crìstu cun Sànti e di medajùi ch'i rafigüra i quàttru evangelìsti[67].
- Gêxa de Sàn Matê: a l'è a paròcchia véggia du Burghéttu e a l'è stàita tirà sciü ina prìmma vòta a-a fundasiùn du bùrgu du 1288. A strutüra d'ancöi a remùnta però a ina recustrusiùn sucesìva, cumensà du 1621 e fenìa cu-a cunsacrasiùn sulènne du véscu Pier Francesco Costa a-u 5 d'utùbre du 1643, ch'a l'à purtàu a-a realisasiùn de in edifìssiu in stìle baròccu. U drèntu u l'è spartìu inte trè navâte, separàe cun de culònne in prêa de Finà e u gh'à in gràn artà du 1715 fàitu de mârmu de Carâra. Tra e òpere chi cunservàe se regìstra bèn trèi quàddri du Giuseppe Badaracco, inclüzu quéllu da Madònna di Àngeri cu-ina rafigürasiùn d'alantù du paìze, ina stàtua da Madalêna du zenéze Paolo Olivari e üna de Sàn Matê da scöra du Maragliano[68][69].
Âtru modìfica
-
U Pantheon inta gròtta de Sànta Lesìa de Sùtta -
-
Espusisiùn intu muzêu etnugràficu -
U Castéllu Borelli a-u Burghéttu
- Gròtte de Tuiràn: cumplèssu càrsicu ch'u se tröva in se rìve du Mùnte Raviné, u percùrsu ch'u pö ése vixitàu u cumprénde pè dabùn dùe gròtte, sarêa a dì quélla da Bàzura e quélla de Sànta Lesìa de Sùtta. E gròtte, atrasiùn ciü rinumà du Tuiràn e de l'intréa vàlle du Varatèlla, i se sùn svilüpàe inta furmasiùn cunusciüa cùmme e dulòmie de Sàn Pêru a-u Mùnte, ch'i l'àn dàitu a-a vàlle a sö cunfurmasiùn bèn particulà, pìna de burànchi, tâne e scarpàe[70]. L'entrà a-a gròtta da Bàzura a l'è stà descruvìa u 28 de màzzu du 1950 da in grüppu de tuiranìn e, dòppu di scâvi archeulògici ch'i gh'àn testimuniàu a prezènsa de l'òmmu 12.000 àgni fà e l'avertüra da galerìa ch'a zùnta cun quélla de Sànta Lesìa, e gròtte i sùn stàite a-a fìn druvìe a-u pübricu[71].
- Castéllu de Barestìn: custruìu pè vuré de Pìrru II Du Caréttu, da-u 1545 scignùre du paìze, u l'è stàitu tiràu sciü in sa ròcca dùnde u se pöi desvilüpàu u bùrgu, vegnìndu terminàu du 1559[72] e ingrandìu inti àgni sucesîvi[73]. U castéllu u l'è restàitu a residènsa di Du Caréttu de Barestìn bèn dòppu a fìn du féudu, cun l'ürtimu discendènte du Pìrru II, u marchéze Domenico Donato, ch'u ghe staxêva ancùa intu Növesèntu[74].
- Muzêu etnugràficu da Vàlle du Varatèlla: inaugüràu du 1997, u se tröva drèntu a-u Palàssu D'Àste-Du Caréttu, i antìghi cùnti e marchéxi de Tuiràn. U muzêu u gh'à ina culesiùn de tòstu 1.400 pèssi, divìxi tra dixöttu sesiùi in sa bâze du tìpu de travàju, ch'i remùnta da-i prìmmi àgni du XVII séculu fìn'a l'inprensìpiu de quéllu pasàu. Inti vâri alestimènti i se pö végghe i atrèssi aduerài inti mestèi de ina vòta, cùmme quélli pè u travàju inti càmpi, quélli du ferà, du bancarà, du scarpà e du caciò, ciü numerùze testimuniànse da cultüra di paizài e da sö religiuzitàe. A vìxita a-u muzêu a cumprénde ascì l'entrà a-u ciàn nòbile du palàssu D'Àste-Du Caréttu, cu-a capélla da famìja, ina culesiùn de quàddri e arcüne stànsie alestìe cùmme a-i tèmpi di cùnti D'Àste[75].
- Castéllu Borelli: usciüu da l'inzegné e senatù Bartolomeo Borelli, u l'è custruìu srua a-u Câvu du Serià, intu scìtu dund'u gh'éra l'antìgu cunvèntu de Sàntu Spìritu, caciàu zù du 1811 p'arvì a stràdda "nasiunâle"[76]. Int'in stâtu d'abandùn, inti ürtimi àgni u l'è stàitu rangiàu pè realizâghe de cà e in albèrgu[77].
Natüra modìfica
Ciànte modìfica
A vegetasiùn a l'è bèn diferènte tra i divèrsi scìti inta vàlle du Varatèlla: dund'i ghe sùn ciü furmasiùi càrsiche e ciànte i végne ciü ràire e picenìne, tàntu ch'i ghe crésce sruatüttu di büschi o a-u màscimu di erburétti. Pè cùntru, intu lüviu se pö truvà di bòschi bèn ciü svilüpài, furmài da èrburi de rùere, castàgna, àrbura o cârpe nèiru, cuscì cùmme a-u fùndu di valùi[78], rivàndu in tüttu a cruvì a bòscu quâxi u 76% da valà. A gh'è ascì ina sèrta diferensiasiùn tra i scìti de d'âtu e de sùtta a-i 700-800 m: de sùtta i bòschi i sùn sruatüttu de castàgna, cârpe, téja, ùrmu e biùlla mèntre, ciü in âtu, a se tröva sruatüttu di fài insèmme a castàgne, téje, cirêxe sarvàire e ùrmi. Inti scìti cuvèrti a büschi, a-i cunfìn tra bòschi e prài o inti scajarèi, tra i cùsti ciü cumün a gh'émmu nisöre, brüghi, sciòrbe, cìsti e ginèstre[79].
In tüttu, inta Varatèlla a gh'è ina gràn varietàe de spécie, cun tòstu in tèrsu da flöra lìgüre ch'a l'è stàita truvà chi ascì, cun numerüze ciànte ch'i sùn prutètte pè lézze da Regiùn o de l'Uniùn Eurupéa, cùmme ina trentìna de urchidée, a gensiâna lìgüre e campànula de Savùna[4][80].
Béstie modìfica
Scibèn che in mezüra ciü cuntegnüa de ciànte, inta vàlle du Varatèlla i ghe sùn ascì de béstie ch'i gh'àn de interèsse natüralìsticu, prutètte pè lézze. Prezémpiu se pö truvà ina varietàe de sgrìgura, a Timon lepidus, ch'a l'è tra e ciü gròsse d'Euròpa, u gàmberu de riàn, u Pelodytes punctatus, di insètti prutètti e in quarantìna d'oxèi tütelài a livèllu cumünitâriu. Ina vòta a gh'éra ascì a bìscia scròsura ingàuna, ma da paréggi àgni a l'è sparìa d'inta Varatèlla e d'inti sö aflüenti[81].
Scìti prutètti modìfica
Tra i mùnti e i valùi da Vàlle du Varatèlla a se tröva pàrte du teritòriu de trèi diferènti àree prutètte, creàe pè tütelà e sö ciànte e e sö béstie ciü ràire e caraterìstiche:
- SIC Mùnte Raviné - Ròcca Barbéna: u scìtu d'interèsse cumünitâriu du Mùnte Raviné e da Ròcca u l'è in'àrea prutètta de 2.576 ha creà du 1995, ch'a cumprénde di tòcchi du teritòriu di cumün de Barestìn, Buisàn, Castrevéju, Löa e Tuiràn. U scìtu u l'è caraterizàu da in paizàggiu sarvàiru che, cu-a prezènsa da furmasiùn de dulòmie de Sàn Pêru a-u Mùnte srua mensunàe, u gh'à di impurtànti fenòmeni de carsìmu. U SIC u dà prutesiùn a in sèrtu nümeru de ciànte e de bèstie in perìculu, cùmme a gensiâna ligüre, a campanùla de Savùna e u gàmberu de riàn[82][83].
- SIC Mùnte Cârmu - Mùnte Settepài: u l'è l'âtru scìtu d'interèsse cumünitâriu ch'u se desvilüppe int'ina pàrte du teritòriu de Tuiràn. Creàu lèi ascì du 1995, u cröve in'àrea de 7.575 ha, spartìa cu-i paìxi de A Prêa, Bardenèi, Buisàn, Bùrmia, Carisàn, Castrevéju, Giüsténixe, Löa, Majö, Riâtu e Uséria. Tra e varietàe de ciànte e de bèstie ch'i tröva chi prutesiùn, ùltre a quélle srua mensunàe, i ghe sùn ancùa u safràn ligüre, u faxiàn de muntagna e u gàttu sarvàiru[84][85].
- SIC Mùnte Aü - Pòzzu Grànde - Riàn Torséru: scìtu d'interèsse cumünitâriu spartìu tra i cumün de Arbénga, Barestìn, Cixàn, Süccarellu, Tuiràn, U Burghéttu e U Serià, u se desvilüppa in sa crèsta ch'a chìna da-u Pòzzu Grànde fìna a-u Pìccaru. Stu scìtu u l'è bèn impurtànte pè a prezènsa de in gràn nümeru de ciànte prutètte cùmme, ciü de quélle srua mensunàe, u Lilium pomponium, l'Helianthenum lululatum e a Leuzea conifera[86][87].
Nòte modìfica
- Nòte a-u tèstu
- ↑ Valâ a-u Burghéttu
- Nòte bibliugràfiche
- ↑ 1,0 1,1 AA. VV., 2010, p. 17
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 7-9
- ↑ 3,0 3,1 Piano di bacino, 2017, p. 8
- ↑ 4,0 4,1 4,2 (IT) Area protetta Provinciale Alta Val Varatella, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 23 zùgno 2023.
- ↑ Piano di bacino, 2017, p. 10
- ↑ Piano di bacino, 2017, pp. 10-11
- ↑ AA. VV., 2010, p. 17
- ↑ 8,0 8,1 Ronco, 2000, pp. 15-16
- ↑ (IT) Grotta del Colombo (giacimento in cavità naturale frequentazione antropica), in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 2023-0624.
- ↑ (IT) Grotta dell'Olivo o del Rivo (giacimento in cavità naturale frequentazione antropica), in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ (IT) Torre medievale ed insediamento della seconda età del Ferro (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 26 zùgno 2023.
- ↑ 12,0 12,1 AA. VV., 2010, p. 18
- ↑ Ronco, 2000, pp. 25-26
- ↑ Beniscelli & Vado, 1975, p. 27
- ↑ (IT) Goffredo Casalis, Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli Stati di S. M. il Re di Sardegna, vol. 2, Turìn, G. Maspero librajo, 1834, pp. 458-459.
- ↑ Beniscelli & Vado, 1975, p. 29
- ↑ Ronco, 2000, p. 23
- ↑ (IT) Poggi (insediamento), in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 27 zùgno 2023.
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 39
- ↑ 20,0 20,1 Pesce & Tagliafico, 1976, p. 40
- ↑ AA. VV., 2010, pp. 19-20
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 43
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 46
- ↑ Ronco, 2000, p. 27
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 49-50
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 54-55
- ↑ Beniscelli & Vado, 1975, p. 31
- ↑ Ronco, 2000, p. 36
- ↑ Ronco, 2000, pp. 38-40
- ↑ AA. VV., 2010, pp. 25, 31-32
- ↑ (IT) Mario Cennamo, Orlando Boccone e Giacomo Nervi, Toirano nel Duecento, Tuiràn, Opera Parrocchiale di San Martino vescovo, Màzzu 1993, pp. 23-30.
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 57-59
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 63-64
- ↑ AA. VV., 2010, pp. 31-33
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 68
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 93
- ↑ Boccone, 2009, p. 29
- ↑ (IT) Austìn Giustignàn, Castigatissimi annali [...], Car. VI, Zéna, 1537.
- ↑ AA. VV., 2010, p. 49
- ↑ (IT) AA. VV., La Chiesa di San Matteo in Borghetto Santo Spirito, Arbénga, Paròcchia de Sàn Maté - Tipolitografia Fratelli Stalla, Utùbre 1999, p. 16.
- ↑ AA. VV., 2010, p. 62
- ↑ Ronco, 2000, pp. 58-60
- ↑ Ronco, 2000, p. 74
- ↑ Ronco, 2000, p. 85
- ↑ Ronco, 2000, pp. 99-100
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 101-103
- ↑ Ronco, 2000, pp. 134-139
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 113-114
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, pp. 115-116
- ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 117
- ↑ AA. VV., 2010, p. 97
- ↑ Ronco, 2000, pp. 145-147
- ↑ (IT) Régiu Decrétu 7 lüju 1869, n. 5190.
- ↑ (IT) Régiu Decrétu 23 màrsu 1905, n. 159.
- ↑ (IT) Régiu Decrétu 21 màrsu 1929, n. 570.
- ↑ (IT) Antonio Arecco, Boissano: Storia di una comunità collinare autonoma dal 1600, U Serià, Associazione Culturale Boissano, 1995, pp. 255-256.
- ↑ Ronco, 2000, p. 171
- ↑ (IT) Antonio Arecco, Boissano: Storia di una comunità collinare autonoma dal 1600, U Serià, Associazione Culturale Boissano, 1995, p. 248.
- ↑ (IT) La scoperta, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 13 zùgno 2023.
- ↑ AA. VV., 2010, pp. 131-135
- ↑ (IT) Lézze Regiunâle, 4 lüju 2008, n. 24.
- ↑ (IT) Chiesa di San Martino, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ (IT) Chiesa di San Martino, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ (IT) Abbazia di San Pietro nei Monti, in sce comune.toirano.sv.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ (IT) Via per San Pietro, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ (IT) Santuario di Santa Lucia, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ (IT) Chiesa di San Giorgio, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ (IT) AA. VV., La Chiesa di San Matteo in Borghetto Santo Spirito, Arbénga, Paròcchia de Sàn Matê - Tipolitografia Fratelli Stalla, Utùbre 1999.
- ↑ (IT) Chiesa di San Matteo, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ (IT) Grotte - Il carsismo, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ (IT) Grotte - La scoperta, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ Ronco, 2000, pp. 58-59
- ↑ (IT) Castello del Carretto, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 25 zùgno 2023.
- ↑ Ronco, 2000, p. 166
- ↑ (IT) Museo Etnografico della Val Varatella, in sce comune.toirano.sv.it. URL consultòu o 24 zùgno 2023.
- ↑ AA. VV., 2010, pp. 91-92
- ↑ (IT) Giovanni Vaccaro, Castello Borelli, a Borghetto progetto tra i top 100 in Italia, in sce ilsecoloxix.it, 9 zenâ 2023. URL consultòu o 25 zùgno 2023.
- ↑ (IT) Area protetta Provinciale Poggio Grande, Monte Acuto, Valle Rio Ibà, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 23 zùgno 2023.
- ↑ Piano di bacino, 2017, pp. 17-18
- ↑ Gallea & Lertora, 2005, pp. 25-26
- ↑ Gallea & Lertora, 2005, pp. 29, 35
- ↑ (IT) SIC e ZPS in Liguria » Savona » Monte Ravinet - Rocca Barbena, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 23 zùgno 2023.
- ↑ (EN) Monte Ravinet - Rocca Barbena, in sce eunis.eea.europa.eu. URL consultòu o 23 zùgno 2023.
- ↑ (IT) SIC e ZPS in Liguria » Savona » M. Carmo - M. Settepani, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 23 zùgno 2023.
- ↑ (EN) Monte Carmo - Monte Settepani, in sce eunis.eea.europa.eu. URL consultòu o 23 zùgno 2023.
- ↑ (IT) SIC e ZPS in Liguria » Savona » Monte Acuto - Poggio Grande - Rio Torsero, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 23 zùgno 2023.
- ↑ (EN) Monte Acuto - Poggio Grande - Rio Torsero, in sce eunis.eea.europa.eu. URL consultòu o 23 zùgno 2023.
Bibliugrafìa modìfica
- (IT) Giannetto Beniscelli e Piero Vado, Borghetto Santo Spirito e la sua storia, Savùna, Stampa - Grafiche F.lli Spirito, Mârsu 1975.
- (IT) Giovanni Pesce e Carlo Tagliafico, Toirano, Zéna, Stringa editore, Dixèmbre 1976.
- (IT) Antonino Ronco, Balestrino: una valle, un feudo, una civiltà, Zéna, De Ferrari Editore, Lüju 2000, ISBN 88-71-72299-X.
- (IT) Francesco Gallea e Eugenio Lertora, Balestrino. Il Castello e le sue Borgate, Löa, Tipolitografia Natgraf, Nuvèmbre 2005.
- (IT) AA. VV., Quando a Borghetto..., Arbénga, Litografia Bacchetta, Nuvèmbre 2010.
Âtri prugètti modìfica
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce valle du Varatella
Liàmmi de föra modìfica
- (IT) Varatella - Piano di bacino sul rischio idrogeologico (PDF), in sce pianidibacino.ambienteinliguria.it, 1º dexénbre 2017. URL consultòu o 25 zùgno 2023.
- (IT) Area protetta Provinciale Alta Val Varatella, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 23 zùgno 2023.