Zena
ZE
|
Questa pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize |
.svg)
|
«Con quéllo müro un po' coscì, quell'esprescion un po' coscì |
| (Paolo Conte, Zena pe niatri) |
Zêna (IPA: ['ze:na]; Genova in italiàn) a l'é 'nna çitæ de 578 710 abitanti (30/04/2018), cappolêugo da Çittæ metropolitann-a de Zena e da Ligùria. O seu pòrto o l'é o ciù grende e inportante d'Italia, e un di ciù inportanti do Mâ Mediterraneo.
Çitæ da-o passòu gloiôzo, capitâ do "Zenéize", fòrte de antîghe tradiçioìn, a l'é ascì conosciûa cómme a Superba.
O poêta Petrarca o l'à descrîta coscì:
|
«ti troviæ 'nna çitæ regâle, cònâ da èrti bricchi, superba pe-i sò òmmi e pe-e seu miâge, che se ti a véddi ti ghe n'æ asæ pe dî ch'a l'é a Scignôa do mâ.» |
Cómme 'na çitæ de mármo (sòlida cómme o mármo di sò pâxi) o l'à vedûa Giosuè Carducci che inte seu Odi barbare o l'à scrîto:
|
«Superba a bruxâva de lùmmi e de cànti |
O seu scindico o l'é Marco Bucci.
Teritöio
O teritöio do Comùn de Zêna o mezûa 243 kmq, e o l'é conpòsto da 'na stréita fàscia costêa couzâ da tanti brìcchi ben ben èrti.
A mêza stradda tra Vexima e Caolongo s'arve l'anfitiâtro naturâle do Pòrto de Zêna, acugéito a ponente da-a colìnn-a de San Benigno (in parte deruâ into o fascismo pe anpliâ o pòrto), a levante da-a colìnn-a che da Caignan a monta a-o Righi fìn a unîse, a l'ertéssa do Fòrte Speron, con quella de San Benigno.
Fêua di doî contraffronti scóran i doî rien ciù inportanti da çitæ: a levante o Besagno, ch'o l'arriva a-o mâ into quartê da Fuxe; a ponente o Ponçeivia, ch'a divìdde San Pe d'Ænn-a da Corniggen. Se delinean coscì çìnque zöne prinçipæ: o céntro; a Valponçeivia; a Valbesagno; o ponénte e o levànte.
Clìmma
O clìmma de Zêna o l'é tenpiòu marittimo. A tenpiatûa media annua a l'é de +15,6 °C, gh'é unn-a grande umiditæ , sorvetùtto de stæ, e cêuve mediamente 1300 mm annui.
Stöia de Zêna
A Segónda Goæra Mondiâle e o dopogoæra
Zêna a l’é a prìmma çitæ italiànn-a a pagâ pe l’intrâta in goæra de l’Itàlia. A-i 14 de zùgno do 1940 (qùattro giórni dòppo a diciaraçión de goæra a-a Frànsa) a flòtta ingléize a bonbàrda a Çitæ pe ôe. E dòppo, pe tùtta a durâta da goæra, o fæto d’avéi tànte indùstrie militâri o l’é caxón de contìnoi bonbardaménti aèrei che pròvocan rovìnn-e e migiæa de mòrti. A rescisténsa a-i tedéschi a l’é asæ fòrte e i òperâi zenéixi (do rèsto cómme sucêde ascì a Milàn e a Torìn) inpedìscian a quésti de portâ vîa e fàbriche. E a-i 25 d’arvî do 1945, a Zêna, ùnica çitæ in Itàlia, e Fòrse da Rexisténsa costrénzan i tedéschi a ‘réndise. Finîa a goæra, gràçie ascì a-a prezénsa de l’IRI (Institûto pe-a Ricostruçión Industriâle), a Çitæ a divénta a capitâle de-e Partecipaçioìn Statâli e un di pòli do “Triàngolo Industriâle”. O pòrto o travàggia 24 ôe in sce 24 e tùtta a Ligùria a sénte i benefìcci de st’ativitæ chi. Pöi, adâxo adâxo, e fàbriche, ch’àn dæto tànto travàggio pe ànni a migiæa de persónn-e, vêgnan seræ a unn-a a unn-a. Òua a Çitæ, se se esclùdde ’na picìnn-a ativitæ industriâle, a vîve in sciô pòrto, e ancheu (2019) o futûro de Zêna (e fòscia da Ligùria ascì) o vedde a grande sfidda d'a ricostruçión do Pónte Moràndi, deruòu a-i 14 d’agósto do 2018
- Veddi ascì Stöia de Zena
Bandêa de Zêna
A Bandêa de Zêna a l'é costituîa da a crôxe róssa in campo giànco: a l'é dîta crôxe de San Zòrzo ascì e a-i ténpi d'accai a l'êa o scìnbolo di pellegrin cristien che se recavan inti lêughi santi do cristianeximo a pregâ e che dòppo o 1095, ànno da conquista de Geruzalémme da parte di Tùrchi, àn deciso de pigiâ a croxe e liberâ a tæra dôve o l'êa nasciûo e visciùo Gexû Cristo, dando òrìgine a-e Croxæ. A Bandêa de Zêna a l'à tante bandêe scìmili, cómme a Bandêa de Milan e quella Ingléize che gh'àn a crôxe de San Zòrzo ascí. Lêzi ascì chie
Önôrificense
O 1 agosto 1947, a çitæ de Zêna a l'é stæta inscignïa da medaggia d'öo a-o valô militâ[4] co-a segoénte motivaçión:
|
«Amô de Patria, dô de popolo òprèsso, fêo spìrito de ribellion, animon a sò gente inti vinti méixi de dûa lótta o martirologio da quæ o l'é nêua fulgida gemma a l’aureo serto de gloria d'a "Superba" repùbrica mainæa, i 1863 cheiti o sàngoe di quæ o no l'é sparso invan, i 2250 deportæ o martirio di quæ o bruxa ancon inte carne di superstiti, costituiscian o vescillo ch'o l'alita in sciâ Çittæ martoriâ e ch'o l'infervorò i partigen do masciscio so Appennin e de impervie valle, tegnue da-a V zona operativa, a proseguî inte l’epica gesta scin a-o giórno into quæ o sò popolo o suoò a diann-a de l’insurrezion generale. Cegaa a tracotanza nemîga a l'ottegniva a reisa do forte prescidio tedesco, sarvando coscì o pòrto, e industrie e l’önô. O valô, o sacrifiçio e a voentæ di sò figgi ridettan a-a moæ sanguinante a concussa libertæ e da-e sò fumanti rovìnn-e l'é sorta nêua vìtta santificâ da-a valentîxe e da l'olocausto di sò martiri.» |
Abitànti
Zêna a gh'à sénpre avûo 'na demografia stàbile, ma into XX Secolo Zêna a l'à avûo mólti ouménti e diminuçioin de popolaçión. Inti anni da-o 1950 a-o 1970 gh'é stæta molta imigraçión da-o Sùd Italia, coscí che a popolaçión a l'é cresciùa inti anni '50 e '60 arrivando ad avéi inti anni '70 ciù de 800.000 abitànti. Dapeu inti anni '80 e anni '90 a l'à sùbiu 'nn-a drastega diminuçión de abitànti da quande e grénde indùstrie cómme l'ItalSider e l'Ansaldo són stæte serræ. Perö ancheu ghe n'é mólti forèsti, cómme equadoriàn, marochìn, cinéixi, che stan rinpopolando çertidùnn-e zöne popolâi cómme San Pê d'Ænn-a e o CEP. Comónque a diminuçión a l'è senpre costante e Zêna za conta çirca 600.000 anime, cîfra che segóndo e stìmme de l'ISTAT a gh'aviéiva da rimanê stagna pe-o cençimento do 2011.
Abitanti censæ[5]
Pòsti de Interèsse
Nêuve prospettîve turìstiche: Inti anni da-o 1999 a-o 2017 o turìsmo a Zena o l'è vegnûo tanto inportante da fa segnâ 4 milioîn de vizitatoî into anno 2017, rezultòu ciù che poxitîvo, se o se pensa che into 1999 a çitæ a no l'êa manco inserîa inti itinerâri turìstichi italién.
Céntro Stòrico e Lanterna
O céntro stòrico de Zêna o l'é un tra i ciù grendi d'Ouròpa (o mezûa çirca quattroçentomia mêtri quàddri), e o l'é costituîo prinçipalmente da tùtti i caroggi che s'atreuvan drento e miage medievali e da stradde importanti comme quella che ancheu a l'é Vîa Garibaldi con di belìscimi palaçi do 1500, in stîle Renascimentâ e Barocco, prezénpio (Palasso Gianco e Palasso Rosso). Into céntro stòrico gh'é anche l'antiga gêxa di Santi Cöximo e Damiàn, fòscia a primma gêxa da çitæ. Parte do seu céntro stòrico o l'é un di patrimòni de l'umanitæ de l'UNESCO da-o lùggio 2006.
Unn'âtra mêta turistica pe ecelénsa a l'é l'antîgo bórgo marinaro de Boccadâze, co-e pittoresche barche molticoî, pósto cómme a finn-a passeggiâ (Corso Italia) che costezza o Lido d'Arbâ.
No se pêu no çitâ a Lanterna, o scìnbolo de Zêna. Èrta 117 mêtri, un ténpo a servîva cómme fâro a-e nâve che arrivâvan a Zêna. A seu lûxe a se veddéiva a 40 km de distànsa. Edificâ in sciâ colinn-a de San Benigno, a pöca distànsa da San Pê d'Ænn-a, a l'é stæta mólte vòtte inti vàrri sécoli restruttuâ a càoza di atàcchi nemîxi.
Pòrto Antîgo
O Pòrto antîgo o l'é 'nn-a parte do pòrto de Zêna ch'a serve cómme quartê rexidensiâle, céntro pe o turìsmo, céntro colturâle e pei servissi. O l'é stæto riadatòu a l'iniçio di anni '90, primma o l'êa stæto squæxi abandonòu. L'area interessà - dîta Area Expo ascì - a va da-a ciàssa Caregamento, dónde gh'é l'antîgo Palàçio San Zòrzo, scìn a-a punta do Meu Vêgio. O sò totâ restauro, finîo into 1992 o l'é un progétto do Renzo Piano.
E prinçipæ struttûe son:
- L'Acquâio
- Palaççio San Zorzo, sede do Banco de San Zòrzo e de l'Aotoritæ portoâ
- O Bigo
- Porta Soviann-a
- I ex Magazzin do coton
- l'Aren-a do mâ
Traspòrti
Staçioìn de ferovîe
Zêna a gh'à dôe inportànte staçioìn inta categorìa Grende Staçioìn de-e ferovîe:
- A Staçión de Zêna Prìnçipe (24.000.000 de pasagê)
- A Staçión de Zêna Brignole (22.000.000 de pasagê)
Gh'é pöi a Staçión de San Pê d'Ænn-a che, gràçie a-i seu 9.000.000 de pasagê, a l'é into progràmma çénto Staçioìn.
Funicolâri
A Funicolâre Zécca-Ríghi
A Funicolâre Zecca-Righi a coléga o largo da Zecca a-e altûe do Rîghi. A pendénsa media a l'è do 19,91%, méntre a pendénsa màscima a l'è do 35%. A l'è stæta inaugurâ inte doì tempi: into 1895 o tòcco de mónte e into 1897 o tòcco de valle, tûtto in galerîa. Conpréize a staçión de válle e a staçión de mónte, a gh'a sétte fermâte.
A Funicolâre de Sant'Ánna
A Funicolâre de Sant'Anna a colèga ciàssa Portèllo co-a via Bertàni, a-o incrôxo con Córso Magènta. A l'è gestìa da-a AMT de Zêna. A l'è stæta inaugurâ o 26 novénbre do 1891. A pendènsa media a l'è do 15,33%, méntre a pendènsa màscima a l'è do 17%. A no gh'a fermâte intermèdie.
L'Ascensôre de Montegallètto (funicolâre òrizóntale)
L'Ascensôre de Montegallètto o coléga a via Bálbi, vixin a-a staçión ferroviâria de Prínçipe, co-o Córso Dògali, vixìn a-o Castéllo d'Albèrtis. O l'è gestìo da-a AMT de Zêna. Dóppo a trasformaçión do 2004, o l'è diventòu un particolâre inpiànto de traspòrto público ch'o unîsce un scistêma de tîpo funicolâre con un de tîpo ascensorìstico. O no gh'a fermâte intermèdie.
Sport
Zêna a l'é a pàtria italiann-a do zêugo do balón, dónde into 1893 o l'é nasciûo o Zena (Genoa cfc), a prìmma squàddra d'Italia; into 1946 a l'é stæta fondâ a Sandöia.
A Séstri, un quartê do ponente, gh'é ànche a Sestreize.
Binellàggi
Zêna a l'è binellâ con:
Marsiggia (1958)
Columbus (1964)
Odessa (1979)- Baltimora (1985)
Chios (1990)
Fiume (2004)
Beyoğlu (2007)
Marsala, da-o 2011
Chiang Mai (2018)
Acòrdi bilateræ con:
Vôxe corelæ
Nòtte
- ↑ Dæto Istat - Popolaçión rescidénte a-o 31 dexénbre 2018.
- ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
- ↑ Legge 26 agosto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di graddi/giórno di Comùn pe Region e Provinsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
- ↑ (IT) Sito istituzionale del Quirinale, conferimento della medaglia d'oro
- ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT; URL consultòu o 28-12-2012.
Atri progetti
Wikimedia Commons a contêgne di inmàgine ò di âtri files in sce Zêna
| Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 125409416 · ISNI (EN) 0000 0001 2285 1461 · LCCN (EN) n83141238 · GND (DE) 4020185-5 · NDL (EN, JA) 00846773 · WorldCat Identities (EN) n83-141238 |
|---|