Scîo

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Scîo, dîta Chîo ascì, (in grêgo modèrno: Χίος; Chíos) a l'é 'n'îzoa da Grêcia, a quìnta pe estensción, ch'a se trêuva inta pàrte ciù a levànte do Mâ Egêo, separâ da-a Turchîa da-o Stréito de Scîo.

L'îzoa de Scîo inte 'n'inmàgine fæta da-o satèlite Sentinel-2.

L'îzoa a l'é stæta pe vàrri sécoli 'na colònia zenéize, fòscia unn-a de ciù inportànti, controlâ pe mêzo da Maónn-a de Scîo e de Focêa da-a famìggia di Giustinién.

Etimologîa

O giögrafo grêgo Paosània o l'à scrîto che, segóndo o poêta Ión de Scîo, l'îzoa a l'à pigiòu o sò nómme da Chios, fìggio de Pozeidón e de 'na nìnfa do pòsto nasciûo into mêzo de 'na nevàdda, in grêgo antîgo χιών, chiōn. Antigaménte ciamâ Ophioússa (Οφιούσσα, "îzoa di serpénti") e Pityoússa (Πιτυούσσα, "îzoa di pìn"), a partî da l'etæ de mêzo a l'à riçevûo vàrri nómmi, aprêuvo a-e dominaçioìn de âtri pàixi: da-o perîodo do contròllo zenéize o vêgne o nómme Scîo, diventòu Chio in italiàn, méntre da-i tùrchi l'îzoa a vên ciamâ Sakız (صاقيز).

A capitâle de l'îzoa, d'ancheu Chios, into pasòu a l'êa de spésso ciamâ senpliceménte Kastron (Κάστρον, "castéllo"). In particolâ, inti ànni do domìnio zenéize, a pàrte da çitæ drénto a-o castéllo a l'êa ciamâ Civitas Chii, méntre quélla de fêua de miâge a l'êa dîta "burghi".

Giögrafîa

O Mónte Pelineon d'invèrno.

L'îzoa de Scîo, da-a fórma a crescénte, a l'é lónga ciù ò mêno 50 km in direçión nòrd-sùd e, into sò pónto ciù ànpio, a mezûa 29 km in larghéssa, pe 'n'àrea totâle de 842,289 km². O sò teritöio o l'é montagnôzo e pi-â ciù pàrte arsoîo, atraversòu da 'na cadénn-a de mónti ch'a và aprêuvo a-o profî de l'îzoa. E dôe çìmme ciù inportànti, o Mónte Pelineon (1.297 m) e l'Epos (1.188 m), se trêuvan inta pàrte setentrionâle de l'îzoa. O sò céntro o l'é divîzo verticalménte da 'na série de mónti ciù picìn, ciàmæ Provatas.

Clìmma

O clìmma de l'îzoa o l'é câdo e tenpiòu, do tîpo ciamòu "Mediterànio", con variaçioìn picìnn-e tra i vàrri méixi de l'ànno gràçie a l'efètto regolatô do mâ. E tenperatûe médie vàn da 'n mascìmo de 30 °C de stæ a-o mìnimo, into méize de zenâ, de 7 °C, scibén che s'é registròu de tenperatûe ciù âte de 40 °C ò sotozêro ascì.

Stöia

(VEC) «L'ochio drito de la cità de Zenoa»	(LIJ) «L'éuggio drîto da çitæ de Zêna»
(Mòddo de dî veneçiàn pe indicâ l'inportànsa stratégica de l'îzoa.)

Preistöia

Daskalopetra, o lêugo dónde, segóndo a tradiçión, Òmero o tegnîva e sò leçioìn

Di ritrovaménti archiològîchi fæti inta pàrte nòrd de l'îzoa són a prêuva che quésta a l'é abitâ a-o mêno za da l'época do Neolitìco (3.000-4.000 prìmma do Crìsto). I scîti ciù inportànti de sto perîodo chi són di rèsti de câze inta zöna de Hagio(n) Galas e quélli de 'n vilàggio, co-o sò canposànto, a l'estremitæ meridionâle de l'îzoa, da-arénte a-o pàize de Emporeios. A ògni mòddo gh'é pöche informaçioìn in sce sta época chi, e dónca l'inportànsa e a duâta de quésti céntri a no l'é goæi ciæa.

A British School a Atêne, sott'a-a direçión do Sinclair Hood, a l'à efetoòu di scâvi d'in gîo a-o pàize de Emporeios inti ànni 1952-1955, coscì cómme o Servìçio Archiològîco Grêgo a partî da-i ànni setànta. Quésti stùddi àn portòu a 'na mêgio conoscénsa da stöia de l'îzoa, scibén che no tùtto o travàggio fæto o l'é za stæto publicòu.

O scîto archiològîco de Emporeios.

Aprêuvo a-a grànde uniformitæ inte dimenscioìn de câze de l'antîgo Emporeios, l'é stæto ipotizòu da çèrti studiôxi che into Neolitìco no gh'êa de grénde diferénse sociâli tra e génte de l'îzoa, che se òcupâvan sorviatùtto de agricoltûa e alevaménto. A l'é 'na teorîa difûza tra i studiôxi quélla segóndo a quæ, inti ànni sucesîvi a-a Média Etæ do Brónzo (2300-1600 prìmma do Crìsto), inte l'îzoa no gh'êa ciù di abitànti; a ògni mòddo l'é poscìbile chi-â mancànsa de repèrti de quélli ànni a ségge dovûa a-o fæto che no gh'é stæto abàsta stùddi e scâvi inta región de l'Egêo setentrionâle.

Into sécolo XI prìmma de Crìsto l'îzoa a l'êa pe cóntra aministrâ da 'na monarchîa, co-ina sucesîva tranxiçión a 'na fórma de govèrno aristocràtica (fòscia con di tirànni ascì) ch'a s'é verificâ inti quàttro sécoli dòppo. Purtròppo e informaçioìn in sce sto perîodo chi no són goæi ciæe, e dónca saiàn necesâi di âtri scâvi pe descrovî quarcösa de ciù. De segûo, into sécolo IX prìmma de Crìsto, inte l'îzoa gh'êa a prezénsa de génte da Neigropónte (ò Eobêa) e de Cîpro, testimoniâ da-a scovèrta de ceràmiche che vêgnan da quélli pòsti. A Erìtre, çitæ de l'Àzia Minô che pe tànto ténpo a l'é stæta in conpetiçión con Scîo, gh'é pe cóntra de testimoniànse de tràfeghi comerciâli co-i Fenîci.

Etæ clàscica

Grêcia antîga e clàscica

Scîo, 550 a.C., elétro, statêre, 13,99 g

O Ferecide, òriginâio de Lêro, tæra a sùd de Scîo, o l'à scrîto de cómme l'îzoa a foîse stæta conquistâ da-i Lèleghi, 'na popolaçión pre-grêga sott'a-o contròllo da civiltæ minòica de Crêta, pöi scaciâ into perîodo de l'invaxón di Iöni.

Scîo a l'é stæta unn-a de dózze çitæ che se són unîe inta Lîga Iònica e, za da-a fìn do sécolo VII prìmma de Crìsto, a l'é stæta unn-a de prìmme çitæ a coniâ 'na pròpia monæa, dêuviàndo cómme scìnbolo 'na sfìnge. Da quéllo moménto, a sécca de Scîo a continoiâ a pròpia ativitæ pe ciù de nêuveçénto ànni.

Into sécolo VI prìmma de Crìsto o govèrno de Scîo o l'à adotòu 'na spécce de costituçión scìmile a quélla svilupâ da-o Solón a Atêne, co-o scistêma de govèrno ch'o l'é diventòu de manimàn ciù democràtico, con l'instituçión de 'n'asenblêa pe-e votaçioìn e di magistrâti popolâri ciàmæ damarchoi.

Inte l'ànno 546 prìmma de Crìsto, Scîo a l'é stæta conquistâ da l'Inpêro Persiàn, parteçipàno dónca, into 499 a.C., a-a Rivòlta iònica. A poténsa navâle de Scîo in quélli ànni a l'êa asæ inportànte, cómme testimoniòu da-o fæto chi-â sò flòtta a l'êa a ciù grànde (formâ da ciù ò mêno 100 bàrchi) tra quélle de çitæ iòniche ch'àn parteçipòu a-a batàggia de Lade do 494 a.C. Chi, a flòtta de Scîo a l'à continoòu a conbàtte i persién ascì dòppo a ritirâta de flòtte de Sâmo e de âtre çitæ ma, a-a fìn, a l'é stæta òbligâ a retiâse e a patî tórna l'òcupaçión persiànn-a. A ògni mòddo a batòsta subîa da-a Pèrsia inta batàggia de Micale do 479 a.C. a l'à permìsso a Scîo de liberâse da-o contròllo persiàn.

A-a creaçión da pàrte de Atêne da Lîga de Dêlo, Scîo a l'é stæta unn-a de pöche çitæ ménbro ch'a no dovéiva pagâ 'n tribûto a quésta, dæto ch'a garantîva in càngio i servìççi de pròpie galêe a l'aleànsa. Tra i sécoli V e IV prìmma de Crìsto l'îzoa a l'êa cresciûa, segóndo de stìmme fæte in sciâ bâze do grànde canposànto da çitæ prinçipâ, a 'na popolaçión de ciù de 120.000 persónn-e (squæxi træ vòtte quélla d'ancheu), concentrâ pi-â ciù pàrte inta sò capitâle.

Inte l'ànno 412 prìmma de Crìsto, into perîodo da Goæra do Peloponêzo, Scîo a s'é ribelâ a-o contròllo de Atêne, co-i ateniéixi ch'àn dónca decîzo de asediâla. Però, l'ànno dòppo, són arivæ in agiùtto de trùppe da Spàrta, fæto ch'o l'à permìsso a l'îzoa de vìnçe a batàggia. Into sècolo IV prìmma de Crìsto, l'îzoa a l'à fæto pàrte da Segónda Lîga de Dêlo, pe pöi rivoltâse tórna cóntra Atêne inti ànni da Goæra Sociâle do 357-355 a.C., con Scîo ch'a l'é tornâ indipendénte scìnn-a l'espansción do Régno de Macedònia.

Grêcia elenìstica

Scîo, 380-350 a.C. ca., AR, Têtradracma, 15,32 g

Inte sti ànni chi, l'îzoa a l'êa diventâ un di ciù inportànti produtoî grêghi de vìn, co-o vìn de Scîo ch'o l'êa conscideròu de qualitæ milîa e ch'o vegnîva esportòu inte tùtto o Mediterànio. Defæti e giâre fæte inte l'îzoa, màrcæ co-a clàscica sfìnge e con di ràppi d'ûga, són stæte atrovæ in squæxi ògni pàize ch'o l'avésse de relaçioìn comerciâli co-i antîghi grêghi. Tra quésti se peu prezénpio aregordâ a Gàllia, l'Âto Egìtto e a Rùscia Meridionâle.

Òriginâi de l'îzoa, into 333 a.C. són tornæ a Scîo di ézuli, tra i quæ gh'êa o Teopònpo, aprêuvo a l'invaxón do Lusciàndro Màgno de l'Àzia Minô, co-a liberaçión da-o contròllo da Pèrsia, e a-o sò decrétto ch'o ne permetéiva o ritórno, co-o tèsto de quésto ch'o s'é conservòu scìnn-a-a giornâ d'ancheu. Pe cóntra, quélli che êan favorévoli a-o domìnio persiàn són stæti exiliæ. A ògni mòddo o Teopònpo o l'é stæto tórna exiliòu dòppo a mòrte do Lusciàndro, dovéndose dónca refugiâ in Egìtto.

Grêcia romànn-a

Inta Tèrsa Goæra Macédone, 'na flòtta formâ da trentaçìnque bàrchi aliæ de Rómma, che portâvan ciù ò mêno 1.000 trùppe gàlate e vàrri cavàlli, a l'é stæta mandâ da l'Eomêne II a-o sò fræ Attàlo. Partìndo da Elaea, pensâvan de desbarcâ into pòrto de Phanae, a l'estremitæ meridionâle de l'îzoa, ma l'amiràlio do Persêo de Macedònia, Antenòre, o l'é ariêscîo a intercetâ a flòtta nemîga into stréito tra Erìtre, scitoâ in sciâ còsta de l'Àzia Minô, e Scîo.

Segóndo o Tîto Lìvio i òmmi de l'Eomêne són stæti pigiæ de sorpréiza, dæto che iniçialménte i ofiçiæ da flòtta credéivan d'avéi incontròu 'na squàddra de romén. A-a scovèrta de l'atàcco a sorpréiza da flòtta macédone, çèrti mainæ àn abandonòu i pròppi bàrchi, amiàndo d'arivâ a Erìtre a nêuo, méntre âtri són sbàrcæ a Scîo, con l'òbietîvo d'intrâ in çitæ. I chiòtichi àn però seròu e pòrte da pròpia çitæ, méntre i macédoni, a ògni mòddo, êan ariêscîi a desbarcâ tra i doî schieraménti, blocàndo e trùppe grêghe fêua da-e miâge. Di 1.000 òmmi de quélla spediçión, 800 són stæti amasæ e i âtri 200 fæti prexonê.

Dòppo a conquìsta romànn-a de l'îzoa, Scîo a l'é stæta mìssa intra provìnsa d'Àzia.

O Plîno o Vêgio o scrîve de l'ûzo che i abitànti de l'îzoa fâvan do màrmo colorîo inte pròpie costruçioìn, e do sò apresaménto pe quéste prîe inte decoraçioìn de miâge e de âtre costruçioìn.

Segóndo i Àtti di Apòstoli, Lùcco l'Evangelìsta, Pòulo l'Apòstolo e i sò conpàgni són pasæ pe Scîo into tèrso viâgio miscionâio de Pòulo, méntre anâvan da Lésbo a Sâmo.

Etæ de mêzo

Perîodo bizantìn

O Nea Moni, constrûto into sécolo XI.

Co-a divixón definitîva de l'Inpêro Romàn into 395 d.C., Scîo a l'à comensòu a fâ pàrte de l'Inpêro bizantìn, into quæ a l'arestiâ pe ciù de sêi sécoli. Dominaçión, quélla bizantìnn-a, ch'a s'é però interótta inti ànni tra o 1090 e o 1097, ö sæ quànde o Tzachas, 'n bey tùrco da región de Smirne, inti ànni da prìmma espansción di mosulmén vèrso a còsta do Mâ Egêo, o l'à òcupòu l'îzoa. A ògni mòddo, con l'agiùtto di cavaliêri da Prìmma Croxâ, i bizantìn són ariescîi a scaciâ i nemîxi da l'àrea, co-o contròllo de Costantinòpoli in sce l'îzoa ch'o l'é stæto ristabilîo da l'amiràlio Costantìn Dalasén.

O perîodo de relatîva pâxe pe l'îzoa o l'é finîo aprêuvo a-o sachézzo de Costantinòpoli do 1204 inta Quàrta Croxâ, co-a propiêtæ de Scîo che, tra i remésci do sécolo XIII, a l'êa infloensâ da-i vàrri potêri regionâli. Co-a divixón de l'inpêro bizantìn, aprêuvo a-a creaçión de l'Inpêro Latìn de Costantinòpoli caxonâ da-a Quàrta Croxâ, Scîo a l'êa diventâ, in teorîa, 'n domìnio da Repùbrica de Venéçia. A ògni mòddo a chéita de l'inpêro latìn a l'à permìsso a-i bizantìn d'òcupâ tórna Scîo into 1225.

Perîodo zenéize

O castéllo de Scîo, comensòu do 1328 pe voentæ do Martìn Zacàia.

O nêuvo contròllo di bizantìn in sce Scîo o no l'êa però goæi stàbile e coscì, pe mêzo do Pàtto do Ninfêo do 1261, a Repùbrica de Zêna a l'é ariescîa a òtegnî a sovranitæ in sce l'îzoa. A ògni mòddo no gh'êa ancón 'n'aministraçión dirètta da colònia, che inte quélli ànni a patîva bén de spésso di sachézzi da pàrte di pirâti e, tra o 1302 e o 1303, di atàcchi da flòtta tùrca ascì.

Pe contegnî l'espansción mosulmànn-a, co-o benestâ de l'inperatô bizantìn Andronìco II Paleologo, do 1304 l'îzoa a l'é stæta conquistâ e òtegnûa in concesción da-o capitànio zenéize Benéito I Zacàia, ch'o l'êa amiràlio generâle da flòtta do Féipo IV de Frànsa. O Zacàia o s'é dónca stabilîo in sce l'îzoa, dond'o l'à fondòu a coscì dîta Scignorîa de Scîo. O sò domìnio o no l'êa però particolarménte stréito, co-o contròllo da ciù pàrte de ativitæ de l'îzoa ch'o l'êa restòu inte moén di grêghi ciù rìcchi. A-o Benéito són sucedûi i âtri ménbri da sò famìggia, prìmma o fìggio Paleologo e pöi i nêvi Benéito II e Martìn. A-i 23 de lùggio do 1319, inte ægoe da-arénte, gh'é stæto in scóntro inportànte co-ina flòtta di Tùrchi Aidìnidi, batûa da unn-a formâ da bàrchi di gerozomilitén e di Zacàia. Into méntre, o Benéito II e o Martìn àn çercòu de liberâse da-o contròllo bizantìn, astrenzéndo i ligàmmi co-i pàixi latìn e co-o pàppa, ma a ciù pàrte da popolaçión a l'êa ancón leâle a l'Inpêro. Gràçie a l'arénbo de génte do pòsto, o nêuvo inperatô Andronìco III o l'à mandòu 'na flòtta cóntra l'îzoa e o n'à tórna pigiòu o contròllo do 1329.

O Palàçio Giustiniàn, into castéllo de Scîo.

A ògni mòddo Scîo a l'é tornâ a-i zenéixi za do 1346, co-ina spediçión òrganizâ da 'n consòrçio de vàrie famìgge da nobiltæ lìgure, ciamòu Maónn-a "vêgia", sott'a-a comàndo do Scimón Vignôzo, ch'o l'à recoviòu o contròllo de l'îzoa e de Fêugge ascì. In particolâ, dòppo chi-â popolaçión a s'êa refuâ de métise sott'a-a proteçión di zenéixi, into méize de zùgno o Vignôzo o l'à pigiòu Scîo co-a fòrsa e, finîo a conquìsta co-a réiza da çitadélla do 12 de seténbre, o l'à inandiòu l'òrganizaçión locâle de mòddo da garantîse l'arénbo da popolaçión a-o nêuvo govèrno, rispetàndo i privilêgi di nòbili do pòsto e creàndo de tutêle pò-u rèsto di paizén. A despêto de 'n tentatîvo d'òcupaçión de Scîo da pàrte de 'n grùppo de grêghi e de 'n atàcco, falîo, di veneçién into 1352 (co-i zenéixi che respondiàn mandàndo o Féipo Döia a sachezâ Neigropónte) l'îzoa a l'êa òrmâi sott'a-o contròllo stàbile da maónn-a locâle, a coscì dîta Maónn-a "nêuva" de Scîo, ò Maónn-a-Giustiniàn, a-a quæ a l'êa dæta in apàlto a gestión da colònia.

A maónn-a nêuva a l'é nasciûa ofiçialménte a-i 14 de novémbre do 1362, cómme acòrdio tra dózze nòbili zenéixi che, a diferénsa de quélli da vêgia socjêtæ, pi-â ciù pàrte stâvan a Scîo, ezercitàndo diretaménte o contròllo de l'îzoa. I "Mahonenses", i quæ àivan decîzo de creâ 'n stréito ligàmme fra de lô, costitoìndose in Albèrgo e pigiàndo o cognómme comùn de "Giustiniàn" ascì, êan Nichiôzo de Canétto de Lavàgna, Zâne Cànpo, Françésco Aràngio, Nichiôzo de Sàn Teodöo, Gabriælo Adórno, Pòulo Bànca, Tomâxo Lòngo, Andriöo Cànpo, Rafè de Fornêto, Luchìn Néigro, Pêo Oivê e Françésco Gaibâdo, nominæ consocii ac conductores et emptores insule Syi et Folie Nove et aliorum locorum dependencium.

Into 1367, a-o moménto da sò màscìma espansción, a maónn-a a controlâva e Fêugge nêuve e vêge, Sâmo, Enùssa (d'ancheu Oinousses), Psara e Nicàia (d'ancheu Ikaria) e, pagàndo 'n tribûto de 500 hyperpyra, a l'àiva òtegnûo da l'inperatô o dirìtto de coniâ a sò monæa ascì. A richéssa de l'îzoa a l'êa tànto inportànte che, inte 'na relaçión a-o Galiàsso Màia Sfòrsa, o poistæ de Scîo, l'Antönio Montâdo, o scrivéiva:

(IT) «Se fa piu merchancia che non se fa in Venecia»

(LIJ) «[A Scîo] Se fan ciù comèrci de quànti in Venéçia»

Màppa de Scîo fæta into 1547, òpera do Benéito Bordón.

Inti doî sécoli da sò dominaçión de l'îzoa, a maónn-a di Giustinién a l'à governòu co-in scistêma relativaménte liberâle dæto che, scibén che e ciù âte càreghe êan riservæ a-i pròppi sòcci, i grêghi e i ebrêi êan lìberi (óltre che de celebrâ a pròpia religión) de comerciâ e continoâ e pròpie ativitæ, derê a-o pagaménto de 'na tàscia ch'a l'êa pöi dêuviâ pe pagâ i tribûti, a-i bizantìn prìmma e a-i tùrchi pöi, ch'àn tutelòu pe tànto ténpo l'indipendénsa de l'îzoa. Inta prìmma meitæ do XV sécolo, a popolaçión de l'îzoa a l'êa arivâ a squæxi 120.000 persónn-e (ciù de dôe vòtte quélla d'ancheu), co-in 10% ch'o l'é formòu da latìn, pi-â ciù pàrte zenéixi e discendénti di prìmmi maonéixi.

Però, a poxiçión asæ precâia da ciù inportànte colònia zenéize into Levànte a l'é ancón ciù pezoâ dòppo o 1453, aprêuvo a-a chéita de Costantinòpoli e a-a voentæ di sultén de scaciâ do tùtto i latìn da-o Mâ Egêo, comensàndo a òcupâ i ùrtimi teritöi sott'a-o contròllo de Zêna, de Venéçia e di Cavaliêri de Mâta. Scibén ch'a rexìstiâ (prinçipalménte gràçie a-o delicatìscimo insémme de relaçioìn diplomàtiche tesciûe da-i maonéixi) pe ciù ténpo de tùtte e âtre colònie zenéixi da zöna, Scîo a se trovâva inte 'na scitoaçión crìtica. A despêto de tùtto, a l'à però rexistîo, praticaménte da sôla, ancón pe 'n âtro sécolo, frontezàndo con sucèsso 'n atàcco di veneçién into 1471 ascì.

A ògni mòddo, a deboléssa da Repùbrica de Zêna, co-e sò lòtte intèrne, a pèrdia de colònie in sciô Mâ Néigro (a coscì dîta Gazâia), i contìnoi atàcchi di pirâti tùrchi, o montâ do tribûto domandòu da-o sultàn e a fûga de numerôxi prexonê e scciâvi crestién pasàndo pe l'îzoa, àn pregiudicòu o futûro de Scîo, a-o quæ o córpo de gràçia o l'é stæto dæto da Zêna mæxima, aprêuvo a-a decixón de l'Andrîa Döia de ronpî, into 1528, l'aleànsa co-o Régno de Frànsa, schieràndose co-o Càrlo V, o quæ o l'êa però 'n nemîgo dirètto di òtomàn. I tùrchi àn coscì comensòu a inandiâ l'atàcco, arivàndo a-a conquìsta definitîva de l'îzoa, atracàndo a tradiménto into pòrto da çitæ, tra i 14 e i 17 d'arvî do 1566. A despæto da réiza pacìfica di maonéixi, tùtta l'îzoa a l'é stæta duaménte sachezâ, co-i sò governànti che són stæti amasæ ò torturæ. Tra de lô se pêuan aregordâ i dixéutto figeu, fìggi di maonéixi, màrtiri beatificæ a-i quæ a l'é dedicâ 'na stràdda a Pêgi e vàrri quàddri.

Vìsta de Scîo disegnâ da-o Vinçénso Coronelli inte l'òcaxón da brêve conquìsta veneçiànn-a de l'îzoa into 1689.

Etæ modèrna

Françésco Solimena, O Masâcro di Giustinién a Scîo, prìmma meitæ do XVIII sécolo.

Cómme sórvia minsonòu, inte l'ànno 1566 l'amiràlio òtomàn Piali Pasha o l'à conquistòu Scîo, segnàndo a fìn domìnio zenéize in sce l'îzoa. A ògni mòddo, a-o mêno iniçialménte, o govèrno e l'arecugéita de tàsce de l'îzoa o l'êa restòu inte moén da popolaçión grêga, co-a goarnixón tùrca ch'a l'êa asæ picìnn-a.

Óltre che l'infloénsa da-o móndo latìn e quéllo tùrco, a l'é docomentâ a prezénsa de 'na comunitæ ebràica za a partî da l'ànno 1049. A l'òriginâle comunitæ d'Ebrêi Grêghi, i coscì dîti "Romaniöti" (di quæ se dîxe che séggian arivæ inte l'îzoa a l'época di romén) s'é ciù tàrdi azónto 'na comunitæ de ebrêi sefardîti, arivâ a Scîo dòppo a-a sò espulsción da-o Régno de Spàgna into sécolo XV.

In quélli ànni a ciù inportànte vivàgna de richéssa pe l'îzoa a l'êa ancón a coltivaçión do màstice, con Scîo che, a despêto de 'n amontâ di tribûti ch'o no l'êa particolarménte elevòu, a dâva 'n contribûto asæ rilevànte a-e càsce do tezöo inperiâle. Defæti l'îzoa a l'êa consciderâ da-o govèrno òtomàn cómme un di teritöi ciù rìcchi de l'inpêro.

Etæ contenporània

Perîodo òtomàn

Eugène Delacroix, O Masâcro de Scîo, 1824.

Into moménto do sccéuppo da goæra d'indipendénsa grêga i vàrri càppi de l'îzoa no êan tànto segûi de parteçipâ a-a rivoluçión, pi-â poîa de pèrde a pròpia seguéssa e prosperitæ. A ògni mòddo, into màrso do 1822, çentanæ de rivoltôxi da-a vixìnn-a îzoa de Sâmo són sbàrcæ a Scîo, proclamàndo a rivoluçión e atacàndo e trùppe tùrche, co-o rèsto da popolaçión ch'o l'à coscì decîzo de parteçipâ a-a lòtta.

I òtomàn àn dónca mandòu a Scîo 'na grànde armâ, con l'òbietîvo de sofocâ a rivòlta, ch'a l'à portòu a 'na pezantìscima represción conosciûa cómme o "Masâcro de Scîo", con l'amasaménto, l'espulsción e a mìssa in scciavitù de migiæ d'abitànti de l'îzoa. Són stæti colpîi in mòddo particolâ i vilàggi da zöna da Mastichochoria, e tære dónde o l'êa coltivòu màstice, inta pàrte meridionâle de l'îzoa. Quésto grâve fæto o l'à portòu a de fòrte reaçioìn inti pàixi de l'Eoröpa òcidentâle, ànche pe mêzo do famôzo quàddro de Eugène Delacroix e di scrîti de Lord Byron e Victor Hugo. Into 1825 o Thomas Barker de Bath o l'à dipìnto 'n afrésco in sciô Masâcro de Scîo in scê miâge da Câza Dòrica, a Bath. A ògni mòddo, a-a fìn da goæra, Scîo a no fâva ancón pàrte da Grêcia modèrna, restàndo sott'a-o contròllo òtomàn pe ciù ò mêno 'n âtro sécolo.

Into 1881, 'n teramòtto, stimòu de gràddo 6,5 in scîa scâ de magnitûdo moménto scìsmico, o l'à caxonòu di gréndi dànni a-a ciù pàrte de l'îzoa, co-in nùmero de vìtime ch'o l'é stimòu tra 5.500 e 10.000.

Vìsta do vilàggio abandonòu de Anavatos.

A ògni mòddo, a despêto de vàrie devastaçioìn, a-a fìn do sécolo XIX Scîo a l'à comensòu a svilupâse cómme o céntro ciù inportànte da modèrna indùstria do traspòrto marìtimo in Grêcia. Defæti, méntre into 1764 inte l'îzoa se registrâvan sôlo sêi bàrchi pe 90 mainæ, into 1875 i bàrchi êan 104 (pe 60.000 tonêi de stàzza registræ) e into 1889 o sò nùmero o l'êa montòu scìnn-a 440 vascélli, pe 'n totâle de 3.050 mainæ. O dinàmico svilùppo do marinerîa de Scîo into sécolo XIX o l'à portòu a-a creaçión in sce l'îzoa de âtri servìççi ligæ a-o setô do traspòrto marìtimo, cómme e inpréize de aseghiâçión marìtima Chiaki Thalassoploia (Χιακή Θαλασσοπλοΐα), Dyo Adelfai (Δυο Αδελφαί) e Omonoia (Ομόνοια), óltre chi-â bànca marìtima Archangelos (Αρχάγγελος), nasciûa into 1863. Inti ànni a vegnî gh'é pöi stæto o pasàggio da-a navegaçión a véia a quélla a vapô, co-i "nêuvi" scàffi in færo ascì. Into svilùppo da pròpia marinerîa, i armatoî de Scîo són stæti agiutæ da l'inportànte diaspora di mercànti e di banchê òriginâi de l'îzoa, óltre che da-e sò relaçioìn co-i céntri finançiâi de l'época (cómme Lóndra e Istànbul), da-a creaçión de 'n cìrcolo d'armatoî a Lóndra e de dötræ académie marìtime a Scîo, ciù a grànde esperiénsa di mainæ de l'îzoa.

Grêcia modèrna

Scîo a l'é stæta unîa a-o rèsto da Grêcia indipendénte dòppo a Prìmma Goæra Balcànica, into 1912. A marìnn-a grêga a l'à liberòu l'îzoa into méize de novénbre de quéllo ànno, pe mêzo de 'na cùrta ma conbatûa òperaçión anfìbia. L'anesción de Scîo e de âtre îzoe do Mâ Egêo a l'é stæta riconosciûa da l'Inpêro òtomàn co-o Tratâto de Lóndra do 1913.

Scibén che, inta Prìmma Goæra Mondiâle, a Grêcia a l'êa ofiçialménte neotrâle, a-i 17 de frevâ do 1916 l'îzoa a l'é stæta òcupâ da-e trùppe britàniche, fòscia pi-â sò inportànsa stratégica, da-arénte a-e còste de l'Inpêro òtomàn e a-a çitæ de Smìrne in particolâ.

Dòppo a goæra grêgo-tùrca do 1919-1922, segóndo a polìtica de scàngio de popolaçioìn, 'n çèrto nùmero de rifugiæ grêghi o l'é arivòu a Scîo, anàndo a stâ into quartê de Kastro, ch'o l'êa iniçialménte abitòu da persónn-e d'etnîa tùrca, óltre che in de nêuve costruçioìn realizæ pe l'òcaxón inta zöna a sùd da çitæ de Scîo.

Inti ànni da goæra civîle grêga gh'é stæto di scóntri tra divèrsci quartê da çitæ, finîi co-a catûa e l'amasaménto de l'ùrtima bànda de ribèlli comunìsti, foxilæ inti frutêti do Cànpo e co-i sò còrpi che són stæti portæ d'in gîo pi-â çitæ in sciô casción de 'n càmio. Into màrso do 1948 in sce l'îzoa l'é stæto avèrto 'n cànpo de prexonîa pe detegnûi polìtichi de sèsso feminìn (ségge pe comunìsti che pe parénti pròscimi di goerigê) e i sò figeu, i quæ êan internæ in de cazèrme militâri da-arénte a-a çitæ. Chi ghe stâvan scìnn-a 1300 dònne e 50 figeu, òspitæ in de condiçioìn pèscime, e a-a fìn trasferîi into màrso do 1949 a Trikeri, aprêuvo a-a serâ do cànpo.

Inte l'agósto do 2012 l'é scciupòu 'n grànde incéndio inta pàrte meridionâle de l'îzoa, o quæ o l'à caxonòu vàrri dànni a-e coltivaçioìn de màstice ascì.

Da-o 2015 l'îzoa de Scîo a l'é diventâ 'n pónto inportànte pò-u trànxito de rifugiæ e richiedénti azîlo inte l'Unión Eoropêa da-a Turchîa. L'é stæto dónca creòu 'n céntro de identificaçión da-arénte a-o vilàggio de Chalkeio, ch'o l'é stæto però seròu con l'avertûa do nêuvo céntro a Akra Pachy, 'na localitæ ciù izolâ vixìn a Pantoukios.

Pòsti de interèsse

Architetûe religiôze

• 
  Vìsta do Nea Moni de Scîo.
• 
  A gêxa di Sànti Apòstoli inte 'n quàddro do Francesco Perilla, 1928
• 
  Gêxa de Panagia Krina, a Vavili.
• 
  A catedrâle ortodòssa de Scîo, ò Agion Victoron
• 
  A gêxa Teotoukou de Pìgri

• Nea Moni de Scîo: leteralménte o "nêuvo monestê", o s'atrêuva in scîo Mónte Provateio Oros e o l'é stæto diciaròu "Patrimònio de l'umanitæ" da l'UNESCO. Realizòu into sécolo XI pe voentæ de l'inperatô bizantìn Costantìn IX Monomachos o gh'à di mozàichi da-a ménn-a milîa. O l'é stæto graveménte danezòu into 1822, ànno do masâcro de Scîo.
• Moni Moundon: sàiva a dî "monestê de Moundon", o l'é dedicòu a Sàn Zâne Batìsta. O se trêuva inta pàrte nòrd de l'îzoa, da-arénte a-o vilàggio de Diefcha.
• Catedrâle ortodòssa de Scîo: catedrâle da metropolîa de Scîo, Enùssa e Psara, a l'é intitolâ a-i sànti Mêna, Vitô e Vinçénso. A strutûa d'ancheu a l'é stæta tiâ sciù tra o 1886 e o 1889 a-o pòsto da prìmma gêxa ortodòssa do 1838, deruâ co-o teramòtto do 1881, into scîto dónde ancón prìmma gh'êa 'n monestê de l'época zenéize.
• Catedrâle catòlica de Scîo: a l'é a gêxa catòlica de l'îzoa, catedrâle da diòcexi da-o mæximo nómme, dedicâ a l'Asonçión. A creaçión de quésta diòcexi a l'é 'na testimoniànsa de l'inportànte prezénsa di zenéixi in sce l'îzoa, conscideràndo che a-a giornâ d'ancheu i catòlichi són 'na minorànsa asæ contegnûa.
• Gêxa de Sàn Zórzo (into castéllo): a l'é unn-a de costruçioìn ciù antîghe de l'îzoa, dæto chi-â sò realizaçión a remónta a-o 993, e a l'é stæta ségge 'na gêxa catòlica che ortodòssa. A l'é scitoâ drénto a-e miâge do castéllo de Scîo.
• Gêxa de Sàn Zórzo (a Agios Georgios Sykousis): a gêxa de Sàn Zórzo do pàize de Sàn Zòrzo Sykousis a l'é stæta progetâ into sécolo XI in sciâ bâze da gêxa do Nea Moni. Iniçialménte de propiêtæ de quéllo monestê, a l'é stæta rinovâ ciù vòtte, l'ùrtima de quæ a l'à permìsso de ricuperâ 'na pàrte de antîghe pitûe.
• Gêxa di Sànti Apòstoli: gêxa ortodòssa do pàize de Pìgri, a l'é stæta realizâ in sciâ bâze da gêxa do Nea Moni ciù ò mêno into sécolo XIV. A gh'à de pitûe do 1665, òpera de l'Antonios Domestichos.
• Gêxa do Vêgio Tasciàrca: a se trêuva inta pàrte fortificâ do pàize de Amistâ. A l'é 'na baxìlica a dôe navâte con de preçiôze pitûe e de scultûe in légno.
• Gêxa de Panagia Krina: constrûta a-a fìn do sécolo XII, a l'é a gêxa do pàize de Vavili. A l'êa iniçialménte covèrta da pitûe ma, aprêuvo a-i dànni do teramòtto do 1881, són stæte stàcæ e mìsse inte 'n lêugo ciù segûo, inti musêi de l'îzoa.
• Moschêa òsmanîta: ciamâ a "moschêa do quartê di frànchi" ascì, a l'é unn-a de træ moschêe òtomànn-e ancón in pê, scitoâ drénto a-e miâge do castéllo. Constrûta a-a fìn do sécolo XIX, a l'é stæta ristorâ into 1997 e d'ancheu a vên dêuviâ cómme céntro colturâle.

Architetûe civîli

• Palàçio Giustiniàn: o l'é 'na costruçión fortificâ ch'a se trêuva drénto a-o castéllo, tra a Pòrta Magiô e a ciàssa da çitæ. L'é probàbile chò-u palàçio, in sciô quæ gh'é ancón o stémma di Giustinién, o foîse o céntro de l'aministraçión zenéize de l'îzoa, óltre che a câza do poistæ. Ricuperâ a sò câa òriginâle gràçie a 'n restàoro inti ànni òtànta, o l'é d'ancheu a sêde de 'n'espoxiçión picìnn-a in scîa dominaçión bizantìnn-a, e pöi zenéize, de l'îzoa.
• O bórgo abandonòu de Anavatos, scitoòu into céntro de l'îzoa, o l'é 'n pàize fortificòu d'época bizantìnn-a dónde d'ancheu no ghe sta ciù nisciùn. Tra e costruçioìn ciù inportànti gh'é a gêxa di tasciàrchi (ö sæ di arcàngei) e 'n grànde palàçio in sce tréi livélli, ch'o l'êa o franzòu e a schêua do vilàggio.
• Daskalopetra: a l'é 'na prîa e 'n pónto d'òservaçión bén bén conosciûo, fòscia 'n'artâ a quàrche antîga divinitæ. Segóndo a tradiçión locâle o sàiva o lêugo dónde l'Òmero o tegnîva e sò leçioìn.

Architetûe militâri

• 
  E miâge do castéllo
• 
  Vìsta do céntro stòrico de Scîo, drénto a-o castéllo
• 
  A "Pòrta Magiô"
• 
  I bàgni tùrchi into castéllo

• Castéllo de Scîo: o l'é formòu da l'inponénte gîo de miâge da çitæ vêgia e o l'é de lóngo stæto o céntro de l'aministraçión de l'îzoa. Scibén che gh'é de testimoniànse chi-â zöna a l'êa abitâ da ténpi bén bén ciù antîghi, a ciù pàrte da fortéssa a remónta a-o perîodo zenéize, comensòu into 1346 e duòu pe ciù ò mêno doî sécoli. O castéllo da Civitas Chii o l'é stæto conquistòu da-i tùrchi into 1566 e, con l'eceçión da cùrta òcupaçión veneçiànn-a do 1694, o l'é restòu scìnn-a-o 1912 de propiêtæ òtomànn-a. Into castéllo, colegòu a-a çitæ pe mêzo de dôe pòrte (a Pòrta Magiô, avèrta da-i veneçién, e o "Portéllo", ciù antîgo), gh'é di âtri pòsti de interèsse cómme i bàgni e o canposànto d'época tùrca, a za minsonâ gêxa de Sàn Zórzo, e o palàçio Giustiniàn.

A ògni mòddo, into perîodo zenéize l'é stæto realizòu 'n inportànte scistêma de diféiza inte tùtta l'îzoa, formòu da vàrri castélli (cómme quélli de Valìsso, Armòlia, Cardamìlla e Oria), tôre fortificæ (cómme a Tôre de Dòtia e a Tôre do Màrco) e de òservaçión, pe 'n totâle de 36 fortificaçioìn, de quæ chìnze êan castélli.

Musêi

• Musêo do Màstice: scitoòu inta pàrte sùd de l'îzoa, a Mastichochoria, o l'é 'n musêo particolâ, dedicòu a-o prodûto ciù famôzo de Scîo. Inte sto musêo chi se peu védde a stöia e a técnica de produçión do màstice de Scîo, prodûto sôlo in sce st'îzoa chi.
• Musêo archiològîco: o l'arechéugge repèrti de vàrie époche atrovæ a Scîo, mostràndo i ciù de doîmîa ànni de stöia de l'îzoa.
• Musêo bizantìn: o se trêuva inte 'n'ecs-moschêa òtomànn-a da çitæ capolêugo. O fà védde a stöia de Scîo inti sécoli ciù antîghi, da-o perîodo bizantìn a l'etæ modèrna.
• Musêo marìtimo: scitoòu into pòrto de Oinousses, in sce l'îzoa de Enùssa, o cónta a stöia de vàrie famìgge di armatoî do pàize, tra i ciù inportànti da marìnn-a comerciâle grêga.
• Musêo do folclôre "Argénti": òspitòu in de sâle da bibliotêca da çitæ de Scîo, o l'é stæto creòu da-o Féipo Argénti into 1932. O Musêo Argénti o l'arechéugge materiâli, papê e inmàgine in sciâ stöia e a coltûa de l'îzoa, donaçioìn do Féipo e de âtre famìgge de Scîo.

Economîa

O prodûto ciù inportànte e conosciûo de l'îzoa o l'é de segûo o màstice de Scîo, 'na rexìnn-a vegetâle òtegnûa da-a ciànta do lentìsco. A sò produçión a l'é de grànde de inportànsa e praticâ za da-i ténpi di romén, óltre che inportànte vivàgna de richéssa pi-â dominaçión zenéize, tànto che Scîo a l'é sorvenominâ "l'îzoa do màstice". O màstice o l'é dêuviòu in vàrri piâti da cuxìnn-a do pósto e inta produçión de çèrte bevànde e licôri tìpichi de l'îzoa ascì.

A ògni mòddo són coltivæ e esportæ âtri prodûti agrìcoli ascì, cómme oîve, fîghi, mandarìn e çêxe, óltre che êsighe 'na discrêta produçión de vìn.

Into pasòu, spécce tra o sécolo XIX e i ànni çinquànta do XX, gh'êa de minêe de antimònio inta zöna de Keramos, d'ancheu seræ.

Coltûa

• 
  L'arecugéita do màstice.
• 
  O vestî tìpico di òmmi de Pìgri.
• 
  Dònna de Pìgri vestîa co-a röba tradiçionâle.
• 
  A fèsta do Rouketopolemos.
• 
  O Mastícha, licôre fæto co-o màstice.

A Rouketopolemos (ö sæ "a goæra di furgoéi") de Vrontados; tradiçión de Pàsqua do tùtto particolâ de l'îzoa, a conscìste inte 'na spécce de batàggia tra dôe squàddre de artifiçê. Quésti, chi fàn pàrte de paròcchie "rivâli" de Sàn Màrco (Αγίου Μάρκου) e de Panagia Ereithiani (Παναγία Ερειθιανή), scitoæ in sce dôe colìnn-e promê l'unn-a a l'âtra, tîan çentanæ de furgoéi con l'òbietîvo de corpî o canpanìn de l'âtra gêxa.

A Scîo gh'é 'n'inportànte tradiçión inti festezaménti pò-u carlevâ ascì, in particolâ into bórgo de Timianâ dónde a coscì dîta "Mostra" a remónta, segóndo a tradiçión, scìnn-a l'etæ de mêzo. I màscheri e-e raprezentaçioìn inte quésto carlevâ aregórdan e lòtte tra i paizén e i pirâti tùrchi, ch'àn segnòu pe sécoli a stöia de l'îzoa.

A cuxìnn-a de l'îzoa a repìggia numerôze pitànse de quélla grêga ma gh'é de riçètte tìpiche de Scîo ascì, cómme quélle a bâze do màstice. Prezénpio gh'é a Kordelia e i Valanes, doî tîpi de pàsta, o Mastello ('n formàggio pöco asaxonòu), 'na spécce de omelette dîta Sfougato, e vàrri dôsci cómme a Malathropita, a Neratzopita, a Mamoulia e a Masourakia. Tra e cöse da béive ciù famôze fæte inte l'îzoa, gh'é de segûo a Mastícha 'n licôre fæto co-o màstice, e a Souma, licôre a bâze de fîghi.

Comunicaçioìn

L'intrâ de l'ariopòrto de Scîo.

Stràdde

A manêa ciù comùn pe spostâse inte l'îzoa a l'é dêuviàndo a ræ de stràdde che l'atravèrsan. A ciù inportànte a l'é a Stràdda Naçionâle 75 (EO75), lónga 35 km e ch'a và aprêuvo a-a còsta de levànte de l'îzoa, colegàndo e træ çitæ, da nòrd a sùd, de Calimaziâ, Scîo e Cardamìlla.

Pò-u traspòrto pùblico, gh'é 'na ræ de coriêre e de òutobi, ségge urbâni che tra çitæ diferénti, ch'a colêga tùtta l'îzoa.

Pòrti e ariopòrti

L'îzoa de Scîo a l'é colegâ co-a tærafèrma da 'n'inportànte ræ de traghétti: tùtti i giórni gh'é di bàrchi pe Lésbo, Pîreo, Cesme (Turchîa) e-e dôe îzoe de Enùssa e Psara. Pe de ciù, dôe ò træ vòtte a-a setemànn-a, gh'é 'n colegaménto con Salonìcco ascì.

A sùd do capolêugo gh'é ancón l'ariopòrto de l'îzoa, ciamòu Ariopòrto Naçionâle de l'Îzoa de Scîo, con di xêui giornaliêri pe Atêne e Salonìcco e dôe/træ vòtte a-a setemànn-a pe Lésbo, Lémno, Sâmo e Rödi. Gh'é 'n colegaménto internaçionâle con l'ariopòrto de Lubiànn-a ascì, a cadénsa setimanâle.

Aministraçión

Sudivixoìn

I dêxe comùn de l'unitæ periférica de Scîo prìmma do 2011.

I tréi comùn de l'unitæ periférica de Scîo dòppo o 2011

A-a giornâ d'ancheu l'îzoa de Scîo a l'é aministrâ da 'n ùnico comùn, sàiva a dî quéllo do capolêugo, anpliòu a-i sò confìn atoâli into 2011. Defæti inte quéllo ànno gh'é stæta l'unión de éutto monicipâlitæ inte quæ a l'êa spartîa l'îzoa e che òua són diventæ de unitæ monicipâli do comùn de Scîo. Quéste monicipâlitæ són quélle de (tra paréntexi o nùmero indicòu in sciâ màppa):

• Chios, sàiva a dî Scîo "çitæ" (1, d'ancheu l'ùnico comùn de l'îzoa)
• Agios Minas (2)
• Amani (3)
• Ionia (4)
• Kampochora (5)
• Kardamyla (6)
• Mastichochoria (7)
• Omiroupoli (9)

Inte l'unitæ periférica de Scîo gh'é ancón i doî comùn, no soprèsci, de Enùssa (8, inta segónda màppa 2) e de Psara (10, inta segónda màppa 3), i quæ se trêuvan inte îzoe co-o mæximo nómme.

Binelàggi

A çitæ de Scîo a l'é binelâ con:

• Brezno
• Dinant
• Ermoupoli
• Zêna, da-o 1985
• Guiyang
• Ortona
• Polykastro

Bibliografîa

• (IT) Gerònimo Giustiniàn, Istoria di Scio, vol. I - II - III - Prefaçión, manoscrîto, 1586.
• (IT) Carlo Hopf, Storia dei Giustiniani di Genova, in Giornale ligustico di archeologia, storia e belle arti, vol. 9, Tipogr. del R. Istituto sordo-muti, 1882.
• (EN) William Saint Clair, That Greece Might Still Be Free, The Philhellenes in the War of Independence, Lóndra, Oxford University Press, 1972, ISBN 0-192-15194-0.
• (EL) Nikos Merouses, Chios. Physiko periballon & katoikese apo te neolithike epoche mechri to telos tes archaiothtas. [Chios. Natural Environment & Habitation from the Neolithic Age to the end of Antiquity], Papyros, 2002.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Scîo

Colegaménti estèrni

• (EN, EL) Scîto ofiçiâ, in sce chios.gr. URL consultòu o 4 frevâ 2022.