Lengoa ligure
ZE
|
Sta pàgina a l'é scrîta in zenéize |
O Lìgure (in monegasco: lenga ligüra e lenga lìgura) o l'é 'na lengoa[1] do gruppo lengoìstego itàlico oçidentâ parlâ in Italia (Liguria, Piemonte, Emilia-Romagna, Lombardïa e Sardegna), into sud da Fransa, in Còrsega, e into Prinçipato de Monego[2].
| Lìgure | |
|---|---|
| Âtri nómmi | Lengoa ligure, lengua liggyre, lengua lìgüřa |
| Pronónçia | /'ligyre/ |
| Parlòu in |  Itàlia Frànsa Mónego
|
| Regioìn |  Liguria Piemonte Sardegna Emilia-Romagna Lombardïa
|
| Parlànti | |
| Totâle | 508.210[1] |
| Clasificaçión | |
| Filogénexi | Lengoe indoeuropee Grùppo Italico Romànse Òcidentâli Galloitaliche Lìgure |
| Sudivixón | Lìgure òrientâle Lìgure centrâle Lìgure céntro-òcidentâle Lìgure òcidentâle Lìgure alpìn Lìgure de l'Ôtrazôvo Lìgure coloniâle |
| Statûto ofiçiâ | |
| Ofiçiâ in | Mónego (Dialetto monegasco) |
| Còdichi de clasificaçión | |
| ISO 639-3 | lij (EN)
|
| Linguist List | lij (EN)
|
| Glottolog | ligu1248 (EN)
|
| Linguasphere | 51-AAA-oh
|
| Estræto in léngoa | |
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tutti i òmmi nascian in libertæ e son pægi in dignitæ e driti. En dotæ de raxon e de consciensa e an da fâ l'un con l'atro in piña fraternitæ | |
 | |
A-o tèrmine de 'n processo de rivendicaçion raprezentativa da parte de comunitæ lìgure inti confronti da çitæ ciù inportante, Zena, antiga capitâle do Stato a-o quæ a dâva o nomme, a Repubrica de Zena, inti ùrtimi dexenni s'é preferîo acetâ a paròlla lìgure a quella de zeneize, pe-a lengoa parlâ inte l'atoale region amenestrativa Lìguria e inte çerte zòne limìtrofe.
O baçî d'influensa di dialetti lìguri o l'é de çirca 2 milioìn de personn-e anche se, specialmente inti ùrtimi çinquant'anni, pe coscì de variante locali se son pèrse e de âtre son a reizego tutt'òua, anche pe córpa da mancansa de 'n pâ de generaçioin inta continoasion da parlâ. Coscî, ancheu, a popolaçion ch'a conosce a léngoa a l'é ben ben infeiô e ancón meno son quelli che a pàrlan e a scrîvan.
E variante ciù importanti son o zeneize, o savoneize, o spezzin, o ventemigliusu, o tabarchin, o monegasco, e o noveize, dîto ascî lìgure d'Otrazôvo.
Tra i dialetti Liguri e o Piemonteise ciù a nord, gh'è poi de variante dite de tranxission, comme i dialetti da val Bormia, de Calissan e do Sascello.
No bezéugna confonde o moderno concetto de Lengoa lìgure co-o lìgure antigo, a léngoa di antighi lìguri, estinta fòscia za primma de l'anno 200 a.C. (dòppo o bellum sociale), d'orìgini sconosciûe.
Stöia
Örìgine
A lengoa lìgure, comme e âtre lengoe romanse, a s'é svilupâ da-o latìn vorgâ; a ògni mòddo, rispètto a-e âtre lengoe galloitaliche (romanse do Nòrd Italia), o lìgure o l'à subîo e influense d'un diverso çéppo lengoistego (quello de l'antigo lìgure) e de 'na poxiçion giögrafica particolâ. O mæximo Dante, into seu De volgari eloquentia, mentre o dividde l'Italia lengoisticamente longo l'Appenin o mostra comme o lìgure o segge ciù scimile a-i dialetti do Centro-Sud rispetto a quelli do Nòrd:
«Et dextri regiones sunt Apulia, sed non tota, Roma, Ducatus, Tuscia et Ianuensis Marchia; sinistri autem pars Apulie, Marchia Anconitana, Romandiola, Lombardia, Marchia Trivisiana cum Venetiis» «E zöne de drîta son a Puggia, sciben che no tutta, Romma, o Docato (l'Unbria), a Toscann-a e a Marca de Zêna; invece quelle de manca son 'na parte da Puggia, a Marca d'Anconn-a, a Romagna, a Lonbardìa (Piemonte e Lonbardîa) e a Marca de Trevîzo e Venéçia»
Etæ contenporànea
.svg)
Sciben che atoälménte a léngoa ligure a l'é parlâ da ciù ò meno mezo milion de personn-e tra Italia, Prinçipato de Mónego e Fransa, a seu sopravivensa a l'é missa in pericolo[3]: difæti, comme in âtre regioin italiann-e, l'ûzo da lengoa regionâle o l'é intròu in crixi, aomentòu da-a voentæ di zoêni de no inparâ o ligure[4]. L'UNESCO o clascìfica a lengoa ligure comme "a rischio"[5].
A otôbre do 2017 a l'é stæta fæta 'na propòsta de lezze pe riconosce a léngoa inta Region Ligûria[6].
Sudivixón
- Lìgure do levànte: da-i confìn òrientâli da Ligùria scinn'a Levànto in sciâ costêa (a zöna de Çinque Tære a gh'à de parlâte con infloénse de Spézza e de Zêna), e scinn'a Brignæ (Spézza); o dialetto de Spézza (o spezìn) o gh'à de carateristiche de confìn fra a zöna lìgure e quella da Lunigiànn-a; a Valàdda do Væa a gh'à de afinitæ co-a Lunigiànn-a verso sud-èst e co-o zenéize verso nord-òvest con Sèsta Godàn a fâ da crénn-a lingoistica fra e dôe varietæ;
- Lìgure zenéize: a l'é a varietæ ciù difûza e parlâ, conosciûa ascì comme "ilûstre". Da Bonasêua a Cappo Nöi, co-o corispondénte entrotæra a-o de sótta da crénn-a apeninica e con de apendîce inta Valle Scréivia;
- Lìgure centro-òcidentâle e òcidentâle: conpréizo l'Intemelio, da Tàggia a Mónego (monegàsco);
- Lìgure alpìn (brigasco e roiasco): inte zöne de montagna a nòrd da fascia òcidentâle o dialetto brigasco de Riâdo, Verdézza e Oivétta Sàn Michê, inta provinsa d'Inpéria, óltre a quello de Brîga Érta (Cùnio) e da Val Röia in Fransa. O l'apartêgne a-a famìggia de parlâte lìguri o dialétto ormeàsco ascì (Ormêa e Garesce);
- Lìgure de l'Oltrezôvo: parlòu a-o de sórvia da crénn-a alpin-apeninica; o gh'à de contaminaçioìn co-o piemontéize (Oltrezôvo a ponénte, ch'o corispónde a-a Valàdda do Röia), a l'èrta Valàdda do Tànao, a-a ciù pàrte de l'èrta Valàdda do Bórmia e a-a zöna do Sascéllo e Oâ), co-o lonbardo (Oltrezôvo centrâle, con céntro a Nêuve, dónde se parla o novéize) e l'emiliàn (Oltrezôvo centrâle co-a Valadda do Stàfora e Oltrezôvo de levànte, da-a Valàdda do Trébia a-a Valàdda do Târo);
- Lìgure coloniâle: definiçión convençionâle ch'a conprénde:
- o Tabarchin: de comunitæ de Carlofòrte e Câdasédda in Sardegna, caraterizòu da 'na fòrte tegnûa lengoìstica: stìmme do 1998 dâvan sta varietæ cómme parlâ da l'87% da génte de Carlofòrte e da-o 68% da génte de Câdasédda, scitoaçión do tùtto confermâ da-i dæti ciù vixìn ascì (quæxi dêxemìlla parlànti). Zöna lengoistica za forteménte òcupâ e codificâ.
- l'Ajasìn e o Bonifassin: che són 'n'aotònoma evoluçión di dialétti lìguri do levànte con inflùssi do zenéize urbâno. Sta zöna lengoistica, dòppo quæxi eutoçént'ànni, a l'é ancheu a réizego de scentâ.
Carateristiche
Fonétiga
Rispètto a-e âtre léngoe de l'Italia centrosetentrionâle, o lìgure o l'à avûo (sciben no in tùtte e sò varianti) ascì tante influense de léngoe do Centro-Sud da penîzoa. Infæti, sciben che se trêuvan carateristiche de léngoe galloitaliche comme:
- l'evoluçion de Ō e Ū latin in [y] e [ø] (PLŪS > ciù/pù e NŌVUM > neuvo)
- l'evoluçion de -CT- in -[jt] (FACTUM > faito > fæto)
- a palatizaçion de:
- -BL- in [d͡ʒ] (BLASPHEMIA > giastema)
- -PL- in [t͡ʃ] (PLANTA > cianta)
- -FL- in [ʃ] (FLORE > sciô)
- -CL- in [t͡ʃ] (CLAMARE > ciamâ)
- -GL- in [d͡ʒ](GLANDA > gianda)
- a velarizaçion de N finâle e primma de 'na dentale in [ŋ] (LATINUS > latin)
Gh'é dötræ carateristiche comme:
- o pasaggio da ILLE a [u] a-o pòsto de [el/il] (comme invece o l'é inti dialetti occidentâli)
- l'indebolimento di -R- scinn-a sò chéita
Fonologîa
Consonanti
| Labbiàli | Alveölàri | Postalveölàri | Palatàli | Velàri | Glottàli | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nazali | m | n | ɲ | ŋ | |||
| Plosîve | sórde | p | t | k | |||
| sonöre | b | d | ɡ | ||||
| Affricàte | sórde | (t͡s) | t͡ʃ | ||||
| sonöre | (d͡z) | d͡ʒ | |||||
| Fricatîve | sórde | f | s | ʃ | |||
| sonöre | v | z | ʒ | ||||
| vibrânti | sórde | r | |||||
| sonöre | |||||||
| aproscimæ | l | j | w | ||||
Vocâle
| Anteriôri | Posteriôri | |
|---|---|---|
| saræ | i • y | u |
| çentrâli | e • ø | (o) |
| quæxi avèrte | ɛ | ɔ |
| avèrte | a |
Scistêma de scrittûa
No gh'é 'na grafîa de parlæ lìguri universalmente acetâ: difæti, scibén che gh'é stæto di tentatîvi de creaçion de 'na grafîa comûne (prezenpio a grafîa in U)[7], gh'é di òrtografîe locâli leghæ a-e pròpi dialetti. L'é ascì inportante consciderâ a grafîa ofiçiâ deuviâ da l'Académia Ligùstica do Brénno[8], da l'Asociaçión A Compagna e da dötréi tradutoî de questo sécolo XXI. No l’é guæi ch'a l'é nasciûa e a s'é bén bén spantegâ a Grafia unitäia fæta da-o Conseggio ligure e deuviâ da Il Secolo XIX.
Nòtte
- ↑ 1,0 1,1 (EN) Ligurian, in sce ethnologue.com. URL consultòu o 28 màrso 2021.
- ↑ https://glottolog.org/resource/languoid/id/ligu1248 URL consultòu a-i 11 de arvì 2023.
- ↑ (IT) Lista delle lingue parlate in Italia, in sce patrimonilinguistici.it. URL consultòu o 28 màrso 2021.
- ↑ (IT) La Lingua Ligure, in sce cadepuio.it. URL consultòu o 28 màrso 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 5 zùgno 2016).
- ↑ (EN) UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger, in sce unesco.org. URL consultòu o 28 màrso 2021.
- ↑ (IT) Fabio Canessa, La Regione investa per la lingua ligure, in sce primocanale.it, 8 òtôbre 2017. URL consultòu o 28 màrso 2021.
- ↑ U V.P.L., in sce zeneize.net. URL consultòu o 28 màrso 2021.
- ↑ Académia Ligùstica do Brénno, Grafîa ofiçiâ, in sce zeneize.net. URL consultòu o 28 màrso 2021.
Bibliografîa
Veddi ascì
Âtri progètti
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce lìgure
Conligaménti estèrni
- (IT) Fiorenzo Toso, liguri, dialetti, Enciclopedia dell'Italiano, 2010.
- (LIJ, IT) Fonologîa zenéize, in sce zeneize.net. URL consultòu o 12 zùgno 2021.
- (LIJ, IT) Diçionâio TIG Italiàn-Zenéize, in sce zeneize.net. URL consultòu o 12 zùgno 2021.
| Contròllo de outoritæ | GND (DE) 4167663-4 · BNF (FR) cb11994811j (data) |
|---|