Wikipedia

Gêxa de San Matê (U Burghettu)

gêxa du Burghettu
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietè lucâle

A gêxa de San Matê a l'è au Burghettu, intu centru storicu, lungu Via Rumma. A l'è a gêxa ciü antìga du pàise e a l'è ina parocchia da diocexi d'Arbenga, pârte du vicariàu de Löa.

A faciâta da gêxa sciu Via Rumma

Storia

 
U canpanìn da gêxa de San Matê vistu dau palassu Elena Pietracarpina, cartulina du 1966.

A primma gêxa du Burghettu a risale au mumentu da fundasiùn du burgu da pârte du cumün d'Arbenga, inisiâ intu cursu du 1288, cu-a custrusiùn che a l'è stêta terminâ versu a fìn du tredicesimu seculu. L'antìga gêxa, daa strutüa ciü senplice de quella d'àua, a se truvava ciü o menu inta stessa pusisiùn, ma a l'êa girâ in moddu diferente. Infatti a l'axêva u fundu giràu versu levante, in moddu ch'a fuìse a primma pârte a êsse inluminâ au matìn, mentre a faciâta a l'êa girà a punente de moddu ch'a fuìse inluminâ dai ürtimi raggi du Sù, aa seja[1].

Inti seculi sucescìvi a pupulasiùn du pàise andâva però crescendu, rendendu cuscì necesâia a custrusiùn de ina növa parocchia. I travaggi pe a realisasiùn da gêxa i sun incumensè ai 11 d'utubre du 1621, purtandu aa custrusiùn da strutüa a trè navâte d'àua, surette da culonne in prìa de Finâ. Inte navâte laterâli i ghe ne sun anche de capellette, alestìe a speise de famigge ciü inpurtanti du pàise[2]. A gêxa a l'è stèta cunsacrâ cun sulenni e ricche celebrasiùi dau vescu de Arbenga Pier Francesco Costa ai 5 de utubre du 1643. In quell'ucaxiùn i sun stète benedette anche e due canpâne da parocchia, dedichè au Segnù e au titulâre da gêxa, San Matê. Au giurnu primma u l'è stètu invece inauguràu l'organo da gêxa e s'è incurunâ a statua da Nostra Scignùa da Guardia[3].

A ecesiùn da realisasiùn de in növu artâ, finìu du 1715, a strutüa a l'è restâ pe a ciü pârte a stessa fìn aa giurnâ d'ancö. Da quel mumentu, i ünici travaggi fèti aa gêxa i sun stète opere pe u sò restauru e a sò cunservasiùn. U primmu interventu de restauru u l'è stètu fètu du 1902; pe l'ucaxiùn i sun stète 'zunte anche növe decurasiùi in sa faciâta grasie ae dunasiùi du scignù Santiago Marxiano e in su prugettu de Giuvanni Richinotti. A 'stu interventu u l'è seguìu u restauru di danni causè dai bunbardamenti da Segunda Guèra Mundiâle, in particulâre cu-a realisasiùn de növe vetrè du 1950[4]. I ürtimi restauri i sun stèti fèti du 1978 in se culonne in prìa de Finâ (liberè da l'intonacu che e cruvìva) e, tra u 1991 e u 1993, cu-a pulisìa di vâri afreschi e decurasiùi a l'internu da gêxa[5].

Au primmu mârsu 2012 a gêxa a l'è stèta dichiarâ ben di interesse culturale[6].

Descrisiùn

Esternu

A faciâta da gêxa, lârga e luminusa, a l'à risevüu u sò aspettu atuâle cu-in restauru du 1902, cun u quâle i sun stète 'zunte anche de növe decurasiùi. A faciâta a l'è spartìa in trè pârte, pigiandu a sudivixùn interna a trè navâte, da quattru finte culonne ornê de capitelli corinsi e surmuntè da in anpiu curnixùn. Ciü in âtu a se tröva ina segunda fila de finte culonne, ch'i se culega au tinpanu, de furma triangulâre e surmuntàu da ina cruxe, afiancâ ai lâti da due statue[7].

Aa decurasiùn da faciâta i fan pârte anche tre bassurilievi opera du scultù savunese Antonio Brilla, misci in simma ai tre purtâli da gêxa. Ne l'urdine, da sinistra versu destra, i rapresentan Sant'Anna, a Madonna da Guardia e San Giuxeppe[7]. In se pareti laterâli, sensa particulâri decurasiùi, i gh'è arcüne apertüe ch'i permette l'inluminasiùn naturâle da gêxa. Lungu u lâtu sinistru da custrusiùn u gh'è in carugettu, tra i ciü strèiti du centru storicu. U darè da gêxa, afaciàu in sa ciasetta dedicâ a Don Burasteru, u l'è privu de particulâri decurasiùi, dètu che u gh'è sulu arcüne finestre e in ruzùn picìn. A picina canonica, missa darè da gêxa, a l'êa in prinsipiu döviâ cumme in oratoriu, sede da Cunfraternita de Cappe Gianche[8].

U tèitu da gêxa u l'è fètu cun de ciappe d'ardesia, pe a pârte in simma aa navâta centrâle. Pe cuntru e due navâte laterâli i an in tèitu ciü mudernu, fètu de tegule[9].

U canpanìn, da l'aspettu mudernu, u se tröva lungu u fiancu sinistru da gêxa, versu u fundu[10].

  •  
    Vista da faciâta e de Via Rumma versu Löa.
  •  
    Bassurilievi de l'Antonio Brilla - Madonna da Guardia
  •  
    Bassurilievi de l'Antonio Brilla - San Giuxeppe
  •  
    Bassurilievi de l'Antonio Brilla - Sant'Anna
  •  
    U darè e u canpanìn da gêxa

Internu

L'internu da gêxa de San Matê u l'è divisu in trè navâte, separè fra de lu da due file de culonne in prìa de Finâ e cuerte da in sufittu a furma de butte. In origine u pavimentu u l'êa fètu de ardesia; quellu atuâle, ciü mudernu, u l'è realisàu cun de lastre de mârmu giancu e neiu, misce a scacchiera[11].

L'artâ magiù u l'è situàu in fundu aa navâta centrâle in üna pusisiùn rialsâ, separâ dau restu da gêxa da due picine balaustre. Questu artâ u l'è in opera du 1715, realisàu cu-u famusu mârmu giâncu de Carâra e gh'à anche inserti fèti cun mârmu de âtri culuri[12]. Darè l'artâ u se tröva in coru, realisàu interamente in legnu, dotàu de in sedile centrâle e sinque pe ogni lâtu. L'opera a l'è stèta realisâ a l'inisiu de l'Ötusentu daa butega Parassu de Löa[13]. Inte due nicchie ai lâti de l'artâ magiù se trövan due belle statue in legnu: quella a sinistra a rafigùa Santa Maria Maddalena e a l'è opera du scultù zenese Paolo Olivari[14]. Quella a destra a l'è opera da scöa du Maragliano e a rapresenta u titulâre da gêxa, San Matê[15]. In fundu aa gêxa, inluminàu da due vetrè ch'i rapresentan San Giuanni Batista e San Giuxeppe cu-u Banbìn[4], se tröva in gran quaddru dedicàu au martiriu de San Matê, opera du 1644 du pitù zenese Giuxeppe Badaracco (ditu "U Surdu")[16][17].

Ina porte inta parete a destra de l'artâ a cunsente d'entrâ intu picin lucâle adibìu a sacrestia. 'Sta stansia a l'è interamente rivestìa dae cuscì dite "furmelle zenesi", sculpìe in legnu de nuxe. Opera de in artista scunusciüu de l'inisiu du Settesentu, e furmelle chi cunservè i an disegni scìa a "ragnatela" che geometrici[18].

A l'estremitè opposta da navâta centrâle, in simma a l'ingressu prinsipâle da gêxa, u se tröva u sò organu. U primmu strumentu, opera de in autù scunusciüu, u l'è stètu instalàu du 1628, ma za du 1643 u l'è stètu sustituìu da in opera de Giovanni Ultrachino, de Pavìa. Circa trei secoli doppu, intu 1928, u l'è stètu muntàu in növu organu, opera da ditta Gandini de Varese. L'organu atuâle, u quartu inta storia da gêxa, u l'è stètu custruìu da Beniamino Giribaldi, artigian de Muntegrasie, frasiùn du cumün de Inperia. 'Stu strumentu u l'è stètu inauguràu ai 24 frevà du 1996 cun a benedisiùn du vescu Mons. Mario Oliveti. A faciâta de l'organu a l'è furmâ da 33 canne de stagnu, misce insemme in trei gruppi. U numeru tutâle de canne u l'è de 1.116, de quâli 41 i sun de legnu e e âtre de metallu. U strumentu u l'è cumandàu da due tastiere, cun 54 tasti in tüttu, e u l'à 25 registri[19].

Tra e decurasiùi u se pö ancùa ricurdâ i afreschi in s'ou sufittu, restauràu tra u 1991 e u 1993, e ina serie de 14 quadretti ch'i rappresentan e stasiùi da Via Crucis.

  •  
    L'internu da navâta centrâle
  •  
    L'artâ magiù; in sa sinistra a gh'è a statua de Santa Maria Maddalena, in sa destra quella de San Matê
  •  
    E pitüe in s'ou sufittu da navâta centrâle
  •  
    L'organo da gêxa
  •  
    Detaggiu de l'afrescu du stemma du Burghettu

Capellette

Intu spesù de miage de navâte laterâli i sun stète custruìe arcüne capellette, realisè e decurè dae famigge ciü inpurtanti du pàise. A famiggia ch'a faxeva a dunasiùn a uteneva cusci in cangiu u dirittu de decidde u titulâre da capella.

A ecesiùn du primmu anbiente, dunde u se tröva in cunfesciunâ e ina târga dedicâ a Don Domenico Borastero, inta navâta sinistra se trövan, andandu versu l'artâ, e capelle indichè chi sutta[20][21]:

  • Capella de Santa Lisìa e du Banbìn Gesù de Prâga: in simma au sò picculu artâ se tröva ina copia da statua du Banbìn Gesù de Prâga e in grande quaddru dedicàu a Santa Lisìa, opera de in autù scunusciüu.
  • Capella de Sant'Antoniu da Padova: chi se tröva a statua du santu e, inte ina lunetta in simma a l'artâ, ina vedrâ dedicâ a Sant'Agustìn[4].
  • Capella du Sacro Cö: in simma au sò artâ a gh'è, apuntu, a statua du Sacro Cö du Segnù.
  • Capella da Madonna di Angeli: a l'è a capella in fundu aa navâta sinistra, miscia a fiancu a l'artâ prinsipâle. A l'è stèta custruìa du 1928 grasie dunasiui de famigge Reâle e Pareto. Chi u se tröva un di trei quaddri du Badaraccu cunservè inta gêxa, ciamàu "A Madonna cu-u Banbìn e i santi Pêu, Erasmu e Antoniu Abate i prugette Burghettu". St'opera, realisâ du 1655, a l'è particularmente interesante in quântu, inta pârte bassa du quaddru, u gh'è ina rafigurasiùn du Burghettu in quelli anni, interamente circundàu dae miage medioevali[22]. In sta capella i sun cunservè anche in âtru quaddru e ina statua de Cristu.

Inta navâta destra, a ecesiùn du primmu anbiente dunde u gh'è in'acquasantiera e in affrescu dedicàu au Segnù, u se tröva, andandu versu l'artâ, e capelle indichè chi sutta[20][21]:

  • Capella de Sant'Anna: a l'è a primma capella da navata destra. In simma au sò picin artâ a se tröva ina statua dedicâ a Sant'Anna.
  • Capella de Nostra Scignùa da Guardia: sta capella a l'è stèta realisâ, intu sò aspettu d'ancö, intu 1894 grasie aa donasiùn da scignùa Bianca, veduva Marexiano. Inta capella u se tröva ina statua da Nostra Signùa da Guardia[23] e, inte ina lunetta in simma a l'artâ, ina vedrâ a le dedicâ dunde a se vegghe anche ina vegia rafigurasiùn du Burghettu[4].
  • Capella de l'Inmacolata: sta capella, dunde a se tröva ina statua dedicâ a l'Inmaculata, a l'è stèta realisâ du 1907, grasie ae dunasiui de famigge Bresciàn e Re.
  • Capella da Nostra Scignùa du Rusariu: a l'è a capella in fundu da navâta destra e, cosci cumme quella s'ou fundu da navâta opposta, a l'è a ciù grossa e ricca de decorasiui. Oltre a l'artâ, dunde u gh'è ina statua dedicâ aa Madonna du Rusariu[24], u gh'è cunservàu in presiusu quaddru du Badaraccu ch'u rapresenta u Martiriu de Sant'Agata[25]. A capella a l'è inluminâ pe mêzu de ina lunetta, inta quâle u se tröva ina vetrâ dedicâ anche le aa Madonna du Rosariu[4].
  •  
    Vista da capella de Sant'Anna
  •  
    Vista da capella da Nostra Scignùa da Guardia
  •  
    Vista da capella de l'Inmacolata
  •  
    Artâ da Nostra Scignùa du Rusariu
  •  
    U martiriu de Sant'Agata, quaddru du Badaraccu
  •  
    A vetrâ dedicâ aa Nostra Scignùa du Rusariu

Notte

  1. ↑ AA. VV., 1999, p. 12
  2. ↑ AA. VV., 1999, pp. 15-16
  3. ↑ AA. VV., 1999, p. 16
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 AA. VV., 1999, p. 62
  5. ↑ AA. VV., 1999, pp. 16-18
  6. ↑ Parodi, 2012, p. 2
  7. ↑ 7,0 7,1 AA. VV., 1999, p. 20
  8. ↑ AA. VV., 1999, p. 13
  9. ↑ Parodi, 2012, p. 3
  10. ↑ AA. VV., 1999, p. 68
  11. ↑ Parodi, 2012, p. 4
  12. ↑ AA. VV., 1999, p. 42
  13. ↑ AA. VV., 1999, p. 50
  14. ↑ AA. VV., 1999, p. 38
  15. ↑ AA. VV., 1999, p. 36
  16. ↑ AA. VV., 1999, p. 34
  17. ↑ AA. VV., 1999, pp. 29-30
  18. ↑ AA. VV., 1999, p. 52
  19. ↑ AA. VV., 1999, p. 66
  20. ↑ 20,0 20,1 AA. VV., 1999, p. 44
  21. ↑ 21,0 21,1 Parodi, 2012, pp. 3-4
  22. ↑ AA. VV., 1999, p. 34
  23. ↑ AA. VV., 1999, p. 47
  24. ↑ AA. VV., 1999, p. 40
  25. ↑ AA. VV., 1999, p. 30

Bibliugrafìa

Âtri prugetti

Culegamenti esterni

Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Gêxa_de_San_Matê_(U_Burghettu)&oldid=249047"