Lengoa zeneize
ZE
|
Sta pàgina a l'é scrîta in zenéize |
O Zenéize[n. 1] o l'é 'na variante da lengoa ligure parlâ inta çitæ de Zêna e inti comun vexìn. A diferénsa de âtre parlæ lìguri, o zenéize o l'é sénpre stæto, storicamente, unn-a léngoa e no un dialetto, comme scriveiva za Padre Federico Angelo Gazzo into 1909 inta seu traduçión da Divinn-a Comédia in léngoa zenéize.
| Zenéize Lengoa zeneize, Lengua zeneise, Lengua zeneize | |
|---|---|
| Âtri nómmi | Zeneise |
| Pronónçia | /ze'nejze/ |
| Parlòu in |  Itàlia
|
| Parlòu in |  Liguria (  Zena)
|
| Clasificaçión | |
| Filogénexi | Lengoe indoeuropee Grùppo Italico Romànse Òcidentâli Galloitaliche Lìgure Lìgure centrâle Zenéize |
| Còdichi de clasificaçión | |
| Linguist List | lij-gen (EN)
|
| Glottolog | geno1240 (EN)
|
Ségondo a Càrta eoropêa de léngoe regionâli ò minoritâie[7] do 1992, poémmo consciderâ o zenéize comme 'na léngoa regionâle.
Stöia
O zeneize, comme a gran parte de léngoe d'Italia, o l'é derivòu da-o latìn vorgâ, subendo pöi, into corso di sécoli, e influense de âtre léngoe neolatinn-e, comme o françeize ò l'italiàn; a ògni mòddo, a-a reversa de âtre léngoe gallo-italiche, o zeneize o l'é stæto asæ de ciù influensòu da-e léngoe do Meridion[8]. A prìmma poêxîa in zenéize conosciûa a l'é stæta scrîta into 1291 da l'anònimo zenéize, conosciûo ascì comme Luchetto[9].
Variante
Carateristiche
Fonologîa
Consonanti
| Bilabbiàli | Alveölàri | Postalveölàri | Palatàli | Velàri | Glottàli | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nazâli | sonöre | m | n | ɲ | ŋ | ||
| Plosîve | sórde | p | t | k | |||
| sonöre | b | d | ɡ | ||||
| Affrichæ | sórde | t͡ʃ | |||||
| sonöre | d͡ʒ | ||||||
| Fricatîve | sórde | f | s | ʃ | |||
| sonöre | v | z | ʒ | ||||
| Vibrânti | sonöre | r | |||||
| Aproscimæ | sonöre | l | j | w | |||
Vocâle
O scistema vocalico do zeneize o l'é asæ ricco: difæti o l'é formòu da 9 vocâle, e quæ (a eceçion di ö e di ò) se prezentan segge inta verscion curta segge inta verscion longa.
| Frontæ | Centrâli | Derê | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| no-ariondæ | ariondæ | |||||||
| curte | longhe | curte | longhe | curte | longhe | curte | longhe | |
| Saræ | i | iː | y | yː | u | uː | ||
| Centrâli | e | eː | ø | øː | oː | |||
| Quæxi-averte | ɛ | ɛː | ɔ | |||||
| Averte | a | aː | ||||||
Dittonghi
Scistemi de scrîtûa
Esendo a parlâ ligure a ciù conosciûa e trascrîa de tùtte, o zeneize o l'à avûo tànte divèrse grafîe.
A primma a svilupâse, dapeu 'na serie de reforme into XVII sécolo, a l'é stæta a coscì dîta grafîa tradiçionâ: questa a deuviâva za de léite che son diventæ, into significâto, tipiche de parlæ lìguri (a ezenpio æ, ç, x ò i dittonghi comme eu), mentre a l'êa ancón prezente a êre intevocàlica e inte prepoxiçioin articulæ (a ezenpio: dra a-o pòsto de da e ro a-o pòsto de o) e a êsse potêa êse pronunçiâ segge s segge sc (davanti a c/t e i) . Sucesivaménte gh'é stæto de ciù âtre modiffiche, comme a spariçion da j, e tanti studioxi e artisti, sorviatutto inte l'ùrtimo sécolo, àn modificòu e precedenti grafîe co azonte personæ.
Ancheu no existe 'na grafîa universalmente acetâ: e ciù adeuviæ son a grafîa ofiçia de l'Academia Ligustica do Brenno, a grafîa in U do Vocabolâiu d'e Parlæ Liggyre, e 'na variante moderna da grafîa tradiçionâ.[10][11]
Desligaléngoa
- Mi sò asæ s'a sâ a l'é asæ pe sâ a säsissa.
- Sciâ scîe scignôa, sciando Sciâ xêua in scî scî.
- A-o mêu nêuo gh'é nêue nâe nêue; a ciù nêua de nêue nâe nêue a n'êu anâ.
- Gi'àngiai g'han gi'oggi gi'uegge gi'unge cume gi'atri? = (scrîta inta variànte de Cogorno)
Provèrbi e mòddi de dî
- Son zeneize, rîzo ræo, strénzo i dénti e parlo ciæo.
- O bambìn o se laménta: Ò famme. Sò moæ a ghe rispónde: Gràttite e zenógge e fatte e lazàgne.
- Chi vêu vîve da bon crestiàn, da-i begghìn o stagghe lontàn.
- No se peu sciusciâ e sciorbî.
- Chi no cianze, no tetta.
Nòtte
- Nòtte a-o tèsto
- ↑ Prononçiòu [zeˈnejze][1], scrito pægio in savonéize e altaréize; zeneise inta grafîa unitâia[1], zenese in vintimigiôzo e arascìn, zeneṡe ò zeneze in arbenganéize[2], gènuvésé in ormeàsco, s̠enéis̠e in finarìn, zenéze in priéize[3], ṡeneṡe ò zeneṡe in inpeiéize de San Bertomê, ẑenéẑe o ẑenèiẑe in andoréize[4], zènèiŝ in carcaéize[5], zenese ò genuese in monegàsco[6] e zenaize in novéize, zenéese in sanremàsco, ghjnuvese in ajasìn
- Nòtte bibliogràfiche
- ↑ 1,0 1,1 (LIJ, IT, EN) Deize: diçionäio italian-zeneise - genovese, in sce conseggio-ligure.org.
- ↑ (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, Disiuna-iu Arbenganese - Dizionario Albenganese, Vol. I, Arbénga, Tipolitografia Fratelli Stalla, 2009, p. 389.
- ↑ (LIJ, IT) Dizionario di Pietra Ligure, in sce yumpu.com, p. 33.
- ↑ (LIJ, IT) Adriano Ghiglione, Manuale della parlata di Rollo e della Marina (PNG), in sce andoraneltempo.it, p. 391.
- ↑ (LIJ, IT) Giacomo Melano, Lessico del dialetto carcarese, Sànn-a, Editrice Liguria, Seténbre 2013, p. 247.
- ↑ (LIJ, FR) Louis Barral e Suzanne Simone, Dictionnaire français-monégasque, Mónego, Mairie de Monaco, 1983, p. 125.
- ↑ (IT) La lingua ligure, in sce cadepuio.it. URL consultòu o 15 agòsto 2024 (archiviòu da l'url òriginâle o 19 dexénbre 2017).
- ↑ L'Ardiciocca - "A compagnia di Rechelin"; anno XXV; settembre-dicembre 2017, pag.10
- ↑ Franco Bampi, Maniman, Ed. Il Golfo, 2004
- ↑ http://www.zeneize.net/grafia/index.htm
- ↑ http://www.zeneize.net/ziardua/grafia/grafia.html
