Lìgure coloniâle

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

O lìgure coloniâle o l'é o sotogrùppo da léngoa lìgure ch'o n'arechéugge e parlâte e i dialétti difûxi inte quélli pòsti che són a-o de fêua do continuum dialetâle lìgure, dónca destacæ e izolæ rigoàrdo a-a Ligùria “lengoìstica”.

Lìgure coloniâle
Parlòu in	Itàlia,  Frànsa
Regioìn	Sardegna  Corsega
Parlànti
Totâle	~20.900
Clasificaçión
Filogénexi	Léngoe indoeoropêe  Itàliche   Romànze    Romànze òcidentâli     Gallo-Itàliche      Lìgure       Lìgure coloniâle
Dialétti	Bonifàçìn Figón † Ajasìn Calvéize Tabarchìn Cravaiéize † Lìgure de Nêuva Tabàrca † Lìgure de Gibiltæra † Chiòtico †
Difuxón di dialétti lìguri do grùppo coloniâle parlæ ancón a-a giornâ d'ancheu. In bleu ciù ciæo e variànte de tranxiçión co-a léngoa córsa e i dialétti do córso caraterizæ da 'na fòrte infloénsa da-a léngoa lìgure.

Descriçión

O grùppo de parlâte conosciûo cómme “lìgure coloniâle” o l'é quélla sudivixón da léngoa lìgure ch'a n'arechéugge e varietæ parlæ inte pòsti distànti da-a madrepàtria e che dónca o l'é formòu da quélli dialétti destacæ da-o spàçio dialetâle lìgure, che in càngio o coincìdde co-a Lìgùria “lengoìstica”. Se tràtta dónca de 'na sudivixón che, a-o contrâio de âtre sêi inte quæ se peu spartî o lìgure, a no l'é bazâ in sce di critêi lengoìstichi ma ciufîto in sce 'n sénplice ripàrto giogràfico, e defæti a conprénde parlâte de òrigìne despægia e asæ diferénti fra de lô.

Prezénpio inte sto grùppo chi gh'é conpréizo dialétti cómme o tabarchìn, ch'o ne vén da 'na fórma ciù antîga do zenéize de Pêgi, o figón, ch'ancheu o no l'exìste ciù, svilupòu prinçipalménte da-a parlâta de Ventimìggia, ò ancón o bonifaçìn, svilupòu in sciâ bâze de fórme antîghe di dialétti da Rivêa de Ponènte.

Stöia

Còrsega

Tàrga co-o mòtto latìn de Calvi

Lónghi e despægi són i fæti stòrichi ch'àn ligòu a Repùblica de Zêna co-a Còrsega, tànto ch'a ghe saiâ ligâ publicaménte, into bén e into mâ, pe quæxi çìnque sécoli. 'Na pàrte inportànte inte sti fæti ghe l'à avûa o Bànco Sàn Zòrzo, pe mézzo do quæ a Repùblica a governâva l'îzoa.

O contròllo zenéize in sce l'îzoa, a-o mànco in mòddo ofiçiâle, o l'é comensòu into 1447, ò sæ quànde o Pàppa Nicolò V, ch'o l'êa de Sarzànn-a, o l'à mìsso e fortificaçioìn sott'a-o contròllo di Zenéixi, ch'àn avûo l'arénbo ascì di baroìn do pòsto che voéivan contrastâ e anbiçioìn di Aragonéixi inta zöna. A tùtti i mòddi o domìnio da Supèrba o s'estendiâ de ræo a l'intrêga îzoa, a caxón de vàrie ribelioìn e di intervénti militâri foestê, tra i quæ s'aregòrdan e insureçioìn goidæ da-o Sanpê Còrso e da-o Pasquæn Pòuli ò l'invaxón tùrco-françéize do 1553. Scitoaçión bén despægia a l'é stæta in càngio quélla de prinçipæ çitæ in sciâ costêa, céntri do potêre coloniâle e, inte tànti câxi, nasciûi in gîo a-i castélli e a-e fortésse tiæ sciù da-i Zenéixi mæximi pe difénde i sò interèsci, cómme Sàn Fiorénso (fondâ inta meitæ do sécolo XIV), Càlvi (1268), Bastîa (1378), Ajàsso (1492), Sartêna (1507), e Pòrto Vêgio (fortéssa do 1539). S'aregòrda Bonifàçio ascì, fónda tórna con génte lìgure into 1195, che da quéllo moménto o saiâ o céntro fondamentâle pò-u potêre zenéize inte l'îzoa, e quésto o l'é testimoniòu ancón ancheu da-a prezénsa, scibén che inte 'na scitoaçión ciufîto crìtica, de 'na parlâta do tùtto lìgure, o bonifaçìn.

I Tabarchìn

Vìsta de l'îzoa de Tabàrca into sécolo XVII

Pòpolo e dialétto, quéllo tabarchìn, ch'o l'à a sò òrìgine inte l'îzoa de Tabàrca dónde, a partî da-o 1540, s'é instalòu a famìggia zenéize di Lomelìn (scignôri de Pêgi), co-o permìsso do bêy de Tùnixi pe poéi sfrutâ a pèsca do coâlo. Segóndo a tradiçión quéllo permìsso o l'é stæto dæto a-i Lomelìn pi-â pàrte inportànte ch'àn avûo inta liberaçión do piràtta tùrco Dragót, fæto prexonê da-o Gianetìn Döia into mâ da Còrsega; ma l'é ciù probàbile ch'o l'é arivòu, in càngio, da l'inperatô Càrlo V, ch'o l'àiva inpòsto o sò protetorâto in sciâ zöna.

Ma co-o pasâ di sécoli a sopravivénsa da colònia a l'é diventâ de lóngo ciù difìçile, pò-u progrescîvo ezaorîse di cànpi de coâlo e o nêuvo domìnio tùrco in sciâ tæra fèrma in fàccia, ch'o no l'ascondéiva o sò interèsse pe l'îzoa, a-a quæ se interesâva o govèrno françéize ascì. E coscì into 1738 'n prìmmo grùppo de sti colöni chi, co-o permìsso do rè de Sardégna o Càrlo Manoêlo III, o l'é sbarcòu in scê l'îzoa de Sàn Pê, dond'o l'à comensòu a métte sciù 'n'instalaçión che, in önô do rè sàrdo, a l'é stæta ciamâ Carlofòrte (U Paize inta parlâta do pòsto). Intànto che l'emigraçión a continoâva ancón, co-e tratatîve pi-a véndia de l'îzoa quæxi finîe, Tabàrca a l'é stæta invâza da-o bêy do pòsto ch'o l'à fæto scciâva tùtta a popolaçión. Ma, pe l'interesamènto de dötréi nòbili eoropêi, sta génte chi a l'é stæta liberâ e 'na pàrte a l'é andæta in Sardégna, dónde àn fondòu a colònia de Calasétta in sce l'îzoa de Sant'Antìoco ch'a l'é in fàccia a Carlofòrte; in càngio, 'n'âtra pàrte, a l'é andæta inta çitæ spagnòlla d’Alicànte, e dòppo a l'é andæta a stâ in sce l'îzoa de San Pablo ò Isla Piana, che da alôa a l'é stæta ciamâ Nêuva Tabàrca.

Diferenteménte da Carlofòrte e Calasétta, quésta a no l'à ciù tegnûo contàtti stréiti con Zêna e a pitìn a pitìn a l'à pèrso e sò tradiçioìn e a sò parlâta e a s'é integrâ do tùtto co-a coltûa e a léngoa spagnòlla. In càngio inte dôe colònie sàrde s'é mategnûòu 'na fòrte identitæ étnica e colturâle fra a popolaçión tabarchìnn-a o quæ scìnbolo o l'é o difûzo ûzo da sò parlâta tra-i vêgi e tra i ciù zóveni ascì, caraterìstica ch'a s'é òrmâi pèrsa dapertùtto inte tànte popolaçioìn d'òrìgine lìgure.

Chîo

Chîo into sécolo XVI

Unn-a de ciù antîghe colònie zenéixi into Levànte, l'îzoa de Chîo a l'é stæta in vàrio mòddo sott'a-o contròllo sott'a-o contròllo da Repùblica de Zêna pe ciù de doî sécoli. Prìmma domìnio personâle da famìggia Zacàia, che into 1304 a l'à creòu a Scignorîa de Chîo, duâ pöco, perché tornâ sótta l'Inpêro Bizantìn into 1329. Ma, profitàndo da goæra civîle bizantìnn-a do 1341-1347, za into 1346 l'amiràlio Scimón Vignôzo o l'à pigiòu o contròllo de l'îzoa, che, insémme a dötréi teritöi in gîo, a l'é stæta, da alôa, aministrâ da 'n'apòxita maónn-a, dîta a Maónn-a de Chîo e de Focêa, inte màn da poténte famìggia di Giustinién.

Céntro comerciâle asæ atîvo, (l'îzoa a l'é ancón ancheu un di pòrti grêghi ciù inportànti pi-â quantitæ di tràfeghi comerciâli) scibén che i teritöi tùtti in gîo són tùtti inte màn di tùrchi, a prezénsa foestêa a l'é tolerâ ancón pe bén bén, perché l'îzoa a l'é inportànte pe l'ativitæ comerciâle con l'Eoröpa crestiànn-a. A comunitæ zenéize de l'îzoa a l'é cresciûa coscì tànto che, quànde l'Inpêro tùrco a l'à conquistâ, into 1566, in sce 'na popolaçión de quæxi 15.000 persónn-e, i zenéixi êan 2.600, e àivan creòu 'na sò parlâta, o chiòtico. L'inportànsa da prezénsa de 'na popolaçión “latìnn-a” a l'é ciæa inte l'instituçión de 'n'apòxita diòcexi, a diòcexi de Chîo, ch'a fâva pàrte de l'arcidiòcexi de Nàsso, Àndro, Tìn e Micöno.

Co-a nêuva gestión tùrca de l'îzoa a comunitæ zenéize a pitìn a pitìn a s'é amermâ, scibén che ancón inte l'Eutoçénto gh'êa di discendénti de antîghe famìgge de comerciànti zenéixi. A tùtti i mòddi, 'na brùtta bòtta a-a popolaçión de l'îzoa, ségge grêga che latìnn-a, a l'é stæta dæta da-o terìbile masâcro de Chîo, co-o quæ, into tentatîvo de reprìmme e rivòlte da goæra d'indipendénsa grêga, l'é stæto amasòu ciù de 20.000 persónn-e, con âtretànte deportæ cómme scciâve; e quésto o l'é stæto 'n brùtto córpo pe l'economîa e pi-â popolaçión coscì da inpedîne 'n futûro repìggio.

Gibiltæra

A localitæ de La Caleta a-a fìn do sécolo XIX

Tra e comunitæ di emigrànti lìguri, pe stöia e inportànsa, mérita 'na particolâre mençión quélla di Zenéixi de Gibiltæra, gròsso grùppo ch'o s'é stabilîo inta zöna asæ prìmma de l'òcupaçión ingléize do 1704 e cresciûo d'inportànsa scìnn-a diventâ pe dêxénn-e d'ànni do sécolo XVIII, quéllo principâ tra a popolaçión do tòcco de teritöio de de la do mâ.

A-a giornâ d'ancheu con l'afermâse de l'identitæ gibilterìnn-a, frûto de l'incóntro de ciù grùppi étnichi che se són stabilîi chi (ingléixi, spagnòlli, maltéixi, ebrêi e, naturalménte, lìguri), l'ûzo de l'antîga parlâta d'òrìgine zenéize o s'é pèrso, ànche s'a l'é sopravisciûa scinn-a-i ànni '20 do sécolo pasòu ma da quæ, a tùtti i mòddi, gh'é restòu bén bén de tràcce inta particolâ parlâta do pòsto, o Llanito. E infloénse colturâli lìguri no són limitæ sôlo a-a léngoa ma són estéize ascì in âtri spàççi cómme, prezénpio, a cuxìnn-a e l'architetûa.

Emigraçión do '900

Tra i sécoli XIX e XX i lìguri són stæti 'na pàrte inportànte into fùsso migratô da grànde emigraçión italiànn-a, pò-u ciù dirètta in mòddo particolâ vèrso l'Argentìnn-a e into vixìn Orogoâi. Sto fæto chi o l'é dovûo a-a prezénsa, za da-o sécolo XVII, de 'na grànde comunitæ zenéize ch'a s'é stabilîa li, spécce inta çitæ de Bonesàire e ligâ a-o móndo do comèrcio e do traspòrto marìtimo.

'Na segnalaçión a pàrte mérita o barrio (quartê) de La Boca, sobórgo da capitâle argentìnn-a e dónde, scinn-a-i prìmmi do sécolo XX, a léngoa ch'a circolâva tra e despæge comunitæ d'emigrànti eoropêi ch'êan finîe li (fra de lô pe quantitæ e stöia gh'êa, l'é ciæo, i lìguri) o l'êa pròpio o a l'êa pròpio 'na parlâta lìgure. Ma a caxón de l'avertûa do nêuvo pòrto da çitæ e do consegoénte declìn do quartê, s'é pèrso pàrte da sò identitæ òriginâle, ànche se no màncan tànte infloénse colturâli da Ligùria, spécce into cànpo lengoìstico, colturâle e cuxinâio.

Dialétti

Frànsa

• Figón †: mescciûa de varie léngoe òrmâi scentæ, a l'êa a parlâta de dötréi céntri da Provénsa de levànte. I dialétti chi çitæ àn avûo òrìgine da-e parlâte (di grùppi òcidentâli e céntro-òcidentâli) di colöni che ne vegnîvan da-a Rivêa de Ponénte e stabilîi chi sorviatùtto inti sécoli XV-XVI. Sti dialétti chi, parlæ sorviatùtto inti pàixi de Biot, Vallauris, Escragnolles e Mons (Munsu in figón), sott'a-a presción do provensâ prìmma e, dòppo, do françéize, cianìn cianìn són scentæ ànche se, inti quàttro pàixi sorvedîti, àn rexistîo bén bén de ciù de âtre parlâte “portæ la” da colöni d'òrìgine lìgure, cómme testimònia o sò ûzo scinn-a-o XX sécolo. A caraterìstica do figón, e do moussencou in mòddo particolâ, o sæ de 'na parlâta despægia da quélla do pòsto e caraterizâ da-o sò ûzo asæ ristréito (parlòu sôlo in famìggia ò con fónçión de còdice pe no êse capîi da-i âtri), co-in procèsso pægio acapitòu a-o tabarchìn da Nêuva Tabàrca, ò sæ con l'invegî da parlâta òriginâle inte 'na prìmma fâze de bilingoìsmo (co-o françéize into câxo di figón), o l'à portòu in sciâ fìn a 'na lénta spariçión da léngoa da quæ són restæ pöche tràcce. L'ereditæ ciù grànde do figón a l'é dónca, fêua che dötræ paròlle particolæ into léscico, 'na coscénsa difûza fra e popolaçioìn do pòsto de 'na sò òrìgine despægia, pò-u Zenéize, ànche s'àn pèrso a sò parlâta òriginâle.

Còrsega

• Bonifaçìn: variànte da léngoa lìgure parlâ inta çitæ de Bonifàçio, inta pàrte meridinâle da Còrsega, a gh'à dötræ scignificànti somegiànse co-i dialétti da Rivêa de Ponénte, pò-u ciù da zöna savonéize e da zöna do lìgure céntro-òcidentâle. Scibén chi-â sò sopravivénsa a l'é graveménte a réizego, perché són pöchi pe'n davéi quélli chò-u pàrlan ancheu, e pi-â picìnn-a estensción giogràfica, o bonifaçìn o l'é de segûo a parlâta lìgure de l'îzoa ch'a l'à mantegnûo in mòddo magiô de caraterìstiche scìmili a quélla da tærafèrma, cösa no acapitâ in càngio a l'ajasìn e a-o calvéize bén bén contaminæ da-a léngoa còrsa. Quésto l'é stæto poscìbile pe-e stréite relaçioìn de sta colònia chi co-a sò madrepàtria perché lê a l'é restâ sott'a-o contròllo zenéize asæ ciù ténpo e inte 'n mòddo stàbile chò-o rimanénte de l'îzoa, con Zêna ch'a n'àiva fæto o sò céntro aministratîvo ciù inportànte.
• Ajasìn: dialétto da ciù inportànte çitæ da Còrsega, fondâ da-i Zenéixi into medioêvo, o l'à finîo in mòddo progrescîvo pe mescciâse co-i vàrri dialétti da léngoa còrsa, a caxón da particolâ poxiçIón de sto pòsto chi, a-o confìn tra e parlâte còrse do grùppo a-o de sa de mónti (ciù a nòrd) e de quéllo de de la di mónti (a sùd), a tùtti i mòddi co-o mantegnî asæ de particolaritæ dovûe a-a sò òrìgine despægia.
• Calvéize: a l'é a parlâta òriginâia da çitæ de Càlvi, o prìmmo pòsto inportànte dónde són arivæ i Zenéixi. Da alöa Càlvi a l'é restâ sénsa interuçioìn sott'a-o stréito contròllo da Supèrba (ancón de ciù de Bonifàçio, lê ascì asæ fedêle a-i zenéixi), cómme do rèsto l'é ciæo into sò mòtto Civitas Calvi semper fidelis, e a l'à cangioù sovranitæ sôlo dòppo che l'îzoa a l'é stæta cedûa a-i françéixi into 1767, ma mantegnìndo a tùtti i mòddi dötréi privilêgi. A despêto de quèsto, tra e parlâte lìguri òriginâie da Còrsega, quélla de Càlvi a l'é quélla duâ de mêno e a l'à patîo de lóngo ciù fòrti infloénse da-o còrso portòu inta çitæ da-a popolaçión contadìnn-a ch'a çercâva nêuve òportunitæ de travàggio, co-o pèrde coscì bén bén de caratéristiche da léngoa, da morfologîa e da scintàsci che in càngio se són mantegnûe into bonifaçìn e inte l'ajasìn.

Da segnalâ pe de ciù cómme, into medioêvo, a difuxón do zenéize in sce l'îzoa a l'é stæta asæ ciù grànde, e a s'estendéiva inta ciù pàrte di céntri da costêa de fondaçión zenéize óltre che inte dötræ zöne dónde gh'é stæta 'na colonizaçión in prevalènsa agrìcola. A tùtti i mòddi, sôlo inti câxi sorvedîti a parlâta òriginâle a s'è mategnûa scinn-a ancheu (quæxi do tùtto intàtta, into sôlo câxo do bonifaçìn, che bén bén mescciâ co-a léngoa còrsa) méntre e parlâte di âtri céntri, prìmmo fra tùtti quéllo de Bastîa, inportànte céntro de l'aministraçión zenéize in sce l'îzoa, són scentæ da bén bén de sécoli. Sto progrescîvo abandón o l'é dovûo a vàrri fatoî ma a córpa ciù grànde ghe l'à o prestìggio mæximo ezercitòu da-a léngoa zenéize: scinn-a quànde quésta, insémme a-i dialétti còrsci-lìguri, a vegnîva intéiza cómme a léngoa ciù “èrta”, escluxîva da çitæ e de çèrti mestê, a riescîva a-avéi 'na fòrte infloénsa in scê “bàsse” parlâte contadìnn-e; procésso ch'o s'é inversòu pe raxoìn stòriche e a caxón de migraçioìn intèrne, co-a progrescîva urbanizaçión de l'îzoa.

Sto fæto chi o l'é particolarménte indicatîvo into câxo de Bonifàçio, dónde s'é svilupòu 'na spécce de bilingoìsmo tra a parlâta do “Bunifazziu propriu”, prinçipalménte a çitæ fortificâ, e do “Piali”, ò sæ e canpàgne in gîo, caraterizæ da 'n vêgio dialétto contadìn còrso ch'o l'é stæto e fondaménta do futûro svilùppo do dialétto madænìn.

Itàlia

• Tabarchìn: variànte da léngoa lìgure parlâ a Carlofòrte e a Calasétta, che són rispetivaménte in scê dôe îzoe de Sàn Pê e Sant'Antìoco, vixìn a-a costêa sud-òcidentâle da Sardégna. Nasciûo da-o zenéize, quèllo parlòu a Pêgi, o ne vén in mòddo dirètto da quélla ch'a l'êa a parlâta de l'îzoa de Tabàrca, dónde ghe stâva i colöni lìguri, e scitoâ a-o làrgo da Tunixîa. O tabarchìn o l'à a particolaritæ d'êse l'ùnica variànte lìgure ancón asæ difûza inte tùtta a popolaçiln, zóveni conpréixi, e quésto gràçie a-a tutêla, pû se parçiâle e sôlo a livéllo regionâle, da quæ a göde. Da-o tabarchìn parlòu in Tunixîa ne vegnîva ascì l'òrmâi do tùtto scentòu dialétto da Nêuva Tabàrca (Spàgna).
• Cravaiéize †: dialétto da génte òriginâia de l'îzoa de Cravæa inta dexénn-a d'ànni tra a fìn do sécolo XIX e o prinçìpio do XX, o l'é scentòu de manimàn a caxón da grâve crîxi econòmica ch'a l'à colpîo l'îzoa co-a fìn do domìnio zenéize, quand'a l'êa o pòrto privilegiòu pe-i comèrci co-a Còrsega. In confrónto a-a ciù pàrte de parlâte che fàn pàrte de sto grùppo chi, o cravaiéize o l'à 'n'òrìgine despægia: defæti o s'ésvilupòu in sce 'na bâze còrso-toscâna ciù antîga, in ségoito e progrescivaménte anpliòu da-i contìnoi contàtti co-o zenéize parlòu da-e aotoritæ do pòsto e da-i numerôxi imigræ che són arivæ in sce l'îzoa, e coscì o l'à pigiòu e caraterìstiche de 'n lengoàggio de tranxiçión.
• Madænìn: dialétto de l'îzoa da Madænn-a, o nàsce into dialétto contadìn do Piali, varietæ de tranxiçión tra o lìgure bonifaçìn e a léngoa còrsa. Defæti, scìnn-a quànde a Còrsega a no l'é stæta cedûa a-a Frànsa, l'aministraçión de l'arçipélago a dipendéiva da Bonifàçio, de dónde són arivæ scìnn-a da-o XVIII sècolo i prìmmi colöni che són andæti a stâ a-a Madænn-a. Ancheu, a despêto de dötræ azónte sucesîve dovûe in mòddo particolâ a-a costruçión de l'Arsenâle, sto dialétto chi o s'é svilupòu cómme 'na variànte do còrso meridionâle (ò de de la di mónti) de Sartêna, con inflùsci do galuréize e dötræ particolæ caraterìstiche che són tìpiche da léngoa lìgure, dovûe comm'émmo za dîto a l'infloénsa do bonifaçìn de canpàgne tùtte in gîo.

Âtri

• Tabarchìn de Tabàrca †: varietæ òriginâle do dialétto tabarchìn, o l'à dæto òrìgine a-a parlâta d'ancheu e a-o dialétto de Nêuva Tabàrca, ancheu scentòu do tùtto. Ligâ a l'existénsa da colònia zenéize, gestîa da-a famìggia di Lomelìn e interesâ sorviatùtto a-a pésca do coâlo, sta parlâta chi a l'à rexistîo pe quæxi doî sècoli, ò sæ da-a fondaçión de Tabàrca, into 1540, scìnn-a quànde l'îzoa a l'è stæta conquistâ da-o bêy de Tùnixi into 1741, conquìsta ch'a l'à fæto scapâ 'na pàrte di abitànti méntre âtri són stæti fæti scciâvi (dòppo quésti són stæti riscatæ).
• Lìgure de Nêuva Tabàrca †: varietæ parlâ inte l'îzoa spagnòlla co-o mæximo nómme ch'a l'é a-o làrgo de Alicànte e scentâ a-a fìn do sécolo XIX, a l'é nasciûa, cómme o tabarchìn ch'o l'é parlòu in Sardégna, da-a dispersción di colöni lìguri dòppo che Tabàrca a l'è stæta conquistâ da-o bêy de Tùnixi, l'Alì I, into 1741. Scibén ch'a no l'exìste ciù da 'n sécolo e pàssa, se peu trovâ ancón tràcce da parlâta òriginâle inti cognómmi da - se scàrsa ascì - popolaçión do pòsto. Interesànte o fæto che dòppo avéi a pitìn a pitìn abandonòu l'ûzo do lìgure, i colöni àn fæto sò o valençiàn, tànto ch'ancheu Nêuva Tabàrca o l'é l'ùnico pòsto da provìnsa de Alicànte dónde o l'é quésto a léngoa dêuvia normalménte, ciufîto chò-u castigiàn.
• Lìgure de Gibiltæra †: varietæ parlâ scinn-a-a fìn de l'Eutoçénto inta picìnn-a colònia ingléize, a s'é svilupâ a comensâ da-o zenèize di prìmmi colöni e mercànti lìguri arivæ chi da-i teritöi da Supèrba, da Pêgi a ciù pàrte. Comunitæ, quélla di zenéixi de Gibiltæra, ch'a l'arîva a êse a magiorànsa fra e popolaçioìn che stâvan sott'a-a Ròcca e che, spécce inta localitæ de La Caleta (a Câa Picìnn-a), a l'à mategnûo pe quæxi doî sécoli a sò parlâta. A tùtti i mòddi no se peu dî che quélla parlâta a l'é scentâ do tùtto in quànte, dòppo l'ingléize e o spagnòllo, o zenéize o l'à lasciòu in ereditæ ’n grànde nùmero de sò paròlle (ciù de 700) a-a particolâre parlâta do pòsto, o Llanito.
• Chiòtico †: antîgo dialétto difûzo in sce l'îzoa de Chîo, parlòu da-a conscisténte minorànza zenéize ch'a l'é arivâ a êse ciù do 20% da popolaçión. Scibén che 'na parlâta fra o neogrêgo e o zenéize a l'é do tùtto inprobàbile, e dôe léngoe no són stæte stàgne fra de lô, ma ànsci l'é documentòu che numerôxi són stæti i inpréstiti lengoìstichi, spécce inte di cànpi bén specìfichi cómme, prezénpio, a mêxìnn-a l'edilìçia (con naturâli infloénse de ràzza artìstica ascì), l'agricoltûa e a marinerîa. A tùtti i mòddi l'é bén aregordâ cómme pàrte de sti inpréstiti chi, scibén che asæ mêno chò-u veneçiàn (fàn eceçión e zöne che êan sott'a-o contròllo zenéize, prìmma de tùtte pròpio Chîo), se són difûxi in mainêa bén bén ciù grànde e són stæti adotæ scistematicaménte inte vàrri dialétti neogrêghi.

Bibliografîa

• (DE) Werner Forner, Italienisch: Areallinguistik I. Ligurien, in Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt, Lexikon der Romanistischen Linguistik, vol. 4, 1ª ed., M. Niemeyer, 1980, pp. 453-469, ISBN 3-484-50250-9.
• (IT) Giulia Petracco Sicardi, Fiorenzo Toso e Patrizia Cavallaro, Vocabolario delle parlate liguri, Zena, Consulta Ligure, 1985-1992.
• (EN) Martin Maiden e M. Mair Parry, The Ligurian Dialects, in The Dialects of Italy, Lóndra, Routledge, 1995, pp. 245-252, ISBN 0-415-11104-8.
• (IT) Fiorenzo Toso, Linguistica di aree laterali ed estreme: contatto, interferenza, colonie linguistiche e "isole" culturali nel Mediterraneo occidentale, Recco-Udine, Le Mani, 2008, ISBN 8-880-12445-5.
• (IT, LIJ) Fiorenzo Toso, L'avverbio e pronome ghi in dialetti corsi e peri-corsi, in Linguistica, vol. 45, n. 2, dexénbre 2005.
• (IT) Fiorenzo Toso, Le parlate liguri della Provenza: il dialetto "figun" tra storia e memoria, Ventemiglia, Philobiblon, 2014, ISBN 8-888-59172-9.
• (IT, LIJ) Fiorenzo Toso, L'isola di Chios e l'influsso lessicale genovese in Grecia: una sintesi, in Estudis Romànics, vol. 38, Institut d'Estudis Catalans, 2016, pp. 321-332.

Diçionâi

• (LIJ, IT) Giuseppe Vallebona, Dizionario Tabarkino-Italiano, Zêna, Compagni dei Librai, 1980.
• (IT, LIJ) Fiorenzo Toso, Dizionario etimologico storico tabarchino: A-cüzò, Recco-Udine, Le mani, 2004, ISBN 8-880-12278-9.
• (LIJ, FR) Max Comparetti, Dialecte Bonifacien - grammaire e lexique, in sce gcompa.free.fr. URL consultòu o 18 lùggio 2021.
• (LIJ, IT) Minidizionario Italiano-Tabarkino, in sce hieracon.it. URL consultòu o 30 seténbre 2021.