Zuvu de Tuiran

zuvu da cadena de Arpi Ligüri
AR
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna

U zùvu de Tuiràn (Zù de Töran in bardenòllu, Zôvo de Toiàn in zenéze, Giogo o Giovo di Toirano in italiàn) u l'è in zùvu de Preàrpi Lìgüri ch'u lìa a vàlle du Varatèlla cu-a vàlle da Bùrmia e, in particulà, i dùi cumün da pruvìncia de Savùna de Tuiràn, ch'u gh'à dàitu u nùmme, e de Bardenèi.

Zùvu de Tuiràn
U zùvu miràu muntàndu d'inta Varatèlla
StâtoItàlia Itàlia
Región Liguria
Provìnsa Sann-a
Comùn Bardenèi
Tuiràn
Altéssa801 m s.l.m.
Cadénn-aPreàrpi Lìgüri
Cordinæ44°10′07.82″N 8°09′35.57″E
Âtri nómmiU Zùvu, Zù de Töran
Màppa de localizaçión
Màppa de localizaçión: Liguria
Zùvu de Tuiràn
Zùvu de Tuiràn
Dæti SOIUSA
Grànde PàrteÀrpi de punènte
Grànde setôÀrpi de süd-òvest
SeçiónÀrpi Lìgüri
SotoseçiónPreàrpi Lìgüri
SupergrùppoCadéna Settepài-Cârmu-Armétta
GrùppoGrüppu du Mùnte Cârmu
SotogrùppoCòsta du Mùnte Cârmu

Descrisiùn

modìfica

U zùvu de Tuiràn u l'è situàu a in'artéssa de 801 m in si cunfìn tra i cumün de Tuiràn e de Bardenèi e u fà pàrte du spartiâiva da cadéna arpìna principâle, marcàndu u pasàggiu da-i bacìn idrugràfici ch'i se càccia intu Mà Lìgüre a quélli lìgüri ch'i vàn intu Pò, pè a pàrte du sö aflüente da Bùrmia, du ràmmu de Miléximu. U zùvu u s'àrve tra i dùi masìcci du Mùnte Cârmu, ch'u l'è ciü a levànte, e da Ròcca Barbéna, ch'u-u sruàsta da punènte e, in particulà, d'atàccu a-a pàssu a gh'è l'antisìmma du Cârmu dìta Brìccu Pajarìna (1213 m) e, sciü l'âtra rìva, u Mùnte Bâncu (985 m). Nu vâri luntàn, in sa rìva da-a pàrte du Cârmu, a gh'è pöi a prufùnda avertüra du Buràncu da Crùxe, ch'a l'à dàitu urìgine a de bèlle fòre srua de lèi e u zùvu inta tradisiùn du pòstu.

U zùvu u l'è traversàu da-a stràdda pruvinciâle 60, ch'a và d'intu Burghéttu fìna Bardenèi muntàndu pè a vàlle da scciümàira Varatèlla, ch'a-u travèrsa ciü o ménu a-u chilòmetru 18,700.

 
U zùvu miràu d'in Sàn Pêru e, in bâssu a-a senèstra, a sìmma du Bâsu du Giudéu, cunusciüu ascì cùmme a Ròcca de Barlörie, dund'a gh'éra ina tùre de vàrdia

Inti séculi u zùvu de Tuiràn u l'è sèmpre stàitu in'impurtànte vìa de cumünicasiùn tra a Rivéra e l'entrutèra, cu-i culegamènti ch'i l'andaxêva aprövu a-u schéma de valàe perpendiculâri a-a còsta e méscie in paralélu, bèn cumün inta Ligüria. In particulà a Vàlle du Varatèlla, lià a-a Bùrmia pròpriu da-u zùvu de Tuiràn, a l'è cumpréza tra a Vàlle du Néva, ciü a punènte e in cuntàttu cu-a Bùrmia pè a còlla du Scravajùn, e a Vàlle du Marémula, a levànte, ch'a mùnta fìna a-a còlla du Melògnu, de dùnde a se fenìsce tùrna inta Bùrmia[1].

A frequentasiùn du zùvu de Tuiràn, che a ògni mòddu a dev'ése bèn ciü antìga, a l'è testimunià zà intu II séculu prìmma de Crìstu da-a prezènsa du castelà picenìn di Lìgüri Antìghi srua a-u Bâsu du Giudéu, mésciu srua ina sèlla d'atàccu a-u percùrsu da prìmma Stràdda da vàlle[2]. Sta stràdda, infàtti, a muntâva vèrsu a Bùrmia pasàndu a mèzza còsta du valùn da Vàlle, artéssa dund'a l'è restà fìna a l'Etàe de Mèzzu. A müratéra, aduerà ascì cùmme stràdda da sà, a l'éra vegnüa bèn impurtànte cu-u desvilüppu de l'abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla, situà da vixìn a-u sö traciàu. P'avardà sécce u zùvu che l'abasìa, du XII-XIII séculu a l'è stàita tirà sciü ina tùre in sa vètta du Bâsu du Giudéu, inte in scìtu panuramìcu ch'u dòmina l'intréu valùn da Vàlle. Ciü avànti, sruatüttu aprövu a-a ruìna de Sàn Pêru cun l'avertüra da növa certùssa ciü a vàlle du 1495[3], a müratéra ciü âta a l'è fenìa de manimàn abandunà, rimpiasà da-a variànte bâssa a-u fùndu da Vàlle[4].

Cùmme inte tüttu u circundâriu, a-u zùvu i ghe sùn stàiti di cumbatimènti intu cùrsu da cuscì dìta batàja de Löa, dâtu ch'u l'éra difézu da-e puzisiùi di austrìaci a-u Mùnte Bâncu e a-i Alsabècchi. In particulà, l'atàccu franséze a-u zùvu u l'è stàitu cumensàu da-a divixùn Charlet, partìa d'intu Ciàn de Prài e pasà pè i Lavagìn, pöi rinfursà da-e trüppe du Massena[5].

A véggia stràdda du zùvu a l'è stàita aduerà fìna a-u XX séculu, sarêa a dì quându, pasàe de bèlle discüsciùi, u l'è stàitu avèrtu u stradùn d'ancöi, che pè cùntru u mùnta d'intu valùn de Cârpe, a l'inprensìpiu fàitu de tèra batüa e asfartàu numà intu dòppu guèra.

Frequentasiùn spurtìva

modìfica

U stradùn du zùvu u l'è in pasàggiu bèn apresàu e frequentàu da-i ciclìsti, perché u sö muntà u l'è lüngu ma dùse e u l'atravèrsa di paizàggi sarvàiri, cun di bèlli panuràmmi in sa Rivéra. Tra i pàssi da zòna u l'è ascì ün di ciü apresài da-i mutuciclìsti[6].

U zùvu de Tuiràn u l'è situàu a l'incrùxu de in sèrtu nümeru de senté e, in particulà, u ségna a fìn de üna de tàppe de l'Âta Vìa di Mùnti Lìgüri, a 12, ch'a rìva d'inta còlla du Scravajùn, e l'inprensìpiu da 13, ch'a riverà fìna a-u zùvu de Giüsténexi pasàndu pè u Mùnte Cârmu[7]. Chi, a ghe rìva ancùa a Stràdda da Vàlle che, muntàndu sciü pè stu valùn, da séculi a và d'inta Rivêa fìna a-a Bùrmia[4] e, vèrsu mùnte, de vìe ch'i chìna a Bardenèi.

Cultüra

modìfica

«Pappaluva, pappaluva, mòstreme a via de Zuvo, se dunca a t'amazzu?
A me l'ha mostrà!
»

(Antìgu zögu tuiranìn, inta grafìa aduerà da-u Baccio Maineri)

Dàndu amèntu a quéllu ch'u scrìve u Baccio Maineri tra e pàgine du sö La leggenda del Buranco, ancùa a-a fìn de l'Öttusèntu u l'éra praticàu da-i matétti tuiranìn in zögu, adueràu da l'autù pè cuntà üna de sö stòrie. O zögu u prevedéva de pijà ina grilöra o in'âtra bèstia du gènere e de mettéra intu pàrmu drìtu e, tegnìndura fra e dìe, se ghe dixêva a filastròcca srua mensunà. A quéllu pùntu a grilöra a duverêa mescià e sànpe de davànti, girànduse pròpriu inta diresiùn du zùvu, e alùa u fànciu u ghe dixêva "a me l'à mustrà"[8].

  1. Torre medievale [...], 2018, Relazione tecnico-scientifica, p. 1
  2. Torre medievale [...], 2018, Relazione tecnico-scientifica, p. 2
  3. Torre medievale [...], 2018, Relazione tecnico-scientifica, p. 3
  4. Sâta a: 4,0 4,1 (IT) Via della Valle, in sce toiranogrotte.it. URL consultòu o 31 lùggio 2023.
  5. (IT) Antonino Ronco, La Battaglia di Loano, Zéna, B.N. Marconi, Lüju 1995, p. 45.
  6. (IT) Gabriele Brunetti e Ivano Vinai, Liguria, in Passi e valli in bicicletta, vol. 2, Ediciclo Editore, 2007, ISBN 88-88-82942-3.
  7. (IT) Melogno - AVML, in sce cailiguria.it. URL consultòu o 31 lùggio 2023.
  8. (IT) Baccio Emanuele Maineri, La leggenda del Buranco: streghe, folletti e apparizioni in Liguria, Firènse, Libr. Edit. Ugo Foscolo, 1900, p. 129.

Âtri prugètti

modìfica

Liàmmi de föra

modìfica