Grafîa ofiçiâ

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A Grafîa Ofiçiâ da léngoa zenéize a l'é propòsta pe convençion da l'Académia Ligùstica do Brénno, segondo a quæ ghe dêv'ese 'na corispondénsa ùnica són - létie / létie - són, e a grafîa a dêv'ese o ciù poscìbile vixinn-a a quella tradiçionâle dêuviâ da-i poêti liguri.

Pe poéi savéi a-a spedîa cómme l'é che se scrîve ò che se lêze 'na létia ò 'n són, chi sótta l'é riportòu, in órdine arfabético, tùtte e létie e tùtti i soìn (sti chì mìssi tra paréntexi quàddre) che són prezénti inta léngoa zenéize. Tra e paréntexi riónde vén dîto cös'o l'é o scìnbolo; gh'é pöi 'na brêve spiegaçión.

Stöia

In sciâ grafìa ofiçiâ gh'é 'na testimoniansa inportante do grande tradutô in zenéize de I Spozoéi Inpromìssi, Sciô Rîco Carlini, scrîta inta Premìssa do romanso:

"O prìmmo problêma o l’é stæto: cómme scrîve in zenéize? Quæ régole segoî? Dond’atrovâ tùtte e paròlle che serviàn?

E coscì ò decîzo de partî da-o Cazàssa. Me són acòrto sùbito che quéllo brâv’òmmo o l’adêuviâva paròlle òrmâi pèrse into ténpo e che, sorvetùtto, no êan fàçili da prononçiâ mancàndo do tùtto i acénti che són a-a bâze da pronónçia de tùtte e léngoe e faxéndo, a-e vòtte, ’na gròssa confuxón co-â “o” e a “u” perché cómme se sa a “o” a se pronónçia cómme a “u italiànn-a” e a “u” cómme a “u françéize”. E dòppo e consonànti dógge! Mi into mæ parlâ me rendéiva cónto de prononçiâ çèrte paròlle con unn-a sôla consonànte: ne pìggio unn-a a câxo: carrettiere = carrattê o scrîve o Casàzza, ma mi dìggo caratê cómme ò inparòu da picìn. Alôa dond’a l’é a veitæ? Ma bezéugna acapîlo, o Casàzza. Lê o voéiva agiutâ i zenéixi a inprénde l’italiàn che da-o 1815 o l’êa a léngoa ofiçiâle do Régno Sabàodo do quæ faxéiva pàrte Zêna, e coscì o l’adêuvia ’na grafîa ch’a l’agiutésse i Zenéixi a scrîve in italiàn.

E mi me són dîto: “O Cazàssa o l’é l’ùnico documénto che gh’ò…” e són andæto avànti.

E quélla a l’é stæta a prìmma traduçión. Ma a cösa a no me convinçéiva do tùtto. Lezéiva e lezéiva tórna quélle paròlle e me rendéiva cónto che sôlo chi conoscésse bén (ma bén pe ’n davéi!) o zenéize poéiva êse in gràddo de lêze e, magâra, d’aprexâ o travàggio.

Alôa ò pensòu de fâ comò-u Manzôni e andâ a lavâ i strasoìn… dónde? Lê o l’é stæto afortunòu perché a Firénse gh’é ’n sciùmme sôlo! Noiâtri gh’émmo in càngio dôe sciumæe e lóngo e sò rîve se pàrla inte ’na vinténn-a de mòddi despægi.

Ma tramêzo a-e dôe sciumæe mi ò atrovòu … a Grafîa Ofiçiâ: ò sæ scrîve o zenéize com’o se pàrla ma sénsa cangiâne i caràteri. Tànto pe fâ un ò doî ezénpi: perché scrîve léttera quànde dòppo dìmmo létera? Perché scrîve impediménto quànde in zenéize a m (emme) davànti a-a p (pi) e a-a b (bi) a se pronónçia cómme s’a foîse ’na n (enne): defæti dìmmo inpedìmento co-a n (enne) dîta into nâzo, velâre. E a propòxito de nâzo perché scrîve naso quànde in zenéize quélla s (esse) a se pronónçia z (zìtta) e a “a” a l’é lónga? O bèllo da Grafîa Ofiçiâ o l’é che peu lêze o zenéize ànche un ch’o no pàrla zenéize; gh’e manchiâ a còcina ma o l’inprendiâ a parlâ zenéize... a pàtto naturalménte de segoî e régole da Grafîa Ofiçiâ che s’atrêuvan in sce internet"

Létie e soìn

• [ø] (són) són da eu françéize in paròlle come "meu", "lagheu", o se scrîve eu
• a (vocâle) són [a]
  • à són cùrto, o se dêuvia sôlo in poxiçión tònica
  • â són lóngo tònico ò àtono
• æ (létia) són [ɛ:] lóngo e avèrto
  • ma into grùppo ænn- e into grùppo de fìn paròlla æn a gh'à o són [ɛ] cùrto e avèrto
  • se a létia æ a no l'é disponìbile se dêuvia o digràmma ae scibén ch'o posse lasciâ di dùbbi.
• b (consonànte) són [b]
• c (consonànte) cómme in italiàn
• ç (consonànte) c co-a côa, c co-a çedìggia, són [s]. A s'adêuvia pe de raxoin etimològgiche solo davanti a-a e e a-a i, gròsso moddo quande inta paola italiann-a corispondente gh'é -ce, -ci, -ze, -zi.
• ch (digràmma) són [k], o se dêuvia prìmma de e, i e eu
• ci (digràmma) són [t͡ʃ], o se dêuvia prìmma de a, æ, o e u
• d (consonànte) són [d]
• [d͡ʒ] són da g de "gîta", o se scrîve g
• e (vocâle) són cùrto avèrto [ɛ] ò seròu [e], ciù de spésso seròu
  • é són [e] cùrto e seròu, o se dêuvia sôlo in poxiçión tònica
  • ê són [e:] lóngo e seròu, tònico ò àtono
  • è són [ɛ] cùrto e avèrto, o se dêuvia sôlo in poziçión tònica
• eu (digràmma) són [ø] lóngo ò cùrto
  • éu són [ø] cùrto, o se dêuvia sôlo in poxiçión tònica
  • êu són [ø:] lóngo tònico ò àtono
• f (consonànte) són [f]
• g (consonànte) cómme in italiàn
• [g] són da g de "gàtto", o se scrîve g
• gh (digràmma) són [g], o se dêuvia prìmma de e, i e eu
• gi (digràmma) són [d͡ʒ], o se dêuvia prìmma de a, æ, o e u
• gl (digràmma) són [ʎ] ch'o no l'exìste in zenéize, o s'atrêuva inte quàrche italianìsmo e inte quàrche parlâ locâle
• gn (digràmma) són [ɲ]
• h (consonànte), a no vêgne utilizâ pe l'indicatîvo prezénte do vèrbo avéi
• [ɥ] (són) són da semivocâle u françéize in paròlle cómme "nuâ", o se scrîve u
• i (vocâle) cómme in italiàn
  • ì són cùrto, o se dêuvia sôlo in poxiçión tònica
  • î són lóngo tònico ò àtono
• j (semivocâle) són da semivocâle i
  • A peu êse dêuviâ dòppo a c, a g e o digràmma sc pe marcâ che
  • diversaménte da-o ténpo infinîo, into ténpo indicatîvo futûro a i a s'ha da fâ sentî in stiçinìn: (prìmma paròlla: infinîo, segónda: futûro) "mangiâ" [maŋ'd͡ʒa:], "o mangjâ" [u maŋ'd͡ʒja:]; "amaciâ" [ama't͡ʃa:], "o s'amacjâ" [u sa ma't͡ʃja:]; "lasciâ" [la'ʃa:], "o lascjâ" [u la'ʃja:].
  • diversaménte da-o particìpio pasòu, into ténpo condiçionâle prezénte a i a se dêve fâ sentî in stisinìn: (prìmma paròlla: particìpio pasòu, segónda: condiçionâle prezénte) "mangiæ" [maŋ'd͡ʒɛ:], "mi mangjæ" [mi maŋ'd͡ʒjɛ:]; "lasciæ" [la'ʃɛ:], "o lascjæ" [u la'ʃjɛ:].
  • A peu êse dêuviâ, ma no se conséggia de fâlo, tra dôe vocâle pe indicâ o són [j] inténso in paròlle cómme "màjo" ['majjo], "séja" ['sejja]; chi o fæto o l'é mêno crìtico perché se a vocâle ch'a vêgne prìmma a l'é cùrta a [j] a l'é inténsa, s'a l'é lónga no: "véja", e cùrta, [j] inténsa ['vejja]; "mizêia", e lónga [j] normâle [mi'ze:ja].
• [j] (són) són da semivocâle i in paròlle cómme "mainâ", o se scrîve i; inte quàrche câxo o peu êse scrîto j
• [ɲ] (són) són da gn de "vêgno", o se scrîve gn
• [k] són da c de "cànto", o se scrîve c
• l (consonànte) són [l]
• m (consonànte) són [m]
  • a peu êse dêuviâ davànti a b e p a-o pòsto da n
• n (consonànte)
  • a gh'à o són velâre [ŋ] a-a fìn da paròlla, into grùppo nn-, prìmma de 'na consonànte; a se dêuvia ànche prìmma da b e da p
  • a gh'à o són dentâle [n] prìmma de 'na vocâle
• nn- (grùppo) són [ŋ] da n velâre ch'o se prononçia dìndo e dôe n arenbæ a-a vocâle tònica ch'a vêgne sùbito prìmma do grùppo
  • o s'atrêuva sôlo inta penùrtima scìlaba e o l'é de lóngo tònico
  • o grùppo nn sénsa o tratìn o se dîxe cómme in italiàn
• [ŋ] (són) són da n velâre in paròlle cómme "ronsón", o se scrîve n
• o (vocâle) són [u] da u italiànn-a lóngo ò cùrto con 'n'eceçión into ditóngo àtono ou dôve o se pronónçia [ɔ]
  • ó són [u] cùrto, o se dêuvia sôlo in poxiçión tònica
  • ô són [u:] lóngo tònico ò àtono
• ò (vocâle) són [ɔ] da o italiànn-a cùrto tònico ò àtono
• ö (vocâle) són [ɔ:] da o italiànn-a lóngo tònico ò àtono
• [ɔ] (són) són da o italiànn-a, s'o l'é cùrto o se scrîve ò, s'o l'é lóngo o se scrîve ö, into ditóngo àtono ou o se scrîve o
• p (consonànte) són [p]
• q (consonànte) són [k]
• r (consonànte) són [r]
• s (consonànte)
  • són [s] se prìmma de 'na vocâle
  • son [s] oppure [z] se prìmma de 'na consonànte, pægio cómme in italiàn
• [s] (són) són da s de "sàcco", o se scrîve s, ecètto quànde s'ha da dêuviâ a ç etimològica
• [ʃ] (són) són da sc de "scêna", o se scrîve sc prìmma de e, i, eu e sci prìmma de a, æ, o e u
• sc (digràmma) són [ʃ], o se dêuvia prìmma de e, i e eu
• sci (trigràmma) són [ʃ], o se dêuvia prìmma de a, æ, o e u
• scc (grùppo) o l'é fæto de doî soìn [ʃt͡ʃ]: o són [ʃ] segoîo, cómme 'na scciupetâ, da-o són [t͡ʃ], o se dêuvia prìmma de e, i e eu
• scci (grùppo) o l'é fæto de doî soìn [ʃt͡ʃ]: o són [ʃ] segoîo, cómme 'na scciupetâ, da-o són [t͡ʃ], o se dêuvia prìmma de a, æ, o e u
• t (consonànte) són [t]
• [t͡ʃ] són da c de "cilìndro", o se scrîve c
• u (vocâle) són [y] da u françéize con træ eceçioìn dôve a gh'à o són [w]: into grùppo qu, into ditóngo tònico òu, into ditóngo atono ou
  • ù són [y] cùrto, o se dêuvia sôlo in poxiçión tònica
  • û són [y:] lóngo tònico ò àtono
• [u] (són) són da u italiànn-a, o se scrîve o, ó ò ô
• [y] (són) són da u françéize in paròlle cómme "fugàssa", o se scrîve u, ù ò û
• v (consonànte) són [v]
• [w] (són) són da semivocâle u italiànn-a in paròlle cómme "goìdda", o se scrîve o con træ eceçioìn: into grùppo qu, into ditóngo tònico òu, into ditóngo atono ou
• x (consonànte) són [ʒ]
• z (consonànte) són [z]
• [z] (són) són da s de "smangiaxón", o se scrîve z se prìmma de 'na vocâle, o se scrîve s se prìmma de 'na consonànte
• [ʒ] (són) són da j françéize in paròlle cómme "xanbón", o se scrîve x

Nòtte

Nòtte a-o tèsto

Nòtte bibliogràfiche

Vôxe corelæ

• Grafia unitäia
• Lengua ligure

Colegaménti estèrni

• Grafîa ofiçiâ - scîto de l'Académia Ligùstica do Brénno, in sce zeneize.net. URL consultòu o 2 òtôbre 2022.