Wikipedia

Abasia de San Pêru in Varatella

abasìa de Tuiràn
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna

L'abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla a l'è in edifìssiu religiùzu de Tuiràn, situàu a 891 mêtri srua a-u livèllu du mà, in sìmma a-u mùnte dìtu de Sàn Pêru o Varatèllu. A l'è a ciü antìga architetüra religiùza da Vàlle du Varatèlla e a l'è stàita in cèntru de puré de màscima impurtànsa inta Rivéra de Punènte de l'Etàe de Mèzzu, sêde de in'abasìa, di frâti prìmma benedetìn e dòppu certuzìn, fìna a l'ànnu 1495, quându s'è tiràu sciü a növa certùssa a-u fùndu da valà. Inta véggia abasìa, ancöi cumpréza inta paròcchia tuiranìna de Sàn Martìn, se ghe tégne tütti i àgni ina gràn fèsta, celebrà a-u prìmmu de màzzu.

A faciâta da gêxa

Stòria modìfica

Urìgine modìfica

E urìgine du scìtu i se pèrde inti prìmmi àgni da crestianizasiùn da Ligüria, fàitu ch'u l'à purtàu a-u desvilüppu de parégge legénde, bèn liàe a-a tradisiùn lucâle da vegnüa de Sàn Pêru inte l'Ingàunia. De ciü, bèn prìmma da fundasiùn de l'abasìa, a ghe dev'ése zà stàita ina strutüra in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru, cùmme testimuniàu da-a descuvèrta, inti scâvi di àgni Trènta, de rèsti de maùi e de tégule de stàmpu rumàn vixìn a-a gêxa[1]. Tra e ipòtezi ch'i sùn stàite teurizàe a gh'è quélla da prezènsa de in scìtu sâcru pè i Lìgüri Antìghi liàu a-u castelà in sìmma a-u Bâsu du Giudéu, mensunàu zà a l'inprensìpiu du Nuvesèntu ma tùrna descuvèrtu sùlu inti àgni Nuvànta, mésciu pròpriu in fàccia a-u Mùnte de Sàn Pêru e cu-in'ocüpasiùn simbòlica di pòsti de devusiùn ciü antìghi ch'a nu l'è mìa ràira inta regiùn[2]. A ògni mòddu, a rèsta ciü prubàbile a teurìa de in prìmmu asùstu de eremìtti, presedènte a-a fundasiùn du munasté, che cu-u tèmpu i se sarêa asuciài int'ina vìtta munàstica, fòscia cun l'arèmbu di carulìngi, sernèndu a régula benedetìna[3][4].

U mumèntu da fundasiùn de l'abasìa u l'è du tüttu scunusciüu e u l'è fenìu lêi ascì tra e legénde. Dàndu amèntu a-a teurìa ciü difùza, l'abasìa a duverêa remuntà a-u perìudu du Càrlu Màgnu, cu-u 773[5] o u 775[6], intu perìudu da carà di Frànchi inta Cianüra Padâna cùntru i Lungubârdi, ch'i sùn stàiti prupòsti cùmme dâte de fundasiùn, teurizàe parìndu da-a cuscì dìta Crùnaca de Sàn Pêru[5]. A Crùnaca a l'éra in tèstu, cumpilàu intu Trexèntu, in sa stòria de l'abasìa, scrìtu sciù papìru da-i frâti ch'i ghe staxêva e che, inta sö pàrte ciü antìga, a duverêa ése ina còpia di ducümènti uriginâli d'épuca carulìngia, aù sparìi cùmme a Crùnaca[4]. A ògni mòddu st'antìgu ducümèntu, mensunàu pè a prìmma vòta da-u Giovanni Ambrogio Paneri intu sö Sacro, e vago Giardinello[7], u l'è in pàrte cunusciüu pè mèzzu de trascrisiùi ciü resènti, fàite da autùi sucesìvi[4].

A-u Càrlu Màgnu a l'è atribuìa ascì a dunasiùn di prìmmi, impurtànti, scìti ch'i sécce pasài sutt'a-u cuntròllu de l'abasìa, ch'a l'à inandiàu ina pulìtica terituriâle lià a quélla de l'insediamèntu, sèmpre benedetìn, de Sàn Martìn sciü l'ìzura Gainâra, ch'u gh'axêva u ciü tântu di sö pusedimènti vèrso punènte, mèntre Sàn Pêru u gh'axêva di interèssi sruatüttu vèrsu l'entrutèra e u Bàssu Piemùnte[8]. Tra e prìmme pruprietàe, zà mensunàe inta dunasiùn carulìngia, u ciü tântu u l'éra cuncentràu inte l'Ingàunia de levànte ma a ghe n'éra ascì de âtre spantiàe pè u teritòriu ch'u s'estènde tra l'âta vàlle da Bùrmia e-e valàe de l'Aròscia e du Néva, pè rivà fìna inte quélla du Tànaru, inta zòna de Garésce[3]. Tütte ste pruprietàe i nu l'éra però vâri cumpàtte e i se truvâva insèmme a scìti pübrici e privài, sègnu de ina richéssa ciutòstu cuntegnüa, cuscì cùmme testimuniàu da-a strutüra mèxima de l'abasìa, tegnüa inta màscima puvertàe e mâi slargà a de fùrme ciü grandiùze, cumm'u l'è capitàu a-i âtri munastèi benedetìn. L'è ascì puscìbile che a mancànsa de grandiuzitàe a ne végne da-a puzisiùn izulà de Sàn Pêru, ma i ghe sùn di âtri ségni de finànse nu vâri rìcche, cùmme prezèmpiu i benefìcci acurdài da nòbili e véschi d'Arbénga e-e suvènti agregasiùi a-a mènsa vescuvì[3].

A ògni mòddu, intu IX séculu, l'abasìa benedetìna de Sàn Pêru a duvêva ése ün di munastèi ciü gròsci e putènti de l'intréa Ligüria de Punènte, cu-in'ativitàe impurtantìscima ascì intu cuntèstu lucâle gràsie a-u recüperu da curtivasiùn de urìve, du sfrüttamèntu de l'âiva di riài e da custrusiùn di maxéi, tècniche musciàe a-i cuntadìn du pòstu e ch'àn cuscì purtàu a in gràn desvilüppu da regiùn[9].

Etàe d'òru modìfica

Da-u lüngu perìudu cumprézu tra u IX e l'XI séculu nu gh'è vâri de testimuniànse o de mensiùi de l'abasìa ma, miràndu a-i fàiti d'alantù e a di àtti sucesìvi, se purêa teurizà in sachézzu di Saracêni cùmme pè di âtri scìti religiùzi da regiùn o armênu ina pùria de atàcchi ch'a l'averêa scurìu i frâti. A cunfèrma de st'ipòtezi chi a parêa ésighe ina cunsègna di bêni du cenòbiu a l'aministrasiùn dirètta da diòcexi arbenganéze, mèntre l'è puscìbile che l'edifìssiu, in sa vètta du Mùnte de Sàn Pêru, u l'avésse pijàu de funsiùi d'avistamèntu e de diféza[10].

Pasàu l'ànnu mìlle e turnà ina sèrta següréssa, u gh'è stàitu in növu desvilüppu da regiùn e di sö munastèi, cu-a cüria ch'a l'à dàitu indaré de tère a l'abasìa. In particulà, se fà riferimèntu a in àttu, aù sparìu, du véscu Diudàu, firmàu a-u 3 de lüju du 1076[5][11], dund'u daxêva a-i frâti di dirìtti in si paìxi de Cunscènte, Tuiràn, Bardenèi, Carisàn, Bòrzi e a pàrte de Löa vèrsu l'antìgu abitàu du Pözzu. Stu chi u l'éra tòstu u mèximu teritòriu da ciü antìga dunasiùn du Càrlu Màgnu, raxùn ch'a l'à mésciu in dübbiu a veritàe de l'àttu, ma ch'u purêa bèn ése a cunfèrma de in presedènte pasàggiu di bêni a-a diòcexi inti mumènti ciü scüri de l'Etàe de Mèzzu. Du 1076 a gh'è in âtru àttu, sèmpre du véscu Diudàu e firmàu a-i 20 de zügnu, ch'u pàrla da dunasiùn de in murìn a Tuiràn a-i benedetìn[5][11][12]. U 23 de setèmbre du 1129 l'Utùn, véscu d'Arbénga, u l'à cunfermàu ina dunasiùn du sö predecesù, Bunifàssiu, che fòscia a l'è lià a quélle ciü antìghe du Diudàu e, da st'àttu chi, a se végghe cùmme l'abâte de Sàn Pêru u l'avésse pijàu ascì di purèi giurìdici, entràndu fìna inti tribunài di placita, dund'u puxêva emétte de sentènse[13][14]. Da l'intéza, du 1127-1128, de cesiùn a-u munasté de Lerìn du priuràu de Sàn Lurènsu de Varigòtti, sèmpre firmàu da l'Utùn, a paré che, avànti d'entrà inta mènsa vescuvì, stu priuràu u fùsse ina dirètta dipendènsa de l'abasìa in Varatèlla[15]. A l'abâte de Sàn Pêru u véscu Utùn u gh'à dunàu ascì e tère de Verâvu e pàrte de Àutu, cun l'àttu firmàu a-i 11 d'aùstu du 1149[13].

Tra u Millesèntu e u Duxèntu, gràsie a-u növu desvilüppu, u gh'è stàitu in repijâse di tràfeghi cumerciâli ch'u l'à inrichìu l'abasìa, favurìa da-a sö puzisiùn pròpriu sciü u camìn de üna de stràdde da sà ch'i l'andaxêva d'inta Rivéra a-u Piemùnte e a-a Cianüra Padâna. I frâti i l'àn cuscì pusciüu rinfursà a sö pulìtica terituriâle, pijàndu pàrte a-a fundasiùn de növe gêxe e ascì de uspeài: in particulà, a ciü impurtànte a l'è stàita a gêxa de Sàn Pê de Bòrzi, ancöi cunusciüa cu-u nùmme de santuâriu da Madònna du Bùn Cunséju, mèntre a Löa a gh'éra l'uratòriu, aù santuâriu, da Madònna du Lurêtu, adueràu ascì cùmme asòstu e magazìn pè i tràfeghi cumerciâli, nu luntàn da-i cunfìn cu-e tère pasàe ciü avànti a-i Dòria, ch'u sarà marcàu da-u Nimbàltu segùndu l'àttu du 1312 cu-u Ràffu, tèrsu scignùru de Löa[16][17]. Dapöi, l'abasìa a cuntrulâva in sèrtu nümeru d'uspeài: dùi i l'éra a-a Prêa, ün intitulàu a-u Sàntu Spìritu e l'âtru a Sàn Nicòlla, e i l'éra stàiti tirài sciü cun l'ajüttu di véschi arbenganéxi; in âtru, cun gêxa, u l'éra inta Ciâna d'Arbénga, inta regiùn de Puntelüngu, e u l'éra dedicàu a Sàn Pêru. Pè in sèrtu muméntu i benedetìn de Sàn Pêru i l'àn cuntrulàu ascì a gêxa e uspeà du Sàntu Spìritu in sìmma a-u Câvu du Serià, de urìgine nu vâri ciàira e fòscia fundà da l'ùrdine de Sàn Giuànni de Geruzalèmme, mèntre u munasté de benedetìne de Sàn Giùanni de Löa u dev'ése stàitu lêi ascì ina fundasiùn de Sàn Pêru in Varatèlla[18][19][20][21]. De ciü, inti teritòri de l'abasìa a gh'éra ancùa in gràn nümeru de gêxe e de capélle, cùmme prezèmpiu quélla de Sàn Pàulu a Buisàn, ch'a l'è u ciü antìgu edifìssiu du paìze e dund'u chinâva in frâte tütti i giùrni pè dìghe a méssa[22].

Decadènsa modìfica

 
Màppa de l'abasìa fàita da-u cartogràfu zenéze Matteo Vinzoni du 1773. Föra da gêxa, ancùa in pé, u rèstu de l'abasìa u l'éra urmâi in ruìna.

U gràn puré de l'abasìa, ch'a l'éra aprövu a creà u sö fèudu ecleziàsticu, u l'à però fenìu pè méttira a-u cèntru de pretéze di nòbili e, sruatüttu, da gêxa arbenganéze, ch'a l'éra intu mumèntu de custrusiùn du sö dumìniu terén. In particulà, a gh'è in àttu du véscu Lantériu o Lantéru du 18 d'utùbre du 1171, che però u l'è cunscideràu in fâsu da sèrti autùi, ch'u dispunêva l'agregasiùn di dumìni du munasté a-a mènsa vescuvì d'Arbénga, ufisialmènte p'evità ch'a fenìsse inte mài di scignuròtti du pòstu[23][24][25]. A ògni mòddu, inte l'àttu i sùn mensunài nùmma i scìti de Cunscènte, Löa, Tuiràn, Bardenèi e Bòrzi, cun quélli spantiài da-e âtre pàrte ch'i duverêa ése restài a-i mùneghi, tântu che l'è puscìbile che l'agregasiùn a-a mènsa vescuvì a l'interesàsse giüstu i dirìtti feudâli e dùnca ni l'abasìa ni di bêni in particulà. De ciü, a-i 15 de mârsu du 1184, pròpriu a l'abasìa u Lantériu u gh'à dunàu in manso in Tuiràn e, sinqu'àgni dòppu, u Bunifàssiu I de Clavezâna u gh'axêva lasciàu de tère a Bardenèi, dund'i frâti i l'àn fundàu, pòcu prìmma o sübitu dòppu, in sö priuràu[26][27][28].

E tère de Sàn Pêru i l'axêva ina sèrta impurtànsa stratégica pè i véschi d'Arbénga perché i l'éra a-i cunfìn du sö dumìniu terén e, cu-a növa fùrsa de l'auturitàe vescuvì, i sùn cumensài a pasà a-a diòcexi e a-a Cumüna de Tuiràn, nu sènsa de bèlle ratèlle in sa pruprietàe di scìti. In particulà, l'abasìa a cuntrulâva quâxi tütti i scìti de muntàgna a-u reùndu du Mùnte de Sàn Pêru, cun gràn dànnu pè e gènte du pòstu ch'i nu ghe puxêva andà a scö e cu-e pretéze in si prài du Mùnte Cârmu ch'i l'àn purtàu a in prucèssu ch'u s'è giüstàu cun l'intervèntu du Bungiuànni D'Àste e di Bâva inte l'àttu du prìmmu de lüju du 1230[27][29][30]. In particulà, scicùmme inte sèrti perìudi u l'éra vietàu andà a scö, a Cumüna tuiranìna a l'axêva diciaràu ina bandìa che, nu rispetà da-i frâti, a l'à purtàu a-u sequèstru di sö sciàmmi, fàndu nàsce ina ratèlla che da-u véscu d'Arbénga a l'è rivà fìn'a-u Pàppa Gregòriu IX, ch'u l'à curpìu u paìze de interdéttu pè fà acetà e cundisiùi di benedetìn[31].

A ògni mòddu, a-i 18 de mârsu du 1231, i benedetìn i sùn sciurtìi tùrna a liberâse da-u cuntròllu da diòcexi, cu-ina bùlla du Pàppa Gregòriu IX ch'u gh'axêva cuncèssu a prutesiùn puntifìccia e cunfermàu e pruprietàe, scibèn che ciü picenìne da sö prìmma estensiùn[22][32]. Pè rinfursà i sö dumìni, l'abâte Dumènegu Enrìcu u l'à usciüu scangià de pruprietàe inta Ciâna d'Arbénga cun de âtre inta vàlle du Varatèlla, cùmme da ducümèntu du frevà du 1238[33]. Da-i àtti de sti àgni a se végghe ancùa cùmme i frâti i gh'axêva di scìti ascì a-a Cêve, dund'i sùn mensunàe de cà e di defìssi[3], e a Giüsténexi[27]. Intu frattèmpu, fòscia pròpriu pè a ciü grànde libertàe, l'abasìa a l'éra però interesà da ina grâve "decadènsa murâle", che cârche ànnu prìmma a l'axêva interesàu ascì a sö fundasiùn a Löa du munasté de benedetìne. Stu fàitu chi, insèmme a-a nùmina a abâte de l'Enrìcu Du Caréttu, òmmu de pèscime manêre e dürìscimu cu-i mùneghi, u l'à purtàu i frâti, tra a fìn d'arvì e a metàe de lüju du 1259[n. 1], a méttise d'acòrdu pè masâru[35]. Cumm'u l'à saciüu da nutìssia, u véscu Lanfràncu De Néiru u l'à fàitu arestà i benedetìn e cunfiscà i bêni de l'abasìa, mandàndughe in aministratù da lêi numinàu e u nutâru Pêru Fiàllu, da Prêa. L'aministratù vescuvì, in mùnegu de nùmme Rainàrdu o Raimùndu, pè recüperà i bêni de l'abasìa che intu frattèmpu i l'éra stàiti ocüpài, u l'à fàitu recùrsu a-u Pàppa Sciàndru IV, ch'u l'à cuscì incariàu l'arsiprève de Munduvì, Bunifàssiu, ch'u-i l'à pijài indaré cu-a minàccia de scumünica[36][34][37].

A-i 20 de lüju du 1259 u Lanfràncu u l'à numinàu in aministratù de l'abasìa, u Pagàn de Nuxéu, e, fòscia cun l'idéa de serâra, a-i 27 de zenà du 1282 u gh'à cumandàu de nu fâghe entrà di növi frâti ch'i nu gh'avésse u sö perméssu speciâle. U Pagàn u l'à però dezubedìu a l'urdìne du véscu e, dòppu ina létera d'avìzu, u l'è stàitu curpìu da scumünica a-i 4, o fòscia a-u prìmmu[38], de màzzu de quéllu ànnu[39][40]. A ògni mòddu a questiùn a l'è dürà pè du bèllu tèmpu, tântu che u Pagàn, segùndu in àttu du 30 de màzzu du 1295, u duxêva ancùa ése l'abâte du munasté. A-i 11 de setèmbre du 1297, inte l'àmbitu de in'âtra ratèlla cu-i tuiranìn, a paré ch'u ghe sécce stàitu in càngiu de aministrasiùn, cunscideràndu che l'abâte ch'u l'à fàitu u recùrsu a-u Pàppa Bunifàssiu VIII u l'éra in sèrtu Emanuéle[39][41]. A-u Bunifàssiu VIII sécce l'abâte che i mùneghi i gh'àn mandàu ascì de létere de mugùgnu cùntru i dàgni caxunài a l'abasìa da-u véscu d'Arbénga, alantù raprezentàu da-u sucesù du Lanfràncu, u Nicolò Vascùn. U Pàppa u l'à decìzu d'incarià da questiùn l'arsiprève du Finà, Giàcumu Màlla, che a-i 25 d'utùbre du 1301 u l'à fàitu cunsegnà a-u véscu létere e mandâtu de sitasiùn da-u sö nùnsiu Curâdu Vaccalìn[39][42]. Dòppu u falimèntu de in tentatìvu de mandâghe di növi frâti, fòscia pè l'upuzisiùn du partìu du Pagàn cumm'u se végghe da in àttu du 17 d'aùstu du 1301[43], u Vascùn u l'à a-a fìn dumandàu a supresiùn de l'abasìa, prucèssu ch'u l'è stàitu cüràu da-u Napuleùn Ursìn, cardinà diàcunu de Sant'Adriàn, sciü dispuzisiùn du Pàppa Clemènte V. L'arsiprève de Tuiràn, Guglièlmu, a-i 16 d'utùbre du 1308 u l'à dùnca tacàu a-a mènsa vescuvì d'Arbénga i bêni ch'i l'éra restài a-u munasté, mèntre quélli a Bardenèi, Camerâna e Finà i l'éra stàiti ocüpài da-i Du Caréttu[37][39][44][45][46]. U sucesù du Vascùn, l'Emanuéle Spìnura, u l'à però decìzu de nu serà du tüttu u munasté, cumm'u se faxêva inte sti àgni pè quéllu da Gainâra, ciamàndu a purtâru avànti i certuzìn ch'i staxêva inte l'abasìa de Cazòttu, ina növa ràmma di benedetìn ch'a l'andaxêva aprövu a-a stréita régula de Sàn Brün e ch'a gh'axêva ina gràn fàmma de rigù murâle[43][46][47][48].

Certuzìn modìfica

L'abasìa a l'è stàita cunsegnà a-i certuzìn, inta persuna du priù Niculìn Inceriu de Munduvì, a-i 5 d'arvì du 1315[n. 2], cu-u véscu Emanuéle Spìnura ch'u gh'à lasciàu cùmme bêni l'intréa vàlle du Varatèlla da-i mùnti a-u mà e da-u Mùnte Aü a-u riàn de Vèrzi de Löa. De ciü, a gh'éra ancùa tütta Giüstènexi e a gêxa de Sàn Fluriàn de Camerâna cu-e pruprietàe söe[49][50][51]. Pè cùntru, i certuzìn i gh'axêva da pagà e décime a-u véscu d'Arbénga ciü ina tàssa a-a sö persùna de dêxe frànchi de Zéna, redüti a 100 scüi pè i sö sucesùi[49][52]. I certuzìn i l'àn firmàu ascì ina cunvensiùn cu-u véggiu priù, u Pagàn, ciü târdi cangià a sö favù dòppu de lagnànse ch'u l'axêva mandàu a-u véscu. U frâte, ch'u l'éra sciurtìu cu-ina scüza a turnà a Sàn Pêru, u l'axêva però cumensàu a fâghe di dàgni, rivàndu a gratà i arêdi sâcri de l'abasìa, e cuscì u priù Giràrdu u-u l'à fàitu segnalà a-u véscu mandàndu u frâte Uddìn a-u castéllu da Prêa[53][54]. A-i 6 de màzzu du 1316 u véscu u gh'à dùnca scrìtu ina létera cu-a minàccia de scumünica, fàita registrà da-u priù a-u nutâru Baamuntìn Baamùnte de Tuiràn cu-a cunsciderasiùn "chi i fenìsce e impréze de stu famùzu abâte, pagàn de nùmme e de fàitu"[55][56][57].

A-a mòrte du Pagàn, ciü o mênu inta prìmma metàe du 1321, l'abasìa a l'è sciurtìa a rèndise autònuma da quélla de Cazòttu, cun l'àttu ufisià ch'u l'è du 17 d'aùstu de quéllu ànnu[56][58] e cun prìmmu priù u Pêru Garzàn, de Vercèlli[59], ch'u l'è restàu in càrega fìna a-u 1326[60][61]. A gràn numêa di certuzìn a l'à fàitu tùrna rivà de dunasiùi, ch'i l'àn purtàu a in sö desvilüppu e a-u recüperu di scìti abandunài da-i benedetìn, nu sènsa di növi cuntràsti cu-e gènte du pòstu. Cuscì, a-i 2 de zügnu du 1325, sciü dumànda di frâti, u Pàppa Giuànni XXII u gh'à dàitu a prutesiùn puntifìccia[56][62][63], fàndu ciàira mensiùn de pruprietàe du munasté[51]. A ògni mòddu e lagnànse i sùn prèstu scciupàe cun de asiùi sèmpre ciü grâvi e, zà a-i 7 de nuvèmbre du 1326, i tuiranìn i l'àn cumensàu a scrìve a-u véscu d'Arbénga, inte quéllu ànnu u Federìgu di marchéxi de Séva. E lìte cu-i tuiranìn i sùn bèn cuntignàe inti àgni dòppu, cu-i frâti ch'i l'axêva numinàu cùmme sö procuratù u Rubàrdu, da putènte famìja arbenganéze di Seùlla, rivàndu pè u mumèntu a giüstâse cu-a sentènsa du véscu du 25 d'utùbre du 1341[64]. Ciü o mênu rangià a descusciùn cu-i tuiranìn, a l'è prèstu cumensà ina növa bêga cu-i òmmi de Bardenèi, inti fèudi di Du Caréttu, che a-u 1361 i se refüâva de pagà e décime a-a certùssa. I dàgni da-i cunflìtti cu-i vexìn e-e gròsse spéze giüdisiârie i l'axêva purtàu a ina pèscima situasiùn inte sustànse di certuzìn, cu-u priù Tumâzu che, du 1364, u l'è stàitu curpìu da scumünica pè n'avé pagàu ina tàscia religiùza, levà dòppu u pagamèntu cun àttu du 29 de mârsu du 1365[65]. Intu frattèmpu a s'è tùrna druvìa a custiùn di prài du Cârmu, cu-in tentatìvu di frâti de diciarà nu vàlida a sentènsa du 1341, mèntre a-i 20 de mârsu du 1377 u priù Dumènegu u l'è andàu in Arbénga p'evità in âtra scumünica da décime nu pagàe[66].

Intu scìsma du 1378, pè i sö stréiti liàmmi cu-a Sànta Sêde, l'abasìa a l'è restà fedéle a-u Pàppa Urbânu VI a diferènsa du gròssu de l'ùrdine certuzìn e da Grande Chartreuse, refüàndu ascì in prugèttu de l'antipàppa Clemènte VII ch'u n'uxêva l'uniùn cu-a certùssa scismàtica du Mumbràccu[67], cun l'Urbânu VI che, pè ringrasiâra, u l'è dapöi intervegnüu cun quàttru létere in sö favù inti mumènti de dificultàe ecunòmica de Sàn Pêru[68]. Però i sùn tùrna cumensài i cuntràsti cu-a Cumüna tuiranìna pè i dirìtti in si prài du Mùnte Cârmu che, a despêtu de cârche intéza, i nu se sùn mâi giüstài du tüttu, e di âtri cu-a Cumüna d'Arbénga pè i scìti d'atàccu a-u Burghéttu, cuscì cùmme inta Bùrmia cu-i scignùri de Bardenèi. I frâti i l'àn dùnca cumensàu a métte ùrdine inte pruprietàe söe, cuncentrànduse inti scìti ciü vixìn a-a certùssa e vendéndu, a-i 6 de zügnu du 1440, quélli ciü luntài inte valàe du Tànaru, da Bùrmia e inta Ligüria de punènte. In particulà, cun st'àttu chi i sùn stàite vendüe e grànge de Carisàn, Bagnàscu, Mascimìn, Batifòllu, Camerâna, Malputrêmu, Nuxéu, Duséu, Meriàdu e Triöra e, gràsie a-a növa cundisiùn ecunòmica ciü sâda, i certuzìn i l'àn cumensàu a pijà a pixùn di "defìssi" inta Varatèlla, cu-u ciü tântu de sö ativitàe ch'u s'éra cuncentràu in Tuiràn[69]. I frâti, cun di gròsci travàji, i sùn pöi sciurtìi a guernà l'âiva du Varatèlla, nu sènsa ina gràn cuntéza terminà du 1479[70], cu-a fùrsa da scciümàira ch'a l'éra aduerà inta prudusiùn e trasfurmasiùn de cànava, papé, gràn, öriu, pùve néira, ciùngiu, òru, argèntu, maùi e casìna[56][71]. Pè sta raxùn chi, i frâti i l'axêva musciàu ciü vòte u vuré de mesciâse int'ina növa certùssa ch'a fùsse a-u fùndu da valà e ciü vixìna a-e sö pruprietàe, cunscideràndu ascì che l'antìga stràdda da sà ch'a traversâva u Mùnte de Sàn Pêru a s'éra urmâi mescià ciü in bàssu, a-u fùndu du valùn[72]. Pasài di àgni sènsa ése cuntentài, a-i 14 d'aùstu du 1495 i l'àn a-a fìn resevüu u permèssu de stà inta növa Certùssa de Tuiràn, cu-u duvé de tegnì avèrta l'antìga abasìa e de dì méssa tütti i giùrni inta gêxa de Sàn Pàulu de Buisàn[73][74][75].

Föra che in chiürtu mumèntu du 1525, quand'i certuzìn i l'éra tùrna andài a stà inte l'abasìa pè scampà a-a pèste, l'antighìscima strutüra a l'è però fenìa de manimàn abandunà e in ruìna, tântu che cu-in àttu du 18 de lüju du 1713 se decidêva de pêne e de mürte pè quélli ch'i l'avésse sustàu e pròprie béstie drèntu a-a géxa, nutàndu cùmme inte quélli àgni u l'éra fìna "ciò occorso mentre vi si celebrava la S. Messa"[76]. A ògni mòddu, Sàn Pêru u l'è restàu in pé e cuscì, ancùa a-a giurnà d'ancöi, se ghe tégne a gràn fèsta, aù a-u prìmmu de màzzu, da séculi tra e ciü sentìe da-e gènte da valà[77]. A-u prìmmu d'arvì du 1937 u cumplèssu de l'abasìa u l'è stàitu ascì diciaràu bêne de interèsse cultürâle[78].

Lìsta di abâti modìfica

Chi sùtta a gh'è a lìsta, nu cumplêta, di abâti benedetìn e di priùi certuzìn de Sàn Pêru cunusciüi a-a giurnà d'ancöi da-a fundasiùn de l'abasìa fìna a-u sö abandùn du 1495, pijài da-e mensiùi inti àtti e inti ducümènti d'alantù. Pasàu st'ànnu i certuzìn i sùn andài a stà inta növa certùssa, dund'a gh'è a lìsta di ürtimi priùi[79]:

  • 1122: Pêru, u l'è u prìmmu abâte de Sàn Pêru a ése mensunàu inti àtti, in particulà inte in'enfitèuzi du 1122 e int'ina dunasiùn de l'Utùn, véscu d'Arbénga, du 1129.
  • 1184: Ubèrtu, mensunàu int'ina dunasiùn du véscu arbenganéze Lantériu.
  • 1222: Enrìcu, u l'è mensunàu int'in àttu de véndia de l'11 de frevà du 1222 e inta cunvensiùn cu-i tuiranìn pè i prài de Mùnte Cârmu du prìmmu de lüju du 1230.
  • 1255: Bunifàssiu, u 14 de nuvèmbre du 1255 u l'à cedüu in pràu a pixùn.
  • 1258: Rainàrdu, u 24 d'arvì du 1259 u l'à prezentàu ina létera a l'Uddùn Trüccu de Tuiràn da l'arsiprève de Munduvì, intervegnüu daré mandàu du Pàppa Sciàndru IV pè prutézze i bêni de l'abasìa.
  • 1259: Abâte Du Caréttu, u sö nùmme u nu l'è cunusciüu, u l'è fenìu masàu da-i âtri frâti inte l'estàe de quéllu ànnu.
  • 1282: Pagàn de Nuxéu, u l'è stàitu l'ürtimu abâte benedetìn ma nu se sà a dâta da sö urdinasiùn. U l'è mensunàu inte paréggi àtti de quélli àgni, cùmme a scumünica du véscu Lanfràncu d'Arbénga du 4 de màzzu du 1282.
  • 1317: Giràrdu: mùnegu de Cazòttu e prìmmu priù certuzìn, scibèn che Sàn Pêru alantù a l'éra a-e dirètte dipendènse da certùssa de Cazòttu, u l'è mensunàu int'in àttu du 6 de màzzu du 1317.
  • 1321: Pêru Garsàn o de Grasàn de Vercèlli, prìmmu priù autònumu, da-u 1325 e u 1330 u l'è stàitu priù de Cazòttu, da-u 1330 a-u 1334 de Mumbràccu e de Bulògna da-u 1334 a-u 1339.
  • 1327: Uddùn Cuméllu, zà priù inta Certùssa de Rivaròllu du 1311, du 1327 u l'è pasàu a Sàn Pêru e du 1337 a Cazòttu; du 1341 u l'è turnàu a Sàn Pêru.
  • 1331: Benedéttu, numinàu da-u capìtulu cùmme prucüratù de Sàn Pêru.
  • 1332: Rulàndu de Vigùn, zà priù de Cazòttu tra u 1330 e u 1332.
  • 1333: Curâdu, u l'à numinàu, u 10 d'aùstu du 1333, u priù de Rivaròllu cùmme prucüratù pè ina càuza a Zéna.
  • 1333: Gràddu, mensunàu cùmme priù int'in àttu pè diciarà di antìghi dirìtti de l'abasìa, firmàu u 21 d'utùbre du 1333.
  • 1337: Pêru da Muncalé, zà priù da Certùssa de Péziu tra u 1311 e u 1312, de Mumbràccu tra u 1325 e u 1329, pöi tùrna a Péziu e tra u 1332 e u 1336 a Cazòttu, per vegnì in sa fìn a Sàn Pêru du 1337.
  • 1341: Uddùn Cuméllu: priù pè ina segùnda vòtta dòppu ch'u l'éra fenìu pè cârche ànnu a Cazòttu, u l'è mensunàu int'in àttu du 3 d'arvì du 1341 dund'u nòmina, pè in prucèssu cùntru a Cumüna de Tuiràn, u Rubàrdu Seùlla cùmme prucüratù de l'abasìa.
  • 1341: Gabrié De Néiru, mensunàu inta sentènsa de ina càuza cùntru Tuiràn du 25 d'utùbre du 1341, diciarà da-u Federìgu, véscu d'Arbénga.
  • 1343: Antògnu, u 23 de mârsu du 1343 u pâga de décime a-u campaù da diòcezi arbenganéze.
  • 1349: Pêru de Muntebelliviàn o Puntebelliviàn, u pâga di cànuni a-u véscu Federìgu d'Arbénga a-u 4 d'arvì du 1349.
  • 1358: Brìssiu, u l'è prubàbile ch'u sécce u Brìssu da Bàrge, priù de Cazòttu inti àgni 1347-1348 e 1352-1355. Du 1358 u l'è priù Sàn Pêru, pagàndu e décime papâli a l'arsiprève Carbùn d'Arbénga, e u l'è mensunàu a-i 4 d'aùstu du 1361, quându u l'à difézu i dirìtti da certùssa in se décime de Bardenèi, da-u castéllu de quéllu paìze. Tra u 1368 e u 1369 u l'è stàitu priù de Mumbràccu.
  • 1363: Tumâzu, u pâga de décime a-u Pàppa du 1363, mèntre du 1365 u l'è scumünicàu pè n'avére pagàe in tèmpu, giüstàndu però a sö puzisiùn a-i 29 de mârsu de quéllu ànnu. A-u scciöppu de in'âtra ratèlla cu-a Cumüna tuiranìna u l'à fàitu recùrsu a-a sentènsa du 1341 du véscu Federìgu.
  • 1370: Bunifàssiu da Munduvì, fòscia u Bunifàssiu Marcériu priù de Péziu inti àgni 1340-1343, de Cazòttu inti perìudi 1350-1352 e 1357-1359 e de Muntéllu tra u 1360 e u 1362. U l'è mensunàu a càppu de Sàn Pêru in Varatèlla inte l'acàttu de ina cà a Tuiràn a-i 30 de mârsu du 1370.
  • 1376: Antògnu, mensunàu inta sentènsa du véscu d'Arbénga Giuànni Fiéschi, du 22 de dixèmbre du 1376, ch'u ghe levâva u pagamèntu de ina sèrta sùmma.
  • 1377: Dumènegu, u 20 de mârsu du 1377 u se impegnâva a pagà de décime papâli.
  • 1381: Giàcumu di Arnàldi, u duverêa ése ascì u priù de Cazòttu tra u 1366 e u 1369, a lèi u gh'à scrìtu u Giuànni, priù de Firénse, pè spunciâru a méttise da-a pàrte du Pàppa Urbânu VI intu scìsma de quélli àgni. U l'è mensunàu ancùa inta bùlla papâle scrìta a-i 14 de màzzu du 1381 in favù de l'abasìa, mandà a-i véschi de Àsti, de Àrba e de Türìn.
  • 1384: Dumènegu Medìa, mensunàu int'in àttu de véndia du 12 de zügnu du 1384.
  • 1386: Scirvèstru de Cervìziu, mensunàu int'in àttu du 6 de dixèmbre du 1386 e tùrna inta sentènsa du 18 de dixèmbre du 1389, diciarà da-u Daminàn Carpanéu a favù da certùssa cùntru u véscu d'Arbénga.
  • 1389: Federìgu, u pâga a-a fìn de l'ànnu e décime a-u campaù Bertumé Bergàlla.
  • 1413: Antògnu Gerbìn, de Monasterolo Casotto, zà priù de Cazòttu tra u 1407 e u 1413, a Sàn Pêru tra u 1413 e, fòscia, u 1418, e tùrna a Cazòttu tra u 1418 e u 1425.
  • 1434: Giuànni Spìnura, numinàu prucüratù da certùssa a-i 4 d'aùstu du 1434, u 2 de lüju du 1438 u l'à resevüu ina dunasiùn e u 24 d'aùstu de quéllu ànnu u l'à acatàu ina cà in Tuiràn. U l'è mensunàu ascì inte di acàtti in dâta 10 de lüju e 17 de nuvèmbre du 1439.
  • 1439: Gerònimu da Séva, mensunàu inte l'àttu d'acàttu de in'âtra cà a Tuiràn.
  • 1443: Bertumé, mensunàu p'avé pagàu de décime a-u Pàppa.
  • 1450: Antògnu da Prêa, u l'à pagàu 15 frànchi a-u cardinà Zòrzu Fiéschi.
  • 1454: Paulu de Sant'Àgata, mensunàu a-u pagamèntu da pixùn de in gùmbu a-u véscu d'Arbénga.
  • 1457: Raimùndu de Brìga, u l'à ratificàu u cuntràttu d'enfitéuzi du murìn da Ròcca.
  • 1464: Giuànni Spìnura, priù de Sàn Pêru pè a segùnda vòta, u l'à cedüu a-u marchéze Tumâzu de Séva di scìti a Bagnàscu in scàngiu de âtri ciü vixìn a-u munasté, a-u Burghéttu e a Giüstènexi.
  • 1464: Nicòlla Carâra, da Cêve, u 29 de dixèmbre du 1464 u l'à dàitu a pixùn di terén a Batifòllu, u 25 de zenà du 1466 u l'à acatàu ina cà a Tuiràn e u 29 de dixèmbre du 1467 in scìtu a Bardenèi. Pasàu nu vâri tèmpu u l'è pasàu a-a certùssa de Péziu cùmme priù.
  • 1468: Zòrzu de Vàlle, da Munduvì, u l'è mensunàu p'avé scangiàu di scìti a Bagnàscu, du 1475 u l'è priù a Péziu.
  • 1470: Franséscu di Cijâri, da Munduvì, mensunàu int'in àttu du 28 de nuvèmbre du 1470, u 25 de frevà du 1479 u l'à renuvàu l'enfitéuzi du murìn da Ròcca. Du 1482 u l'è pasàu cùmme priù a Cazòttu, dund'u l'è mòrtu a-i 8 de nuvèmbre du 1495.
  • 1479: Nicòlla di Scarpadiùi, u 14 de màrsu du 1479 u l'à seràu in pùffu da mìlle sciurìn de Savùna vèrsu u rìccu mercànte Ruffìn Ròbbi da Cheràscu.
  • 1482: Dumènegu Gàspare de Serén, u 12 d'utùbre u l'à òtegnüu in murìn a pixùn da-u véscu d'Arbénga, du 1493 u l'è cùmme priù a-a Certùssa de Péziu.
  • 1490: Nicòlla Carâra, tùrna priù ma pè pòcu, perché u l'éra maròttu.
  • 1490: Pàulu de Sant'Àgata, priù de Sàn Pêru tra u 1490 e u 1496, mensunàu int'in àttu du 5 de frevà du 1491. U véscu de Nòri, Dumènegu Vacâri, u l'à apruvàu in'intéza tra stu priù e u véscu d'Arbénga Leunàrdu Marchéze a-i 20 de nuvèmbre du 1491; u 4 de frevà du 1495 u l'è mensunàu inte l'acàttu de in scìtu a Patarè da-a cunfratèrnita du Sàntu Spìritu de Tuiràn.

Descrisiùn modìfica

Evulusiùn architetònica modìfica

U cumpléssu de l'abasìa u l'è cangiàu du bèllu cu-u pasà di séculi, slargàu cun de növe azùnte fìna a-u sö abandùn, ch'u l'à purtàu a-a ruìna du ciü tântu de l'abasìa föra che a gêxa e i edifìssi a lêi arembài. Da l'anàlizi architetònica e da l'ünica raprezentasiùn stòrica cunusciüa, sarêa a dì quélla du Vinzoni inte Il Dominio della Serenissima Repubblica di Genova in terraferma du 1773, s'è pusciüu teurizà che a pàrte ciü antìga a sécce pròpriu a gêxa, cu-ina prupòsta de datasiùn da gêxa ancöi in pé a-u XII séculu[80]. Sèmpre da-u Vinzoni a se végghe a prezènsa de in'àbside reùnda, aù sparìa, che da-u Paneri, intu Sacro, e vago Giardinello e dùnca a-u 1624, u végne però mensunà a-a tramuntâna[81]. Da prìmma strutüra i faxêva pàrte ascì e custrusiùi in sa mürâja de drìta, ancùa existènti ma bèn cangiàe a furmà a stànsia ünica aduerà cùmme depòxitu pè légne, fòscia aduerà cùmme prìmmu asòstu di frâti, föra da tùre picenìna sübitu ciü a süd ch'a duvêva ése in magazìn. Inta mürâja de drìta da gêxa a gh'éra dùe avertüre ch'i permettéva u pasàggiu tra sta chi e-e âtre custrusiùi, ma üna a l'è stàita ciü avànti tapà[80].

A segùnda fâze de custrusiùn a duverêa cumprènde i edifìssi, tütti ruinài, a punènte da pàrte ciü antìga che, dàndu amèntu a-a raprezentasiùn du Vinzoni, i sùn ancùa liài a in'edilìsia da Etàe de Mèzzu, marcà da-u gràn spesù de mürâje, paréggiu a quéllu da gêxa. L'è prubàbile che i travàji de növe custrusiùi i sécce cumensài giüstu dòppu u pasàggiu de l'abasìa a-i frâti certuzìn, vixìn a l'ànnu 1315, mumèntu cuntempuràgnu a-u rinfòrsu da vòta da gêxa cu-i èrchi ch'i se pöne ancùa végghe. Sti edifìssi i l'éra mésci a-u reùndu de in ciòstru cu-in pùssu, ch'u l'exìste ancùa, e l'è prubàbile ch'i fùsse aduerài cùmme stàlle e magazìn a-u servìssiu de ativitàe agrìcule du munasté, a ògni mòddu u nu gh'è restàu vâri de st'âra du cumplèssu, föra de cârche mürâja dund'a gh'éra a stasiùn da teleférica e di rèsti ch'i sùn cuèrti da-u terén[82][83].

A-a fìn, u gh'è stàitu in ürtimu mumèntu de custrusiùn ch'u duverêa remuntà a-u XV séculu, cun l'üzu de tècniche ciü mudèrne ch'i sùn marcàe da de mürâje ciü sutì. Inte sta fâze chi u l'è stàitu alungàu u presbitériu vèrsu süd e, sèmpre inte quélla diresiùn, u l'è stàitu tiràu sciü in gràn edifìssiu, fòscia adueràu cùmme dormitòriu. Cun sti travàji, l'abasìa a l'éra rivà a-a sö màscima estensiùn, ma a l'è prèstu ruinà cùmme i frâti i sùn andài a stà inta növa certùssa[84]. Dòppu u 1495 u ghe dev'ése stàitu giüstu u rinfùrsu da faciâta a-a tramuntâna cu-i cuntrafòrti ch'i se végghe intu dizégnu du Vinzoni, ciü avànti cuèrti da ina mürâja; de rèstu, u gròssu du cumpléssu u s'è derfàu da l'abandùn e, fòscia, pè di dàgni patìi inte uperasiùi militâri da batâja de Löa[85][86].

De föra modìfica

  •  
    A faciâta vèrsu nòrd
  •  
    U purtà da gêxa
  •  
    U barcunéttu srua a-u purtà

L'abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla a gh'à in'architetüra sèmplice e pòvera, in armunìa cu-a vìtta benedetìna, cun nu vâri d'avertüre e di masìcci cuntrafòrti a-e murâje pè dâghe de stabilitàe. A strutüra, da-u prufì a cabànna, a l'è stàita interesà da paréggi intervènti cu-u pasà di àgni, cu-a pàrte restà in pé ch'a l'è quélla ciü antìga de l'intréu cumpléssu.

A faciâta vèrsu nòrd, ch'a l'è ascì quélla da gêxa, a l'è tra e ciü antìghe, giüstu rimanezà cu-a realizasiùn di cuntrafòrti mensunài de d'âtu, ciü târdi inglubài inta mürâja. Chi se ghe dröve u purtà prinsipà, p'entrà inta gêxa, e dùi barcunétti picenìn pè a lüminasciùn da navâta. Gh'è ascì in âtru purtà, in sa drìta du quéllu da gêxa, ch'u s'àrve intu lucâle paralêlu a-a navâta, ancöi adueràu cùmme depòxitu pè e légne[87].

Pe cùntru, a mürâja girà vèrsu nòrd che ancöi a l'è cumpréza inte l'âra laterâle a l'è stàita realizà cu-ina tècnica diferènte, ségnu de ina recustrusiùn ciü mudèrna, fòscia necesâria pè in sö cròllu. A-a sö estremitàe a se pö ancùa végghe l'inprensìpiu da sö cuntignasiùn vèrsu punènte, ch'a nu l'exìste ciü, desvilüpà sciü dùi ciài; quéllu de sùtta, fòscia adueràu pè tegnìghe e bèstie, u se truvâva ciü in bàssu du livèllu du pùssu, e dùnca de l'antìgu ciòstru, e u l'éra cuèrtu da ina vòta a bùtte[88].

  •  
    Vìsta da mürâja vèrsu punènte
  •  
    A meridiâna

A mürâja de punènte a l'è furmà sécce da tòcchi uriginâli che da âtri ch'i sùn stàiti rangiài ciü de resènte. In particulà, a sö pursiùn vèrsu nòrd a dev'ése tòstu paréggia a-u mumèntu da sö custrusiùn, quându a l'éra üna de mürâje ch'i serâva u ciòstru du munasté. Chi i se dröve trèi barcùi: quélli de d'âtu, quâxi in sìmma a-a mürâja, i sùn a lêi tòstu cuntempuràgni, quéllu ciü in bàssu, miràndu a-a tècnica aduerà, u l'è pè cùntru ciü resènte[89].

A pàrte de mürâja a l'âtra estremitàe, sarêa a dì quélla ch'a sèra l'âra laterâle du cumpléssu, a l'à patìu bèn bèn de intervènti. Di dùi barcunétti de d'âtu a-u pòrtiu, quéllu in sa senèstra u l'è stàitu seràu e druvìu armênu dùe vòte mèntre in'âtra avertüra in sa drìta da meridiâna a l'è aù serà. Intu pòrtiu, a-u sö fùndu, a gh'éra ascì in purtà de culegamèntu cu-a gêxa, che però u l'è stàitu tapàu[90] e d'atàccu a-a sö entrà u gh'è ancùa l'antìgu pùssu du munasté[91].

  •  
    A faciâta vèrsu u mà

A faciâta vèrsu u mà a l'è u rezultâtu de ina série de travàji diferènti. A sö pàrte ciü antìga a l'è quélla de levànte, dund'i ghe sùn ancùa i ségni de mürâje uriginâli, pè cùntru a pursiùn vèrsu punènte a l'è stàita rangià in tèmpi ciü mudèrni. Chi u se dröve in purtùn, fàitu de légnu e cuèrtu de metàllu, e ina série de barcùi; arembài a-a strutüra i ghe sùn ancùa dùi maxèi pè setâse[92].

  •  
    U fiàncu de levànte e u téitu
  •  
    U pasàggiu a levànte de l'abasìa

L'ürtimu fiàncu de l'abasìa, giràu vèrsu levànte, u l'è quéllu ciü sèmplice e ch'u l'è cangiàu de mênu intu cùrsu di àgni. A sö pàrte a setentriùn a l'è a ciü antìga mèntre, in curispundènsa de stànsie vèrsu u mà, a l'è stàita rangià ciü de resènte. Inte sta mürâja i ghe sùn giüstu dùi barcùi[93].

U téitu u l'è furmàu de ciàppe quadrâte de nuvànta cìtti de lâtu, méscie du 1971 quand'u l'è stàitu rangiàu, e u gh'à u cùrmu de cùppi, cu-ina crùxe de metàllu a pùnta vèrsu mùnte[94]. A crùxe ciü impurtànte du cumplèssu a l'è però quélla intu pràu davànti a l'abasìa, âta trèi métri e da-u pézu de trèi quintâli e mèzzu, méscia chi du 1896 a-u pòstu de üna ciü antìga, de légnu, e dunasiùn du scìndicu d'alantù de Tuiràn, Pietro Iginio Mainero, u "Biundìn"[95].

De drèntu modìfica

Gêxa modìfica

  •  
    Vìsta de dréntu da gêxa
  •  
    L'artà cu-u cenòbiu
  •  
    A pitüra de Sàn Përu, Sàn Brün e Diudàu
  •  
    Detàju de Sàn Pêru, a sùla pàrte uriginâle

U ciü tàntu du drèntu de l'abasìa u l'è ocüpàu da l'àula da gêxa, a ina sùla navâta e alignà a-e mürâje de nòrd e de levànte. Sta stànsia a se tröva a in livéllu ciü bàssu du terén e, p'entrâghe da-u purtà prinsipà, bezögna pasà dùi scarìn. U pavimèntu, de ciàppe de prêa, u nu l'è quéllu uriginâle e u rìva da in'azùnta sucesìva: cùmme descuvèrtu inti scâvi di àgni Trènta u fùndu u l'éra a l'inprensìpiu furmàu da ina prêa vìva ch'a se tröva pròpriu a-u cèntru da gêxa e u rèstu u l'è stàitu sccianelàu incìnduru de câsinàsci, de rèsti carbunizai e de òsse[96].

A vòta ch'a cröve u scìtu sâcru a l'è a bùtte e a l'è rinfursà da èrchi ch'i a travèrsa, lüngu e mürâje laterâli e vèrsu nòrd i ghe sùn de sedüte de prêa e a lüminasciùn a l'è cunsentìa da-i dùi barcunétti inta mürâja de levànte, da quéllu in sìmma a-u purtà e da in âtru avèrtu inta mürâja de punènte[96][97]. A-u fùndu de l'àula, a-e estremitàe de drìta e de senèstra da mürâja vèrsu süd, i ghe sùn dùe pòrte ch'i vàn inte stànsie vixìne, in particulà inta sacrestìa quélla de senèstra e a l'àtriu quélla de drìta[98]. A gh'é ascì ina pòrta inta mürâja de punènte, ch'a và inta stànsia aduerà cùmme magazìn pè e légne, e chi i se végghe ancùa i ségni de dùe avertüre, aù tapàe, ch'i s'arvìva intu lüngu pòrtiu pè u ciòstru[99].

A zòna de l'artà a l'à patìu di intervènti resènti ch'i n'àn cangiàu a fùrma; ancùa a l'épuca du Vinzoni a-u fùndu da navâta a gh'éra in'àbside reùnda, aù tapà da ina mürâja, scibèn che l'artà u se truvâva int'in'âtra puzisiùn, mesciàu a-u nòrd e decentràu rispèttu a-a navâta. A strutüra d'ancöi de l'artà, cuèrta da in cibòriu rezüu da quàttru culònne e cu-a vòta a cruxéra, a végne da in intervèntu fàitu ciü o mênu du 1935, ch'u-u l'à mesciàu indaré, a-u fùndu da navâta, e ch'u l'à purtàu a di gròsci dàgni a-a pitüra de Sàn Pêru, Sàn Brün e Diudàu[100].

Sta pitüra a l'è l'ünica cunservà inta gêxa e a se cumpùne de trè pâre, ciaschedüna serà int'ina curnìxe ch'a fenìsce in sìmma cu-in èrcu a tüttu sèstu. In sa senèstra u gh'è u véscu Diudàu, liàu a-e stòrie in sa fundasiùn de l'abasìa, ch'u tégne inte mài in cufanéttu a fùrma de bazìlica, in sa drìta u gh'è Sàn Brün, fundatù de l'ùrdine di certuzìn rafigüràu in zenugiùn, e Sàn Benedéttu, fundatù di benedetìn, in pé. Ste dùe pursiùi da pitüra i nu l'éra però inte quélla uriginâle, scicùmme i s'éra derfàite cu-i travàji pè mesciâre inta sö puzisiùn d'ancöi, a diferènsa du persunàggiu a-u cèntru, Sàn Pêru, ch'u l'è supravisciüu e ch'u l'è stàitu rangiàu inti àgni Utànta, insèmme a-a realizasiùn da cùpia du rèstu da pitüra. U titulâre u l'è chi musciàu insèmme a dùi àngeri inte l'àttu de dà a benedisiùn e cun tütti i paramènti da Pàppa, inclüzu a tiâra, u pasturà, e ciâve e-e insègne puntifìcce[101][102].

Âtre stànsie modìfica

D'atàccu a-a gêxa, a-a sö drìta, a gh'è a stànsia che a-a giurnà d'ancöi a l'è aduerà cùmme magazìn pè e légne, lià a l'àula da ina pòrta avèrta inta mürâja ch'a-e divìdde e dund'a se végghe ancùa u prufì de in âtru pasàggiu, aù tapàu. Da-a pòrta serà a s'entrâva intu pòrtiu, traversàu da ina scarinà e cuèrtu da vòte a cruxéra, ch'u l'è stàitu rangiàu a cüxina e ch'u duvêva ése l'antìgu pasàggiu pè a gêxa[102].

Da-u depòxitu de légne a gh'è in stréitu pasàggiu ch'u mùnta intu sututéitu, che a l'inprensìpiu u se dröve cu-a cuscì dìta "stànsia du véscu"; de dùnde u pàrte ina spéce de andàmme, spartìu in de cèlle da-a funsiùn nu vâri següra. Cunscideràndu che sta pàrte da strutüra a gh'éra zà inte quélla uriginâle e a ch'a l'è u scìtu mênu ümeru de l'abasìa intrêa, u l'è prubàbile ch'a fùsse aduerà pròpriu pè de cèlle di frâti. De ciü, inta mürâja ch'a sèra l'andàmme a-u fùndu a gh'è in barcunéttu, ch'u nu gh'averêa de ütilitàe int'in sèmplice depòxitu, e tra e cèlle gh'è di cànti dund'u se purêa méttighe de candèire pè fâ de lüxe[103].

Fèsta modìfica

(IT)

«Caro San Pietro
noi ce ne andiamo
ritorneremo
se Iddio vorrà.»

(LIJ)

«Câru Sàn Pêru
niâtri a se n'andémmu
a turnerému
se u Segnù u-u vurià.»

(Lòde de Sàn Pêru, ürtima stròfa)
  •  
    A Prêa du Gàllu, nùmme liàu a-i fàiti de Sâcre Scritüre
  •  
    U senté a-a Burdunàira, dùnde de tradisiùn u se lasciâva pè dàssiu ina brancà de sà[104]
  •  
    U "Crìste di òmmi" inte l'abasìa a-u giùrnu da fèsta
  •  
    U "Crìste de dònne", a Sàn Pêru
  •  
    A crùxe inti prài de l'abasìa, dund'a végne benedìa a valà

A fèsta de Sàn Pêru, a ciü sentìa da-e gènte tuiranìne e bèn celebrà ascì da-e cumünitàe vixìne, a gh'à in'urìgine antìga, armênu inta fùrma de prucesiùn a-u mùnte. A l'è prubàbile che a prucesiùn sulènne d'in Tuiràn a l'abasìa, che a-a giurnà d'ancöi a se tégne ògni sinqu'àgni, a remùnte a-a fìn XV séculu, quându i frâti i se sùn mesciài a vàlle, cun l'inàndiu da pràtica de dì ina méssa in unù de Sàn Pêru a-u prìmmu d'aùstu. Föra che a-u giùrnu da fèsta sulènne, ancöi mescià a-u prìmmu de màzzu, i frâti i l'andaxêva a Sàn Pêru a-i Mùnti ascì pè e mésse decìze da legâti, cu-u mangià dàitu a-i pelegrìn che de sòlitu u l'éra ufèrtu da-i frâti, üzu ch'u l'è cuntignàu pè paréggi àgni scibèn che, inti ürtimi tèmpi, e spéze i sùn pasàe a càregu di fradélli o da Cumüna. Insèmme a-u mangià, de sòlito pàn e öve, s'acatâva ascì da pùve nèira pè i màscuri, pè sparà i föi d'artifìssiu ch'i l'éra aséxi insèmme a-i föi a-a sèira da vigìlia[105]. A tradisiùn di föi, ancöi vietà, a prevedéva che pè prìmmu u s'asendésse quéllu in su mùnte de Sàn Pêru, cun quélli in Tuiràn ch'i ghe respundêva, de sòlitu cu-ina gâra tra e burgàe tuiranìne a fà quéllu ciü gròssu e lüminùzu[106].

Tra e tradisiùi ch'i cumpagnâva a fèsta, ch'a rìva da-i tèmpi da Repübrica de Zéna, a gh'éra quélla da cuscì dìta "banderòlla", in cunfarùn cu-a crùxe de Sàn Zòrzu, da ürtimu int'ina sö cùpia de l'Öttusèntu, quând'u gh'è stàitu in repijà da pràtica, che aù a l'è cunservà inti fùndi da paròcchia de Sàn Martìn. Inta pràtica ciü antìga i cùnsuri da Cumüna, de sòlitu a-i 25 de lüju, i sernêva tra i fijöi du bùrgu l'arfé e u cunfaruné incariài de camalà a-a vigìlia da fèsta, u 31 de lüju, a banderòlla in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru, e sti chi i zürâva in sciü sagràu de Sàn Martìn d'avardâra e che "a còstu da sö vìtta" i l'averêa purtà indaré intu paìze, dòppu ch'i l'avésse pijàu pàrte a-e mésse e-e celebrasiùi du prìmmu[107].

A prucesiùn a l'abasìa, cùmme ancöi, a partìva a-a matìn prèstu, tra i sìnque e i séi bòtti, d'inta Ciàssa de Sàn Martìn e a l'éra avèrta da-a banderòlla, cun daré u "Crìste de dònne", camalàu da-e fijöre, descâse, da cunfratèrnita de Sànta Durutêa e, da l'inprensìpiu du Nuvesèntu, da-e fìje de Marìa. A gh'éra dapöi i fradélli, vestìi de ina càppa giânca e ch'i camalâva u "Crìste di òmmi", lüminàu da dùi fanarìn de làmma, e a-a fìn u pàrecu cu-i fànci da paròcchia, cu-u rèstu da pupulasiùn de daré[108].

De tradisiùn, intàntu che a prucesiùn a mùnta vèrsu l'abasìa, a l'è cantà a cuscì dìta "lòde de Sàn Pêru", in cumpunimèntu ch'u se cunservâva int'ina cùpia manuscrìta datà a-i 4 de zenà du 1848, òpera du prève Piergiovanni Sicherio. A l'inprensìpiu a l'éra spartìa inte quarantanöve stròfe de öttu vèrsci ma, pè fâ ciü snèllu u càntu zaché a segùnda pàrte a l'éra da dì tùrna, ciü avànti a l'è stàita rangià a nuvantasèi stròfe de quàttru vèrsci, cun l'azùnta de trè stròfe növe, dùe in sìmma e üna a-a fìn du cumpunimèntu, che fòscia i sùn òpera de l'arsiprève Angelo Ferraro. A lünga preghéra a l'éra imparà cantàndura intu rèstu de l'ànnu intàntu ch'a se travajâva a tèra e cun de pröve in se teràsse de cà, ezercìssi ch'i servìva ascì pè rexìste a-a fatìga du càntu a-u mumèntu da muntà[109]. A gh'éra ascì in'âtra versiùn da lòde scrìta a-a fìn de l'Öttusèntu da-u Nicolò Garassini, a dixöttu stròfe, cunservà intu sö manuscrìtu uriginâle a-u muzêu entugràficu ma ch'a nu l'è mâi vegnüa d'üzu cumün[110].

Cumpagnà da-u càntu da Lòde, a prucesiùn a cumensâva dùnca a sö muntà a l'abasìa, fàndu de tradisiùn de pòse inte sèrti scìti, de sòlitu liài a-a stròfa curispundènte, cùmme a-a gêxa da Madònna du Ruzâriu e a-a Certùssa, ciü di punti particulâri de l'antìga müratéra cùmme l'Urivétta, a Cà du Pràu, a Prêa du Gàllu e a Burdunàira[111][112]. Pasà a Burdunàira a prucesiùn a rivâva intu cianéllu in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru e lì a se faxêva a distribusiùn du pàn e de öve in nümeru de ün e dùzze a-i fradélli ch'i l'axêva camalàu u "Crìste di òmmi", de séi e ün a-e fìje de Marìa ch'i l'axêva camalàu u "Crìste de dònne" e a-i fijöi di fanarìn, de dùi e ün a-i fradélli ciü ina pagnòtta a tütti i pelegrìn[113]. A-a fìn, traversài i ürtimi métri pè l'abasìa, a prucesiùn a ghe girâva intùrnu pè trè vòte, p'entrâghe cuscì dréntu e ascìste a-a funsiùn. Fenìa a méssa, da l'Öttusèntu a gh'è a tradisiùn du dernà in si prài a-u reùndu da gêxa, pè pöi turnâghe dréntu a cantà i Vèspri, ch'i terminâva cu-a prucesiùn a-a crùxe davânti a l'abasìa pè a tradisiunâle benedisiùn da valà e u rìtu du bâxu de cadéne de Sàn Pêru, cu-e celebrasiùi ch'i sùn seràe da-u càntu de l'ürtima stròfa da lòde[114].

Nòtte modìfica

Nòtte a-u tèstu
  1. ↑ Tra u 1255 e u 1259 dàndu amèntu a quéllu ch'u scrìve l'Accame[34]
  2. ↑ A-i 4 d'arvì dàndu amèntu a quéllu ch'u scrìve u Paneri intu Sacro, e vago Giardinello[7]
Nòtte bibliugràfiche
  1. ↑ Zampedri, 2021, p. 15
  2. ↑ Mattiauda, 1925, p. 42
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Arecco, 2003, p. 67
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Beltrutti, 1982, p. 15
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Beltrutti, 1982, p. 17
  6. ↑ (IT) P. Enrico del SS. Sacramento, Cenni storici e memorie della città di Loano dai suoi primordii fino ai tempi moderni, Zéna, Tipografia della Gioventù, 1879, p. 13.
  7. ↑ 7,0 7,1 (LA, IT) Giovanni Ambrogio Paneri, Parochiale di Toirano, in Sacro e Vago Giardinello, vol. 1, Arbénga, 1624 ss.
  8. ↑ Zampedri, 2021, p. 17
  9. ↑ Zampedri, 2021, pp. 17-18
  10. ↑ Zampedri, 2021, p. 18
  11. ↑ 11,0 11,1 Arecco, 2003, p. 86
  12. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 54
  13. ↑ 13,0 13,1 Beltrutti, 1982, p. 27
  14. ↑ Accame, 1893, p. 19
  15. ↑ Arecco, 2003, p. 90
  16. ↑ Accame, 1893, p. 40
  17. ↑ (IT) P. Enrico del SS. Sacramento, Cenni storici e memorie della città di Loano dai suoi primordii fino ai tempi moderni, Zéna, Tipografia della Gioventù, 1879, p. 21.
  18. ↑ Arecco, 2003, pp. 67-69
  19. ↑ Beltrutti, 1982, pp. 28-29
  20. ↑ (IT) P. Enrico del SS. Sacramento, Cenni storici e memorie della città di Loano dai suoi primordii fino ai tempi moderni, Zéna, Tipografia della Gioventù, 1879, pp. 21-24.
  21. ↑ Zampedri, 2021, pp. 20-21
  22. ↑ 22,0 22,1 Arecco, 2003, p. 69
  23. ↑ Arecco, 2003, pp. 69-70, 94, 179
  24. ↑ (IT) P. Enrico del SS. Sacramento, Cenni storici e memorie della città di Loano dai suoi primordii fino ai tempi moderni, Zéna, Tipografia della Gioventù, 1879, p. 19.
  25. ↑ Zampedri, 2021, p. 21
  26. ↑ Beltrutti, 1982, p. 26
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Arecco, 2003, p. 179
  28. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 55
  29. ↑ Accame, 1893, p. 47
  30. ↑ Zampedri, 2021, pp. 22
  31. ↑ Beltrutti, 1982, p. 30
  32. ↑ Accame, 1893, pp. 136-137
  33. ↑ Beltrutti, 1982, p. 31
  34. ↑ 34,0 34,1 Accame, 1893, pp. 51-52
  35. ↑ Beltrutti, 1982, p. 33
  36. ↑ Arecco, 2003, pp. 180-181
  37. ↑ 37,0 37,1 Pesce & Tagliafico, 1976, p. 57
  38. ↑ Beltrutti, 1982, p. 35
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 Arecco, 2003, p. 181
  40. ↑ Accame, 1893, p. 53
  41. ↑ Accame, 1893, pp. 53-54
  42. ↑ Accame, 1893, p. 54
  43. ↑ 43,0 43,1 Beltrutti, 1982, p. 39
  44. ↑ Beltrutti, 1982, p. 36
  45. ↑ Accame, 1893, pp. 54-55
  46. ↑ 46,0 46,1 Zampedri, 2021, p. 23
  47. ↑ Arecco, 2003, pp. 181-182
  48. ↑ Accame, 1893, p. 56
  49. ↑ 49,0 49,1 Arecco, 2003, p. 181
  50. ↑ Accame, 1893, p. 155
  51. ↑ 51,0 51,1 Pesce & Tagliafico, 1976, p. 58
  52. ↑ Accame, 1893, pp. 154-157
  53. ↑ Arecco, 2003, pp. 181-182
  54. ↑ Accame, 1893, pp. 157-160
  55. ↑ Beltrutti, 1982, pp. 41-43
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 Arecco, 2003, p. 183
  57. ↑ Accame, 1893, pp. 57-58, 159-160, dund'u gh'è però in sbàju de trascrisiùn, cu-a létera ch'a l'è datà da l'Accame a-i 16 de màzzu.
  58. ↑ Accame, 1893, p. 58
  59. ↑ Beltrutti, 1982, p. 45
  60. ↑ Beltrutti, 1982, p. 45
  61. ↑ Marino, 2019, p. 69
  62. ↑ Beltrutti, 1982, p. 47
  63. ↑ Accame, 1893, pp. 160-161
  64. ↑ Beltrutti, 1982, pp. 47-50
  65. ↑ Beltrutti, 1982, pp. 50-51
  66. ↑ Beltrutti, 1982, p. 51
  67. ↑ Beltrutti, 1982, p. 53
  68. ↑ Beltrutti, 1982, p. 63
  69. ↑ Beltrutti, 1982, p. 57
  70. ↑ Zampedri, 2021, p. 24
  71. ↑ Accame, 1893, p. 67
  72. ↑ Beltrutti, 1982, p. 59
  73. ↑ Arecco, 2003, pp. 182-183
  74. ↑ Accame, 1893, pp. 69-70
  75. ↑ Pesce & Tagliafico, 1976, p. 68
  76. ↑ Beltrutti, 1982, p. 72
  77. ↑ Zampedri, 2021, p. 25
  78. ↑ (IT) Abbazia di S. Pietro in Varatella - decréttu de tütela (PDF), in sce sigecweb.beniculturali.it. URL consultòu o 7 zenâ 2024.
  79. ↑ Beltrutti, 1982, pp. 77-79
  80. ↑ 80,0 80,1 Marino, 2019, pp. 79-80
  81. ↑ Zampedri, 2021, p. 45
  82. ↑ Marino, 2019, pp. 81-82
  83. ↑ Zampedri, 2021, p. 46
  84. ↑ Marino, 2019, p. 83
  85. ↑ Marino, 2019, p. 84
  86. ↑ Zampedri, 2021, p. 47
  87. ↑ Marino, 2019, p. 89
  88. ↑ Marino, 2019, p. 90
  89. ↑ Marino, 2019, p. 91
  90. ↑ Marino, 2019, p. 92
  91. ↑ Marino, 2019, p. 117
  92. ↑ Marino, 2019, p. 141
  93. ↑ Marino, 2019, p. 142
  94. ↑ Marino, 2019, p. 119
  95. ↑ Marino, 2019, p. 189
  96. ↑ 96,0 96,1 Zampedri, 2021, pp. 49-50
  97. ↑ Marino, 2019, p. 156
  98. ↑ Zampedri, 2021, p. 51
  99. ↑ Marino, 2019, p. 159
  100. ↑ Marino, 2019, pp. 156-157
  101. ↑ Marino, 2019, pp. 157-158
  102. ↑ 102,0 102,1 Zampedri, 2021, pp. 50-51
  103. ↑ Zampedri, 2021, pp. 51-52
  104. ↑ Marino, 2019, p. 186
  105. ↑ Marino, 2019, p. 168
  106. ↑ Marino, 2019, p. 209
  107. ↑ Marino, 2019, pp. 168-169
  108. ↑ Marino, 2019, pp. 169-170
  109. ↑ Marino, 2019, pp. 172-173
  110. ↑ Marino, 2019, pp. 170-171
  111. ↑ Marino, 2019, pp. 174-186
  112. ↑ (IT) Via per San Pietro, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 7 zenâ 2024.
  113. ↑ Marino, 2019, p. 187
  114. ↑ Marino, 2019, pp. 188-189

Bibliugrafìa modìfica

  • (IT) Paolo Accame, Storia dell'Abbazia di San Pietro di Varatella, Arbénga, Craviotti, 1893.
  • (IT) Giovanni Pesce e Carlo Tagliafico, Toirano, Zéna, Stringa editore, Dixèmbre 1976.
  • (IT) Giorgio Beltrutti, La certosa di Toirano, Salisbùrgu, Institut für Anglistik und Amerikanistik, 1982.
  • (IT) Antonio Arecco, La diocesi di Albenga-Imperia e i suoi vescovi: storia della Chiesa ingauna dalle origini all'inizio del Quattrocento, Arbénga, Tipolitografia Bacchetta, Dixèmbre 2003.
  • (IT) Diego Marino, L'Abbazia di San Pietro, Tuiràn, 2019.
  • (IT) Bernardo Mattiauda, San Pietro dalla Ligura a Roma - Ricordo dell'Anno Santo 1925, 2ª ed., Arbénga, Tipolitografia Ciuni, 2021 (1925).
  • (IT) Debora Zampedri, La chiesa di San Pietro in Varatella ed il mito dello sbarco del Principe degli Apostoli in Liguria, Zéna, Tézi de Làurea, 2021.

Âtri prugètti modìfica

Liàmmi de föra modìfica

Contròllo de outoritæVIAF (EN) 247159474047027660870 · GND (DE) 7716710-7 · BAV (EN, IT) 494/38743 · WorldCat Identities (EN) 247159474047027660870
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Abasia_de_San_Pêru_in_Varatella&oldid=245962"