Wikipedia

Monetaçión zenéize

monetaçión de Zêna e da sò Repùbrica

Con monetaçión zenéize ose fa riferiménto a-e monæe coniæ da-a sécca de Zêna tra o 1139 e o 1815, ò sæ a-o moménto into quæ a sò Repùbrica a l'é stæta anéssa into Régno de Sardégna[1][2][3]. A ògni mòddo a sécca zenéize a l'à continoòu a bàtte monæa pe-i Savöia[4] scìnn-a-o 1860, quànde a l'é stæta serâ[5].

ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

L'inìçio modìfica

Inti prìmmi ànni do XII sécolo, a diferénsa de âtre inportànti çitæ italiànn-e, Zêna a no battéiva ancón 'na pròpia monæa, a despæto do sò ròllo polìtico za scignificatîvo, spécce inta Prìmma Croxâ. A Zêna circolâvan dónca de monæe de âtre çitæ cómme, prezénpio, o pavéize, in dinâ inperiâle coniòu a Pavîa za da-o 962[1].

CVNRADI REX modìfica

Inte l'ànno 1138 'na delegaçión zenéize a l'é stæta mandâ a Nürnberg a-o cospètto de Corâdo III de Svêvia, o quæ o l'êa da pöco stæto elétto Rex Romanorum e o se trovâva in atéiza d'êse nominòu inperatô ascì. De 'sta delegaçión chi o faxéiva pàrte ànche o Càfaro, o quæ o l'à trascrîto quésti fæti inti sò anâli[1]. O Corâdo pe l'òcaxón o l'avéiva concèsso, atravèrso 'n apòxito diplöma, o privilêgio a-i Zenéixi de bàtte monæa, probabilménte derê 'na quàrche fórma de refæta. Pöco ténpo dòppo o conceddiâ o mæximo privilêgio ànche a-e çitæ de Àsti e de Piaxénsa. A ògni mòddo o Corâdo o no saiâ mâi incoronòu Inperatô, continoàndo a êse ciamòu "Rè di Români" scìnn-a-a mòrte.

Dónca i Zenéixi àn avèrto a sò prìmma sécca, ch'a se trovâva arénte a-a catedrâle de Sàn Loénso, incomençàndo a coniâ e pròpie monæe.

Dinâ modìfica

1 Dinâ (1139-1339)

 

  • Drîto: castéllo; + IA • NV • A. Pónto sótt'a-a bâze.
  • Revèrso: crôxe paténte; CVNRADI • REX •
    16 mm; 0,63 g CNI, vol. 3, 29

Inte 'sto perîodo chi o scistêma monetâio dêuviòu in Eoröpa o l'êa quéllo creòu da Càrlo Màgno co-a sò rifórma, o quæ o preveddéiva 'na libra ò lira d'argénto divîza in 20 södi ò 240 dinæ. A ògni mòddo a libra, coscì cómme o södo, a l'êa sôlo 'n'unitæ de cónto, sénsa corispónde efetivaménte a 'na monæa reâ. L'ùnica monæa realménte dêuviâ a l'êa defæti o dinâ e dónca a l'é stæta pròpio quésta a prìmma a êse emìssa da-a sécca de Zêna.

Quésta a l'êa 'na monæa picìnn-a fæta d'argénto e da-e dimenscioìn scìmili a quélle de 'n cìtto de éoro. A-i ténpi de Càrlo Màgno a l'avéiva 'n péizo de 1,7 g a-o tìtolo de ca. 950/1000, méntre co-o sovràn Ötón II a l'êa arivâ a 1,2 g a-i 700/1000[6]. Dòppo o 1398 o sò péizo o l'é arivòu a 0,215 gràmmi pe 15 milìmetri de diàmetro, co-in tìtolo de 958/1000[1].

Pöco dòppo a l'é stæta emìssa ànche a medàggia, 'na monæa ancón ciù picìnn-a e da-o valô de mêzo dinâ, de ca. 0,4 g e 12 mm[1]. I ùrtimi dinæ zenéixi són stæti coniæ inti ànni do duxægo do Scimón Boccanéigra, tra -o 1339 e o 1344.

IANVA modìfica

 
O "castéllo".

Tùtti i vàrri tàggi de monæe zenéixi àn conservòu de caraterìstiche comùn e costànti pe tùtti i sètte sécoli de stöia da sécca de Zêna:

A-o drîto o castéllo e d'in gîo a scrîta + IANVA. A-o revèrso a crôxe, caraterìstica comùn a-a ciù pàrte di dinæ, che in quésto câxo a l'êa 'na crôxe paténte, e d'in gîo a scrîta CVNRADI • REX •, ò sæ "rè Corâdo", nómme e tìtolo de quéllo ch'o l'avéiva concèsso a-a çitæ o privilêgio de bàtte monæa.

Ianua in latìn o l'êa o nómme da çitæ de Zêna, ma o vêu dî ànche "pòrta". Pe 'sta raxón chi, vàrri studiôxi àn interpretòu o diségno cómme 'na pòrta de miâge çitadìnn-e.

Quartâ modìfica

Tra o XII e o XIII sécolo a l'é stæta emìssa ànche 'n'âtra monæa, o quartâ, da-o valô de 'n quàrto de dinâ. A l'êa 'na monæa asæ picìnn-a e co-in tìtolo d'argénto pægio a ciù ò mêno 20/1000. A l'à 'n diàmetro de ca. 15 mm e a prezénta a-o revèrso a crôxe paténte e d'in gîo o nómme de l'inperatô, sénsa però o çèrcio de perlìnn-e ch'o separâva o nómme da-a crôxe. De consegoénsa e létie CV RA DR EX són intercalæ da-i bràssi da crôxe.

In sciô drîto, inte 'n prìmmo perîodo, o gh'êa o castéllo zenéize e a scrîta Q. IANVA, pe pöi êse sostitoîo, inta prìmma meitæ do XIII sécolo, da-o grifón. D'in gîo a quésto, câxo eceçionâle da numismàtica medievâle, o gh'êa l'indicaçión do valô da monæa, ò sæ QVARTARO[7].

Gròsso modìfica

Grósso da 4 Dinæ

 

  • Drîto: castéllo in çèrcio de balìn, into gîo + IA • NV • A •.
  • Revèrso: crôxe paténte in çèrcio de balìn, into gîo + CVNRADI • REX •
    1272 ca., péizo 1,37 g

Vèrso o 1172 a sécca de Zêna a l'à incomensòu l'emisción de 'n gròsso da quàttro dinæ, co-i tàggi che êan quélli do dinâ, o diàmetro o l'êa de ciù ò mêno 20 mm e o péizo de 1,4 gràmmi, a-o tìtolo de 958/1000. E mezûe legerménte aomentæ àn permìsso ànche 'na ciù âta qualitæ do diségno.

Pöchi ànni dòppo, into 1217, o l'é stæto emìsso 'n grósso da 6 dinæ ascì, pægio a mêzo södo. O l'avéiva 'n péizo de 1,6 g, co-in diàmetro de 21 mm.

Öo modìfica

Zenovìn, prìmmo perîodo

 

  • Drîto: castéllo; d'in gîo +•I•A•N•V•A (rêuza ò tréi anelétti)
  • Revèrso: crôxe paténte; d'in gîo +•CVNRADVS•REX•
    1252 ca., AV, 3,49 g

Inte l'ànno 1252 a Zêna a s'êa incomensòu a bàtte o zenovìn d'öo, ciù ò mêno contenporaniaménte a-a prìmma emisción do fiorìn a Firénse, ò probabilménte ancón prìmma[8][9]. O prìmmo zenovìn o l'avéiva 'n péizo e 'n tìtolo do tùtto pægio a quéllo da monæa fiorentìnn-a, ò sæ 3,535 g pe 24 caràtti, co-in diàmetro de ciù ò mêno 20 mm.

O l'é stæto batûo scìnn-a-o 1415, quànde o zenovìn o l'é stæto aomentòu de péizo a 3,562 g, cangiàndo o pròpio nómme in quéllo de ducàtto. A-o drîto o l'avéiva a tradiçionâle pòrta do castéllo co-a scrîta + I A N U A e a-o revèrso o gh'êa 'na crôxe paténte con d'in gîo a scrîta +CVNRADVS REX.

Squæxi in contenporània a-o zenovìn, a sécca de Zêna a l'à coniòu dôe âtre picìnn-e monæe d'öo, l'òtavìn e a quartaiêua[9].

L'òtavìn o l'êa 'na monæa asæ picìnn-a, de 10 mm de diàmetro e 0,42 - 0,43 gràmmi de péizo. Dæte e picìnn-e dimenscioìn o spàçio a dispoxiçión o l'êa pöco, e dónca no gh'êa o çèrcio de perlìnn-e e a scrîta circolâ. A-i fiànchi do castéllo gh'êa e létie C - V, ò sæ e iniçiâli do nómme de l'inperatô, méntre inti cànti da crôxe êan mìsse e létie I A N V.

A quartaiêua a l'avéiva 'n péizo de 0,88 gràmmi e 'n diàmetro de ca. 12 mm.

O valô de quéste dôe monæe, cómme indicòu inti sò nómmi, o l'êa de 'n òtâvo e de 'n quàrto de zenovìn. O no l'é tànto ciæo o moménto ezàtto de l'inìçio do cònio de 'sti doî tàggi chi dæto che, segóndo o Martinori, a sò emisción a l'é incomensâ vèrso o 1339 méntre, pe di outoî ciù recénti, quésta a l'é iniçiâ pöco prìmma de quélla do zenovìn[8].

A quartaiêua a l'êa de 'na çèrta rilevànsa comerciâle dæto che a l'avéiva o mæximo valô do tarì, monæa d'öo de òrìgine àraba ch'a l'êa coniâ, a l'inìçio do X sécolo, inte l'Itàlia meridionâle ascì e ch'a l'êa particolarménte difûza inti comèrci co-o Mâ Mediterànio òrientâle. A l'avéiva o valô de 'n quàrto de sòlido, ò sæ 0,88 g.

modìfica

metàllo monæe
öo Zenovìn, Quartaiêua, Òtavìn
argénto Grósso, Mêzo Grósso
mescciûa Dinâ e Medàggia (1/2 dinâ)
ràmmo Quartâ

Nêuve scrîte modìfica

Za pöco dòppo a sò prìmma emisción, o zenovìn e e monæe zenéixi àn subîo 'na série de cangiaménti; defæti, prìmma de tùtto, a scrîta IANVA a l'é stæta cangiâ in quélla de CIVITAS IANVA. Into zenovìn, d'in gîo a-a crôxe e a-o castéllo, a l'é stæta ànche azónta 'na cornîxe formâ da sêi pónte, inserîa drénto a-o za prezénte çèrcio de perlìnn-e.

Contenporaniaménte o l'é stæto aomentòu ànche o valô do grósso e a l'é stæta coniâ pi-â prìmma vótta a petachìnn-a, 'na fraçión do grósso fæta de mescciûa. A saiâ batûa con magiô frequénsa a partî da-a meitæ do XIV sécolo inte sécche de Zêna e de Sànn-a, a segónda ciù inportànte da Ligùria. Sucesivaménte a l'à préizo o valô do sesìn da 6 dinæ.

Vèrso o 1280 a scrîta a l'é stæta tórna cangiâ in IANVA QVAM DEVS PROTEGAT, co-a cornîxe ch'a l'é diventâ a éutto pónte. Óltre a-a cornîxe êan prezénti ànche di òrnaménti cómme stelìnn-e, rozétte ò âtro[10][11].

Segóndo perîodo: Dûxi a vìtta (1339 - 1528) modìfica

Grósso do Scimón Bóccanéigra

 

  • Drîto: castéllo inte 'na cornîxe a éutto pónte, C sótta, d'in gîo X DVX IANVENSIVM PRIMVS.
  • Revèrso: crôxe paténte inte 'na cornîxe a éutto pónte. D'in gîo CONRADVS REX
    AR, péizo 2,87 g

Dòppo o 1339, co-o Scimón Bóccanéigra, prìmmo di dûxi a vìtta, o s'é incomensòu a métte l'indicaçión do Dûxe de Zêna co-a scrîta + DVX IANVENSIVM PRIMVS, ò sæ prìmmo dûxe di zenéixi. Defæti, particolaritæ de monæe zenéixi, o dûxe in càrega a-o moménto l'emisción o no l'êa indicòu co-o sò nómme ma ciutòsto co-a sò poxiçión, in nùmeri cardinæ, inta segoénsa di càppi de stâto da Repùbrica de Zêna.

Sénpre a-o duxægo do Bóccanéigra o remonta o prìmmo cònio da tersaiêua, 'na monæa d'öo ch'a pezâva ca. 1,055 gràmmi e ch'a l'avéiva o valô de 'n tèrso de zenovìn[10].

Ducàtto modìfica

Ciù ò mêno inte l'ànno 1415 a monæa d'öo a l'à aomentòu o pròpio péizo, perdéndo però o nómme de zenovìn; defæti, pasàndo da 3,535 g a 3,562 g, a l'à préizo o nómme de ducàtto.

Testón modìfica

Into perîodo tra -o 1488 e o 1494, méntre o scignôro de Zêna o l'êa o Giàn Galiàsso Màia Sfòrsa, dùcca de Milàn, o léè stæto coniòu pi-â prìmma vótta inta çitæ o testón da 20 södi, conosciûo ànche cómme lîa zenéize, monæa ch'a pêu êse consciderâ cómme a prìmma lîa a êse coniâ a Zêna[10].

I prìmmi testoìn, pe cóntra, avéivan comensòu a circolâ in Itàlia za inte l'ànno 1474, coniæ sótt'a-o Galiàsso Màia Sfòrsa, poæ do Giàn Galiàsso.

O l'êa 'na monæa de 30 mm de diàmetro, pe 13 g d'argénto a-o 958/1000, ch'a prezénta:

A-o drîto o castéllo mìsso tra dôe stélle, sormontòu da-o bisción (di Sfòrsa) e o tùtto drénto di archétti fæti da anélli; çèrcio ciù picìn liniâre e con de perlìnn-e, quéllo estèrno con de perlìnn-e e a scrîta: IO : G3 : M : SF : DVX : MVI : AC IANVE : D. A-o revèrso 'na crôxe con træ stélle drénto di archétti fæti da anélli; çèrcio ciù picìn liniâre e con de perlìnn-e, quéllo estèrno con de perlìnn-e e co-a scrîta: + CONRAD : REX : ROMANOR (sìgla monætêre)

Notâ cómme, ségge a Milàn che a Zêna, ancón inti ànni novànta a l'êa comùn l'espresción testón pe indicâ o bigétto da çentomiâ lîe[12].

Scûo do sô modìfica

Into 1507 o l'êa diventòu scignôro de Zêna pi-â segónda vótta o rè de Frànsa Loîgi XII. Sòtt'a-a sò scignorîa o ducàtto o l'é stæto sostitoîo da l'écu au soleil, ch'o saiâ coniòu scìnn-a-o 1540. Quésto o l'êa 'na monæa da-a caraterìstiche bén bén ciù françéixi, tànto che e emiscioìn co-o Loîgi XIII àn raprezentòu 'na rotûa totâle da-a tradiçión monetâia zenéize. Defæti o scûo do sô o l'avéiva:

A-o drîto o stémma co-a corónn-a di Capétiens, con tréi lilìn de Frànsa; sórva a corónn-a o sô ch'o da o nómme a-a monæa. A-o revèrso a crôxe co-i lilìn

Sucesivaménte, co-o ritórno di Dûxi a vìtta, a denominaçión a l'é stæta mantegnûa, ma són però tornæ i tîpi tradiçionâli de monæe zenéixi, ò sæ crôxe e castéllo, ma co-o sô sórva a-o castéllo.

Riepìlogo modìfica

E monæe che són stæte emìsse inte quésto segóndo perîodo són:

metàllo monæe
öo Zenovìn (da-o 1415 Ducàtto) e sò sotomùltipli (Mêzo Ducàtto, Tersaiêua, Quartaiêua), pöi Scûo do sô e Dóggia
argénto Grósso, Mêzo Grósso, Cavalótto
mescciûa Dinâ, Södìn e Petachìnn-a
ràmmo són dêuviæ i vêgi quartæ

Dòppo o 1400 ca.:

metàllo monæe
öo Ducàtto (da-o 1415), Scûo do sô (da-o 1507)
argénto Grósso, Cavalótto, Testón (da-o 1488), 1/2 Testón e 1/4 Testón. Da-o 1507 a Lîa zenéize
mescciûa 2 södi, Södìn e Petachìnn-a

Tèrso perîodo: Dûxi bienâli (1528 - 1797) modìfica

Prìmma fâze modìfica

Da-i 15 de seténbre do 1528 scìnn-a-i 11 de òtôbre do mæximo ànno, o gh'é stæto a Zêna 'n govèrno de dózze Riformatoî de Libertæ, i quæ àn riorganizòu a strutûa costituçionâle do Stâto. Con quésto govèrno da-a brêve existénsa són stæte emìsse dôe picìnn-e monæe in mescciûa, unn-a da doî södi e 'n södìn[10]. Tùtte dôe prezentâvan a scrîta LIBERTAS GENVENSIVM. In sciô revèrso a l'êa restâ a tradiçionâle indicaçión de l'inperatô Corâdo.

Dòppo quésta cùrta esperiénsa, a càrega di dûxi a l'é stæta ripristinâ in fórma bienâle, segóndo 'n scistêma ch'o l'é restòu pægio scìnn-a-o 1798, quànde Zêna a l'é stæta òcupâ da-e trùppe repubricànn-e françéixi. Quésto cangiaménto costituçionâle o l'é evidençiòu inta variaçión da scrîta in DVX ET GVBERNATOR REIPVBLICAE GENVENSIS, a quæ, inte sò vàrie fórme, a saiâ mantegnûa scìnn-a-a definitîva chéita da Repùbrica de Zêna.

Scìnn-a-o 1541 e monæe prinçipæ a êse emìsse són stæte:

metàllo monæe
öo Scûo do sô, 1/2 Scûo
argénto Cavalótto, Testón (ò Lîa), 1/2 Cavalótto

Segónda fâze: a dæta modìfica

Into 1541 a repùbrica a l'à incomensòu a métte a dæta in scê monæe d'öo e, da-o 1554, quésta a l'é stæta mìssa ànche in scê quélle d'argénto e, da-o 1556, in sce quélle de mescciûa ascì. Con l'eceçión do testón da benediçión, i tîpi són sénpre restæ quélli do castéllo zenéize e da crôxe, conservàndo l'indicaçión de l'inperatô Corâdo ascì[8].

Çérte monæe, cómme quélle da 10 e da 25 dóggie d'öo, òpû i 4 scûi d'argénto, avéivan 'n mòdolo asæ grànde e i incizoî àn coscì posciûo aportâ de variaçioìn: prezénpio, a-i àngoli da crôxe, sòn stæti raprezentæ di cherubìn.

O scûo e a dóggia modìfica

  • Dóggia
  •  
    1589
  •  
    1621
  •  
    1629
  •  
    1639

A-o scûo a l'é stæta afiancâ 'na monæa da doî scûi, denominâ dóggia, Co-o ténpo o scûo o l'à cangiòu o sò nómme, prendéndo quéllo de Mêza dóggia. Dòppo a dóggia a gh'é stæta ànche a quadrupla, e 10 dóggie, mostræ chi de sótta, scìnn-a-a monæa da 25 dóggie do 1636[13].

Testón da benediçión modìfica

Into 1554 o l'à fæto a sò apariçión 'n nêuvo tîpo, ò sæ o "testón da benediçión"[8]. A monæa a prezénta da 'n lâto 'na crôxe mìssa de d’âto rispètto a-o castéllo zenéize e da l'âtra o Crìsto benedixénte 'n dûxe inzenogiòu ch'o têgne o confaón co-a crôxe de Sàn Zòrzo, co-in tîpo ch'o repìggia e raprezentaçioìn in scî sechìn de Venéçia. Dòppo quàrche ànno a crôxe a l'êa diventâ particolarménte elaborâ, tànto da êse sostitoîa da un scûo òvâle con corónn-a e a crôxe de Sàn Zòrzo, sostegnûo a-i lâti da doî grifoìn.

Tra o 1541 e o 1636 e monæe prinçipæ són:

metàllo monæe
öo Sscû (ò 1/2 Dóggia), Dóggia e i sò mùltipli
argénto 1/2 Scûo d'argénto, Testón da benediçión, Ducatón da benediçión, Cavalótto e i sò sotomùltipli

Tèrsa fâze: a madònna modìfica

Dûxi bienâli: dêxe dóggie d'öo, tèrsa monetaçión 1637-1797

 

  • Drîto: (stélla)ET (stélla) REGE (stélla) EOS (stélla) 1641 (stélla) C (stélla) S ES (stélla) (stélla sótta a ES), Madònna asetâ de frónte in scê nûvie, co-a tèsta rìvolta a dx, e ch'a têgne o scéttro co-a màn dx estéiza e co-o Banbìn ch'o l'esténde a sò màn drîta inte l'âtra direçión. A Madònna a l'à 'na corónn-a, formâ da 'n çercétto de nêuve stélle, portâ da doî cherubìn che volan sórvia a lê.
  • Revèrso: (crôxe) DVX (stélla) ET (stélla) GVBERNATORES (stélla) REIP (stélla) GEN, crôxe paténte agibâ da 'na sciôa centrâle e balìn inte ògni bâra cóncava; sciôe sórvia i balìn; tèste de cherubìn alæ sórvia de ciùmme inte ògni quàrto.

Inte l'ànno 1638 a sécca da Serenìscima Repùblica de Zêna a l'à cangiòu do tùtto a sò monetaçión:

A-o drîto o castéllo o l'é stæto sostitoîo con l'inmàgine da Madònna co-o Banbìn.

A-o revèrso a gh'êa ancón a crôxe paténte ma ànche o stémma con corónn-a da Repùbrica, co-a crôxe de Sàn Zòrzo e de spésso arezûo da-i grifoìn, i quæ êan diventæ un di eleménti fìssi do stémma de Zêna.

Âtro e ciù notévole cangiaménto o l'é stæto a definitîva spariçión do nómme de l'inperatô Corâdo, rè di Români, ch'o l'avéiva aconpagnòu e monæe zenéixi pe ciù de 5 sécoli, scìn da-o 1139. O nêuvo drîto o celebrâva l'elevaçión da Madònna a "Regìnn-a de Zêna", con quésta ch'a diventâva tâ aprêuvo a l'acquixiçión da Còrsega da pàrte da repùbrica.

E monæe ciù inportànti emìsse into 1600 són:

metàllo monæe
öo Quadrupla, Dóggia e i sò mùltipli
argénto Scûo "stréito", mùltipli e sotomùltipli, scûo "làrgo", 1, 2, 4 e 8 reæ (into 1666), Lîa (da 20 södi, dîta Madonìnn-a) e mùltipli, Zorzìn, 5 e 2-1/2 södi, Tàlou pe-o Levànte
mescciûa 10 e 5 södi, 20 dinæ, Loigìn (Gianuìn, Ligurìn, Loigìn, Giustìn etc...)
ràmmo 12 e 6 dinæ

I mùltipli do scûo "làrgo", coniæ tra o 1612 e o 1637 inti tàggi da 1.5, 2 e 4 scûi, àn a caraterìstica de avéi tùtti o mæximo diàmetro da 60 mm, con l'aoménto do péizo ch'o l'é dæto da 'n aoménto do spesô. I péixi són:

1 scûo e ½ 57,6 g
2 scûi 76 g
3 scûi 114 g
4 scûi 125 g
5 scûi 191 g
6 scûi 230 g
10 scûi 382 g

O diàmetro do scûo da 38 g e de sò fraçioìn (1/2, 1/4 e 1/8 de scûo) o l'êa pe cóntra inferiô e decrescénte. O scûo "stréito" o l'é stæto coniòu scìnn-a-o 1725[10]. Da-o 1676 són stæti coniæ a-o tòrcio e prezentan a scrîta “PONDERIS SECVRA FIDES TVTVMQVE PRAESIDIVM”, ch'a servîva a descoragiâ a tozatûa da monæa. O diàmetro, ch'o l'é ligòu a-o péizo e a-o valô de quésti tàggi, o l'êa de 45 mm inta monæa da 'n scûo, a quæ a l'avéiva o péizo de 38 g.

O Loigìn o l'êa 'na monæa in mescciûa ch'a l'imitâva 'na monæa coniâ in Frànsa, o petit louis, e che a Zêna a l'é stæta batûa tra o 1666 e o 1669 pe comerciâ co-o Levànte. A pezâva ca. 2 gràmmi a-o 250/1000. A segónda di tîpi dêuviæ o l'à riçevûo vàrri nómmi cómme Ligurìn, Gianoìn, Giustìn ò Zorzìn. Into drîto do Ligurìn a gh'êa 'na raprezentaçión alegòrica da Ligùria, into Gianoìn ò Ianuino a gh'êa a tèsta bifrónte de Giâno, co-in màsccio barbasûo da 'na pàrte e 'na dònna da l'âtra, into Zorzìn o l'êa raprezentòu Sàn Zòrzo a cavàllo e into Giustìn a Giustìçia asetâ co-ina bànsa. A-o revèrso tùtti i tîpi recâvan o stémma çitadìn afiancòu da-i grifoìn e co-a scrîta LIBERTAS.

Notâ cómme Ianuino ò Januino o l'êa o nómme che, inte l'etæ medievâle o vegnîva dæto a-o dinâ de Zêna in generâle[14].

I Loigìn són stæti coniæ in vàrie sécche feodâli da Ligùria, in particolâ a Lêua, Rónco, Sebórca, Torìggia, Arquâ, Tascereu e Vergàgni, d'ancheu fraçión de Mongiardìn, óltre che in Lunigiànn-a a Fosdinovo.

O Tàlou pe-o Levànte o l'é stæto 'na monæa emìssa into 1677 con a-o drîto o stémma cìvico e a-o revèrso 'n grifón ch'o têgne 'n cartìggio con de scrîte in àrabo. D'ancheu a l'é 'na monæa asæ râra, da quæ ghe n'é sôlo tréi ezenplâri[15].

O Reâ o l'é stæto emìsso into 1666 asémme a-i sò mùltipli da 8, 4 e 2 reæ. A-o drîto o l'é raprezentòu Sàn Zòrzo a cavàllo ch'o infîa o drâgo e, a-o revèrso, o gh'é 'n scùddo con corónn-a e a scrîta "Libertas" tra di ràmmi de pàrma e öféuggio; d'in gîo o prezénta a scrîta DVX * ET * GVB * * REIP * GENV * e a dæta. Quésta monæa, ch'a l'à 'n péizo de 3,10 g e 'n diàmetro de ca. 25 mm, a l'é stæta realizâ in argénto a-o 913/1000. O l'é probàbile ch'a l'é stæti emìssa da-o Bànco de Sàn Zòrzo[10].

Da-o 1676 a Zêna o s'é incomensòu a dêuviâ o tórnio e o "tèrso cònio", ch'o l'à permìsso de métte 'na scrîta in sciô bòrdo e evitâ coscì o fenòmeno da tozatûa. Tra e prìmme monæ coniæ inte 'sto mòddo chi se pêuan aregordâ i scûi d'argénto.

E ciù inportànti monæe coniæ into 1700 són:

metàllo monæe
öo Sechìn de Sàn Zòrzo (1718-1724), Sechìn de Sàn Zâne (1724-1736), Zenovìnn-a da 100 lîe (da-o 1758) e Zenovìnn-a da 96 lîe, tùtte dôe co-i sò sotomùltipli
argénto Reâ, Madonìnn-a (ò Lîa) con mùltipli e sotomùltipli
mescciûa Parpagêua (2 södi), 10 södi
ràmmo Dinæ (mùltipli)
Quàttro dinæ ràmmo (1772)

 

  • Drîto: stémma con corónn-a.
  • Revèrso: in tréi rîghe, tra ràmmo d'öféuggio e spîga, valô e dæta.
    Æ

A monæa da 'n tèrso de madonìnn-a (dónca de 6 södi e 8 dinæ) a l'avéiva 'n péizo de 1,45 g e a l'êa dîta seìn ascì. O seìn o l'é particolarménte conosciûo aprêuvo a-a tàscia generâle da doî seini che into 1715 a l'é stæta introdûta in Còrsega e ch'a l'à fæto scciupâ a rivòlta do 1729.

A-a meitæ do Sèteçénto a gh'é stæta 'na senplificaçión da monetaçión zenéize, segóndo 'n fenòmeno a l'época comùn ànche in âtri pàixi eoropêi. A Zêna o l'êa ritornòu l'ûzo da lîa, spartîa in 20 södi ò 240 dinæ segóndo o scistêma monetâio introdûto da-o Càrlo Màgno a-a fìn do IX sécolo, ànche se, a ògni mòddo, de monæe àn conservòu o pròpio nómme.

A Zenovìnn-a, monæa d'öo da 100 lîe, a l'é stæta batûa da-o 1758 co-e fraçioìn da 50, 25 e 12,5 lîe óltre che, into câxo da zenovìnn-a da 96 lîe, co-e fraçioìn da 48, 24 e 12 lîe.

A Parpagêua, ch'a l'é stæta introdûta inta prìmma meitæ do XVIII sécolo, a l'êa 'na monæa de mescciûa, coniâ in Provénsa inti sécoli XIV e XV. A l'avéiva o valô de doî södi, ò sæ de 1/10 de lîa.

Lîa, quélla zenéize, ch'a l'avéiva 'n péizo de 5,20 g into 1670, chinòu a 4,57 g a-a meitæ do XVIII sécolo.

A fìn da Repùbrica modìfica

10 södi (1792)

 

  • Drîto: stémma con corónn-a, d'in gîo a scrîta DVX.RT.GVB.REP.GENU.
  • Revèrso: in tréi rîghe, tra doî ràmmi d'öféuggio, valô e dæta.
    21 mm, 2,2 g
Lîa Zenéize (1794)

 

  • Drîto: a scinìstra, Sàn Zâne Batìsta benedixénte. Inta màn mancìnn-a 'na crôxe co-in nàstro dónde a gh'é a scrîta ECCE AGNVS DEI. D'in gîo NON SURREXIT MAJOR e a dæta.
  • Revèrso: stémma retangolâre co-a crôxe de Sàn Zòrzo, arezûo da-i grifoìn e co-a corónn-a. D'in gîo DUX ET GUB. REIP. GENU. e in bàsso o valô.
    AR 25 mm 4,16 g 889/1000

A-a fìn da stöia da Repùbrica indipendénte, a lîa a l'êa pægia a 3,69824 gràmmi d'argénto fìn, ò sæ 0,239 gràmmi d'öo fìn. Into 1793 a saiâ emìssa a nêuva, e ùrtima, monetaçión ch'a conprendéiva 11 denominaçioìn: 4 d'öo, 4 d'argénto, 2 in mescciûa e 'na de ràmmo[3].

L'unitæ monetâia a l'êa a lîa zenéize, spartîa in 20 södi e con ògni södo ch'o l'êa formòu da 12 dinæ, segóndo 'n'òrganizaçión do tùtto pægia a quélla da monetaçión do Càrlo Màgno.

E monæe d'öo êan a-o 909,5/1000 e sciortîvan inti tàggi da 96, 48, 24 e 12 lîe. O péizo, ariondòu, o l'êa rispetivaménte de 25,2 - 12,6 - 6,3 e 3,2 gràmmi.

A-o drîto a l'êa rafiguâ a Vèrgine co-o Banbìn tra e nûvie e d'in gîo a scrîta ET.REGE.EOS. co-a dæta, de sótta o valô. A-o revèrso o gh'êa o stémma con corónn-a, da-a fórma retangolâre e co-a crôxe de Sàn Zòrzo, arezûo da-i grifoìn e arenbòu in sce 'na bâze. Sótt'a-a bâze 'na tèsta de lión e d'in gîo a scrîta DUX ET GUB. REIP. GENU..

E monæe d'argénto êan a l'889/1000 e conprendéivan i tàggi da 8, 4, 2 ed 1 lîa. O péizo, ariondòu, o l'êa rispetivaménte de 33,3; 16,6; 8,3 e 4,16 gràmmi.

A-o drîto o l'êa rafiguòu, a scinìstra, Sàn Zâne Batìsta benedixénte. Inta sò màn mancìnn-a a gh'êa 'na crôxe co-in nàstro dónde a gh'êa a scrîta ECCE AGNVS DEI. D'in gîo NON SURREXIT MAJOR e a dæta. A-o revèrso, scimilménte a quéllo de monæe d'öo, o gh'êa o stémma con corónn-a, da-a fórma retangolâre e co-a crôxe de Sàn Zòrzo, arezûo da-i grifoìn e mìsso in sce 'na bâze. Sótt'a-a bâze 'na tèsta de lión e d'in gîo a scrîta DUX ET GUB. REIP. GENU.. A monæa da 'na lîa a no prezentâva quésta tèsta de lión sótt'a-a bâze do stémma.

Conpletâvan a monetaçión zenéize 'na monæa da 10 södi, ò sæ a mêza lîa, 'na da 8 e 'na da 4 dinæ, co-e prìmme che êan realizæ in mescciûa e l'ùrtima in ràmmo. Tùtte træ avéivan a-o drîto 'n stémma òvâle, con corónn-a, e a-o revèrso l'indicaçión do valô. A monæa da 8 dinæ, cómme da tradiçión, a prezentâva l'inmàgine da Madònna. Quélla da 4 dinæ a l'êa restâ praticaménte pægia a quélle emìsse inti ànni precedénti.

Into méntre però o vêgio regìmme o finìsce do tùtto a-i 13 de zùgno do mæximo ànno aprêuvo a-a rivòlta giacobìnn-a di 22 de màzzo e, co-o sostêgno françéize, a-a chéita da Repùbrica de Zêna a nàsce a Repùbrica Lìgure.

Repùbrica Lìgure (1798 - 1805) modìfica

O nêuvo stâto, creòu segóndo e indicaçioìn de Napolión Bonpàrte stabilîe inta convençión de Monbèllo e dòppo l'òcupaçión de trùppe françéixi, a l'é duòu scìnn-a-i 9 de zùgno do 1805, quànde a Ligùria a l'é stæta diretaménte unîa a l'Inpêro françéize. E monæe coniæ inte 'sto perîodo chi se rifan inti valoî a-a precedénte monetaçión. Tra e monæe d'öo se són mantegnûi i péixi de prìmma, aomentàndo o tìtolo da-o 909,5 a-o 916/1000, méntre pe quélle d'argénto o l'é stæto mantegnûo ségge o tìtolo che o péizo, a frónte però de 'na lêgia diminuçión de diàmetro, fenòmeno comùn inti pasàggi da-a monetaçión modèrna a quélla post-modèrna[3].

E monæe d'öo, a-o 916/1000, êan coniæ inti tàggi da 96, 48, 24 e 12 lîe e prezentâvan:

A-o drîto 'na figûa feminìnn-a con corónn-a pìn de tôre asetâ in scê 'n tröno. Inta màn drîta 'na lànsa e in quélla mancìnn-a 'n scùddo; d'in gîo a scrîta REPUBBLICA LIGURE e in bàsso o valô e, in sciâ bâze, o nómme de l'incizô H. VASSALLO, da l'outô do cònio Gêumo (Hieronimus) Vasàllo. A-o revèrso o fàscio sormontòu da-a berétta frìxa, d'in gîo a scrîta NELL'UNIONE LA FORZA e a dæta.

E monæe d'argénto avéivan o valô de 8, 4, 2 e 1 lîa, co-in tìtolo a l'889/1000, e prezentâvan:

A-o drîto a Libertæ, rafiguâ con l'èlmo e ch'a têgne in màn a lànsa sormontâ da-a berétta frìxa, e l'Egoaliànsa co-o livéllo inta màn mancìnn-a. D'in gîo a scrîta LIBERTÀ EGUAGLIANZA e in sciâ baze o nómme de l'incizô H. VASSALLO, co-a dæta ciù vèrso o bàsso. A-o revèrso o stémma de Zêna in sce 'n fàscio sormontòu da-a berétta frìxa. D'in gîo a scrîta REPUBBLICA LIGURE e l'ànno da Repùbrica; ciù in bàsso o valô.

Inte 'sti ànni chi a l'é stæta emìssa ànche 'na monæa de mescciûa da 10 södi e 'na da tréi dinæ de ràmmo.

Napolión (1805-1814) modìfica

A-i 9 de zùgno do 1805 a Ligùria a saiâ però anéssa a l'Inpêro françéize. Inti ànni 1813 e 1814 són stæte coniæ de monæe de quésto stâto ascì, indicæ co-o ségno de sécca CL e 'n'inbarcaçión co-a bandêa, méntre o diretô da Sécca o l'êa segnòu cómme Podestà (ö sæ o "Poistæ")[16]. E monæe batûe a Zêna són[3][16]:

Valô dæta tiadûa
Monæe d'argénto
1/2 franc 1813
8,385
1 Franc 1813
7,229
2 Francs 1813
906
5 Francs 1813
13,582
5 Francs 1814
1,191
Monæe d'öo
20 Francs 1813
4,380
20 Francs 1814
887
40 Francs 1806 —
40 Francs 1813
3,070

O tîpo a-o drîto o l'é a tèsta laoreâ do Napolión, con d'in gîo a scrîta NAPOLEON EMPEREUR.

A-o revèrso a gh'é l'indicaçión do valô, in françéize, tra doî ràmmi d'öféuggio. D'in gîo a scrîta EMPIRE FRANÇAISE e i scìnboli da sécca.

Repùbrica Zenéize modìfica

A-i 26 d'arvî do 1814 a l'é stæta costitoîa a Repùbrica Zenéize, naçión che però a l'à avûo 'na vitta brêve zaché, segóndo e decixoìn do Congrèsso de Viénna a l'é stæta anéssa a-o Régno de Sardégna. Són stæti batûi quàttro valoî con dæta 1814, i quæ a-o drîto prezentâvan a crôxe de Sàn Zòrzo[3][16]:

10 södi d'argénto a l'889/1000. A-o revèrso Sàn Zâne con bandêa.

4 södi de mescciûa a-o 287/1000. A-o revèrso Sàn Zòrzo a cavàllo ch'o infîa o drâgo.

2 södi de mescciûa a-o 287/1000. A-o revèrso a Madònna

4 dinæ de ràmme. A-o revèrso l'indicaçión do valô.

Stâto sabòudo modìfica

Càrlo Felîçe

 
1 Frànco sabòudo, sécca de Zêna, AR, 5 g, 23 mm

Quàrche ànno dòppo l'anesción do 1815 a-o stâto sabòudo, segóndo e decixoìn do Congrèsso de Viénna, a sécca de Zêna a l'é ritornâ into 1824 (co-o rè Càrlo Felîçe) a coniâ de monæe pe-o nêuvo propiêtâio, continoàndo scìnn-a-o 1860, quànde, insémme a quélle de Firénse e de Bològna, a l'é stæta serâ. O scìbolo da sécca o l'êa 'n'àncoa picìnn-a.

Nòtte modìfica

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Janin, Come nacque la moneta genovese
  2. ↑ Cipolla, 1975, p. 31
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Montenegro, 2004, pp. 244-262
  4. ↑ Montenegro, 2004, p. 71
  5. ↑ Montenegro, 2004, p. 94
  6. ↑ Cipolla, 1975, p. 24
  7. ↑ Janin, Il Quartaro
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Martinori, 1915
  9. ↑ 9,0 9,1 Janin, Le prime monete d'oro
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 Pesce, 1992
  11. ↑ Janin, Zecca di Genova
  12. ↑ (IT) L'invasione dei turisti, in sce archivio.corriere.it, 23 màzzo 1994. URL consultòu o 21 seténbre 2021.
  13. ↑ Klütz, 2004
  14. ↑ Cipolla, 1994
  15. ↑ Janin, Ancora sui quartari
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Gigante, 2009

Bibliografîa modìfica

Publicaçioìn modìfica

Diçionâi modìfica

Catàloghi modìfica

Vôxe corelæ modìfica

Âtri progètti modìfica

Colegaménti estèrni modìfica

Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Monetaçión_zenéize&oldid=235542"