Wikipedia

Finô

comûne italiàn
(Rindirisòu da Finâ)
FI
 Sta pagina chi a l'è scrita in finarìn, in-ta varieté du Burgu

Finô (Finâ in s̠enéis̠e, Finarum in latìn e Finale Ligure in italiàn) u l'è ün cumüne ligüre de 11.076 abitanti[1] in-ta pruvinsa de Savuna, u cuintu ciü gréndu doppu Savuna, Arbénga, Coiri e Varas̠s̠e, spartiu in-te varie cuntrè d'ancö tachè insemme.

Finô
cumüne
Finô – Stemma Finô – Bandiera
Finô – Veduta
Finô – Veduta
Vista du Burgu e, ciü luntàn, da Marina ascì
Localizaçión
StâtoItàlia Itàlia
Región Ligüria
Provìnsa Savuna
Aministraçión
ScìndicoAngelo Berlangieri (Lista cìvica "Berlangieri Sindaco") da-o 10-6-2024
Dæta de instituçión1927
Teritöio
Coordinæ:44°10′08.66″N 8°20′36.73″E
Altitùdine10 m s.l.m.
Superfìcce35,53 km²
Abitanti11 076[1] (31-10-2023)
Denscitæ311,74 ab./km²
FraçioìnE Môgne, Gura, Lacremô, Muntixélu, Ölle, Pèrti, San Benardìn, Varigotti, Vèrs̠i
Comùn confinantiBors̠i e Verési, Côrxi, Nori, Orcu Feìn, U Tû, Véssi
Âtre informaçioìn
CAP17024
Prefìsso019
Fûzo oràrioUTC+1
Còdice ISTAT009029
Cod. cadastrâD600
TargaSV
Cl. climàticazöna C, 1 340 GG[2]
Nomme abitantiFinarìn
Finaléis̠i (neol.)
Finùn (sv)
Sànto patrónSan Giuanne Batista
Giórno festîvo24 de sügnu
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión: Liguria
Finô
Finô
Finô – Mappa
Finô – Mappa
Pus̠isiùn du cumüne de Finô in-ta pruvinsa de Savuna.
Scîto instituçionâle

Sité ricca de storia, a sö frasiùn du Burgu, che a l'è stèta da-u 1162 fìn a-u 1797 a capitô de l'antigu stôtu du Marchexùn de Finô, a l'è a-a giurnô d'ancö recunusciüa cumme ün di pais̠i ciü bèlli de l'Italia[3].

Geugrafia

modìfica

Teritoriu

modìfica
 
Vista di côi, da scinistra a drita, du Casteléttu, de San Dunôtu e de Punta Crena

Finô u se tröva in-ta Rivéra de Punénte, pe-a parte cunpréis̠a tra-i côi da Crôvas̠òppa e de Nori. De ciü, a costa finarina faciô in-sciu Mô Ligüre a l'è spartia in-te sincue töcchi da ôtri côi. Parténdu da punénte a primma parte a l'è l'aréna da Marina, tra-u Côu da Crôvas̠òppa e a Colla du Gòteru, surmuntô da-a furtéssa du Castelfrancu. A levante du Castelfrancu a gh'è a marina de Pia ch'a riva fìn a-u côu du Casteléttu, a sö otta separùn da-u côu San Dunôtu da l'aréna cu-u mèximu numme. A-a fìn a gh'è a marina de Varigotti, cunpresa tra-i côi de San Dunôtu e de Nori, e divis̠a a meité da-u Côu de Punta Crena. L'area a levante de Punta Crena a cunprende cuarche sèrte tra-e aréne ciü cunusciüe de tütta a Rivéra de Punénte, cumme l'ansa di Saracìn[4] e l'aréna du Môpassu[5].

Finô u l'è traversùn da tréi sciümére: a Pora e l'Acuila, sö afluénte, e a Susà, ch'i se caccian in-tu Mô Ligüre rispetivaménte a-a Marina e a Pia. E canè de ste sciümére i sùn separè da vari bricchi e u gh'è ascì, a levante du céntru du pais̠e, l'ôtuciàn de Môgne, cun de grénde e inpurtanti ôrme und'i sùn stète truvè de testimunianse da pres̠énsa de l'ommu primitivu in-ta regiùn.

Frasiòi

modìfica
  •  
    Vista de Pia
  •  
    Panuramma de Varigotti
  •  
    Vista da canô de Lacremô
  •  
    Vèrs̠i cun-a Rocca de Curnu
  •  
    Vista de Pèrti ôta, cun-a géxa de San S̠ébbiu
  •  
    A ciassa prinsipô de Gura
  •  
    San Benardìn

U céntru du cumüne de Finô u l'è spartiu in-te frasiòi stòriche du Burgu, de Pia e da Marina, tachè asemme du 1927. Gh'è ascì de ôtre frasiòi, végi cumüni d'ancö taché a Finô, cumme Lacremô, Vèrs̠i e Varigotti (cumüni fìn a-u 1896, cun Pia), Gura e Ölle (pasé sutta a-u Burgu a-i 14 d'avrî du 1869), Pèrti (cun-u Burgu da-u 1877), ciü che E Môgne, Muntixélu e San Benardìn.

Cunfìn

modìfica

U cumüne de Finô u cunfina cun Bors̠i e Verési e U Tû a punénte, cun Côrxi, Orcu Feìn e Véssi vèrsu munte e cun Nori a levante; a meridiùn u l'è bagnùn da-u Mô Lìgüre.

Storia

modìfica

Preistoria

modìfica
 
Vista de l'ôrma de Môgne

In-tu Finô i ghe sùn de testimunianse da pres̠énsa de l'ommu fina da-u Paleoliticu, cumme se védde da-i retruvaménti in-te ôrme da regiùn, cumme cuélla de Aréne Càndide, dita ascì l'Armassa[6]. In-te st'ôrma chi u l'è stètu truvùn ün di sepürti ciü antighi d'Europa, ch'u remunta a ciü o ménu 25.000 agni fa, cunusciüu cummu u sepürtu du "S̠uénu Prìnsipe". A particularité de stu sepürtu chi, d'ün fiö de 15-16 anni, a l'è a richéssa du sö curedu e a cunpletéssa du retruvaméntu, fètu u primmu de mas̠u du 1942 da-a scuaddra du prufesü Luigi Bernabò Brea[7]. Ôtri retruvaménti, ciü res̠énti, i riva da-a cuscì dita tôna de fôie[8], parte da grénda ôrma de Môgne[9], e turna in-te l'Armassa, und'u l'è stètu truvùn ün semetéiu primitivu cun chins̠e sepürti.

Tantu inpurtanti i sùn ascì e dexéne de scrite fète in-sce de lastre ciatte de pria, cunusciüe cumme ciappi, cumme u Ciappu de Cunche[10], u Ciappu da Sô[11] e u Ciappu di Séixi[12].

A-a giurnô d'ancö, a ciü parte di repèrti truvé in-ta regiùn a l'è cunservô e in mustra in-tu müs̠eu da sité, scituùn in-tu cunvéntu de Santa Caterina, a-u Burgu[13].

Eté antiga

modìfica
 
E ruvine du Castrum Perticae, a Pèrti

U teritoriu du cumüne de Finô u l'è stètu cuntrulùn da varie pupulasiòi in-tu cursu di seculi. S̠a primma de l'eté di Rumôni sta s̠öna a l'éra ün inpurtante area de cumèrci, scicumme a l'éra a-i cunfìn tra-i teritori di ligüri Sabassi e Ingauni[13]. De stu periudu chi a testimuniansa ciü famus̠a a l'è de següru cuélla du "Vilaggiu de Àgnime", céntru furtificùn in simma a-a Rocca de Pèrti e frecuentùn tra-u IX e u IV seculu primma de Cristu, descuvèrtu du 1959 da üna spedisiùn de l'Institütu Internasiunôle de Stüddi Ligüri[14].

 
U punte rumônu ditu "de fôie", ün di sincue in-ta canô du Riàn Ponci e l'ünicu che se pö ancura traversô

De l'eté rumôna i ghe sùn di bèlli rèsti, scibén ch'a nu gh'éra ancura di céntri inpurtanti, s̠unté a-e stradde ch'i traversôvan a regiùn, survatüttu a Via Julia Augusta che, custruia pe oréi de l'inperatû Cés̠are Gustu, in-te stu töccu chi a s̠untôva Vada Sabatia, d'ancö Vué, cun Albingaunum, Arbénga, e a cuscì dita "Stradda Romera". Testimunianse de ste stradde chi i sùn i sincue punti rumôni, du I-II seculu d.C., in-ta canô du Riàn Ponci (da-u latìn Vallis Pontium, "a canô di punti"), ch'u se caccia in-ta sciüméra Susà. Chi i se truvôvan ascì, tra-i cuscì diti Punte Müttu e Punte de l'Ègua, de antighe côve pe l'estrasiùn da pria du Finô[15][16].

A custrusiùn da primma géxa paleocrestiana a remunta ciü o ménu a-u IV-V seculu d.C., scituô a-a Marina e cunusciüa cumme a "ceive de Finô", ancura in pé in-ta sö parte ciü bassa. A se truva de sutta a-u cunvéntu di scapüsìn de San Franséscu, und'a l'è stèta descuvèrta cun di travai fèti tra-u 1940 e u 1945[17].

A despétu da fìn du duminiu di rumôni, a Ligüria a l'è restô ancura pe cuôrche ténpu sutta a-i bis̠antìn, cun-a cuscì dita Provincia Maritima Italorum, cuande u rèstu da Cianüra Padôna u l'éra s̠a cuntrulùn da-i lungubardi. Pe difénde u limes, ch'u caminôva lungu a sùra di munti ligüri, i sùn stèti realis̠é di castra, cumme u Castrum Perticae e i castra de Pia e de Orcu. U Castrum Perticae, cunusciüu cumme castéllu de San Tugnìn da-u numme de l'arénte gexétta[18], u l'è üna furtificasiùn du VI-VII seculu scituô in simma a l'értu briccu ch'u dividde Pèrti da-a canô da sciüméra Acuila, acostu a-u scitu de l'antigu vilaggiu ligüre de Agnime[19]. U castéllu de Orcu (Castrum Orche) u se truva a levante du pais̠e da-u mèximu numme, arénte a-a géxa de San Lencìn, e u cuntrulôva ségge a canô du Riàn Curnèi (afluénte da Susà, a levante) che a canô de Feìn, a punénte[20]. Cun-u castéllu de Varigotti (Castrum Varicottis), scituùn in simma a-u côu de Punta Crena e des̠entegùn du 1341 da-i s̠enéis̠i[21], ste furtésse chi i furmôvan u scistéma de diféis̠a de l'area, primma da custitusiùn du Marchexùn[13].

Eté de Més̠u

modìfica
 
Castél Govone e a sö ture "di diamanti"

U cuntrullu di bis̠antìn u l'è feniu in-tu VII seculu, cun-a cuncuista du re di lungubardi Rutari du pais̠e picenìn d'eté rumôna ch'u se truvôva a-a fuxe da Pora du 641 e, du 643, de cuéllu de Varicottis, und'i sùn stèti des̠enteghé u primmu castéllu e e müraie[21].

Pasé i seculi ciü scüri de l'ôtu mediuevu a primma testimuniansa scrita du Finô a remunta a-u 967, cuande l'inperatû Otùn I u cunsegnôva a Aléramu du Munferùn e tère da cuscì dita môrca Aleramica, ch'i cunprendéivan u castéllu de Orcu ascì. Tra-i discendénti de l'Aléramu se pö regurdô u Riccu du Vastu, ditu ascì Du Caréttu, mensunùn in-te ün dipluma du 1162 unde l'inperatû Federiccu Bôrbarussa u dôva a lé de tère e di tituli, inclüs̠u cuéllu de marchéis̠e de Savuna, cun pudesté surva u Finô ascì[20]. A ogni moddu, scibén che l'investitura a l'éra pe ün teritoriu benbén ciü grossu, u sö puréi u l'éra a-a fìn efetivu sulu in-te l'area du Finô, cun Savuna che in-te pochi agni a l'è vegnüa liberu cumüne, cu'a storia du Marchexùn ch'a cuménsa dunca du 1162, cun-u Riccu du Caréttu cumme sö primmu marchéis̠e.

 
U Palassu du Tribunô, a-u Burgu

Da-a fìn du XII seculu a cuménsa ün periudu de gréndu s̠viluppu pe tütta a regiùn, aviùn cun-a realis̠asiùn da primma parte du Castél Govone, foscia du 1172[22], in simma a-a colla du Becchignolu[23]. Inpurtante a l'è ascì a fundasiùn du Burgu, mens̠unùn pe-a primma otta in-tu 1213 cumme Burgus Finarii (u "Burgu du Finô"), fèta p'oréi du marchéis̠e Riccu II tra-a fìn du XII e u prinsipiu du XIII seculu, ch'u l'è préstu vegnüu a capitô du Marchexùn. Sta fundasiùn chi a l'è foscia fèta a-u postu de ün ciü antigu pais̠e, cumm'u pareréiva da de resénti descuvèrte fète sutta a-a ciassa du tribunô, ch'i remuntan a-u X seculu[24].

In-tu Trexéntu, cun-a muntô du puréi du Marchexùn cumme cu-a fundasiùn du Marchexùn de Sücaréllu du 1397 da parte de ün ramu di Du Caréttu, a Repübbrica de S̠éna a cumensôva a avéi de mire in-sciu Finô, de moddu de tacô insemme a Rivéra de Punénte intréga, dètu che i Du Caréttu i cuntrulôvan l'ünicu stradda tra-u mô e a Cianüra Padôna ch'a nu fusse in-te màn di s̠enéis̠i. Pe sti mutivi chi a l'é scciupô du 1447 a cuscì dita guéra du Finô, che in-tu méntre u l'éra sutta a-u marchéis̠e Galiottu I, e ch'a l'è fenia in-te l'agnu doppu cun-a vitoria di s̠enéis̠i, che però i végne caciòi s̠a du 1450 da-e trüppe de Giuanne I[24]. A storia de sta guéra chi a l'è cuntô da-u Gianmario Filelfo, scrivàn s̠enéis̠e cuntenpuraneu a-i fèti, in-tu sö libbru Bellum Finariense, du 1453[25].

In-ti agni de doppu i sùn stète realis̠è e növe müraie du Burgu[26], ancura in pé e cu-e tréi purte de Porta Carétta[27], Porta Tèsta[28] e Porta Rumôna du Murìn, ciü a ture "di diamanti" de Castél Govone, du 1490[23]. Du 1462 u l'è stètu rangiùn u Palassu du Tribunô[29] e, du 1492, a l'è stèta tirô sciü a géxa da Nostra Scignura du Luretu a Pèrti, cunusciüa ascì cumme a géxa di sincue canpanìn[30].

Eté muderna

modìfica
 
Vista du Finô in-tu Seiséntu

In-ti agni doppu a vitoria in-ta guéra du Finô, u Marchexùn u l'è arivùn a-u sö mascimu splendû, cu'a cuncuista de ciü pais̠i in-ta Burmia, fina a Saliceto e a Paroldo, fètu ch'u purtôva gréndi ricchésse da-i cumèrci. In-tu mèximu periudu a gh'è stèta a custrusiùn de vari palassi de famie da nubilté finarina[24], cumme i Ricci, ch'i gh'àn durbiu u sö palassu du 1529[31], i Cavasola[32] e, tra-i ciü inpurtanti, i Buraggi[33][34][35].

U muméntu de pôxe u l'è però préstu scentùn: cun-a scüs̠a de cuôrche revurta cuntra u marchéis̠e Arfunsu II e a-u sö môguvèrnu, a Repübbrica de S̠éna a s'è mesciô cun sucèssu in guéra cuntra u Marchexùn du 1558. A ogni moddu a l'à cuntrulùn u Finô sulu fìn a-u 1602, cuande, cun-a murte de l'urtimu marchéis̠e Sforsa Dria, u végiu marchexùn u l'è pasùn sutta a l'inperu spagnollu, restandu de iure ün feudu de l'inpéru. Pe-a Spagna u cuntrullu de Finô u l'éra benbén inpurtante dètu ch'u l'éra u portu in-sciu mô pe-u cuscì ditu "Camìn spagnollu" che, travèrsu u Ducôtu de Milàn, u cunsentiva a-e trüppe da Spagna e de Napuli de rivô in-te Fiandre, pruvinse ribèlli. A-u periudu spagnollu i remuntan varie custrusiòi, a-a giurnô d'ancö ancura in pé, cumme a Porta Reôle, realis̠ô a-u postu da Porta Carétta[27], u rafursaméntu di castélli s̠a pres̠énti, a custrusiùn da furtéssa de San Giuanne, surva a-u céntru du Burgu[36], l'ôrcu triunfôle da Marina[37] e a scistemasiùn de varie géxe, cumme cuélla de San Biôxu[13][24].

 
I Statuta du Marchexùn du Finô du 1667

A fìn da duminasiùn spagnolla, du 1707, a curispunde a-u declìn definitivu du Marchexùn, catùn da S̠éna du 1713, che cuscì a l'è stèta l'urtima feudataria de Finô, es̠ercitandu u sö cuntrullu travèrsu ün guvernatû. Scinbulu da növa gestiùn a l'è a destrusiùn, du 1715, de Castél Govone; cun st'aministrasiùn ch'a l'à duvüu gestî de revurte asci, cumme cuélle du 1730 e du 1734, e ün invasiùn di piemontéis̠i. Cun-a Pôxe de Aachen du 1748 u cuntrullu de Finô u l'è dètu du tüttu a-a Repübbrica de S̠éna, ch'a l'à tacùn dritu a regiùn a-i sö dumini, cu-u Finô ch'u l'è cuscì restùn ün marchexùn sulu de iure, cunservandu però i sö antighi Statuta[13][38].

Eté cuntenpuranea

modìfica

L'antigu Stôtu u l'è feniu du tüttu du 1795, cuande, cun l'invasiùn de trüppe francéis̠i du Napuleùn e a creasiùn da Repübbrica Ligüre, i sùn stèti abulii i végi tituli e i fèudi, cun l'aministrasiùn lucôle ch'a l'è stèta mudernis̠ô. A l'inprinsipiu tacùn in-tu departiméntu da Marémula, cun capulögu a-a Pria, a l'anesiùn da Ligüria a l'inperu francéis̠e Finô u l'è inseriu in-tu departiméntu de Muntenötte, und'u l'éra capulögu d'ün cantùn de l'arrondissement de Savuna. U remunta a stu periudu chi a custrusiùn du Teôtru Aycardi, u ciü antigu de tütta a Rivéra, durbiu du 1806[39].

Du 1815, doppu a cürta speriénsa da Repübbrica S̠enéis̠e, u Finô u l'è pasùn a-i Savoia cun-u rèstu da Ligüria pe decis̠iùn du Cungréssu de Viénna e dunca inserii, fìn a-u 1927, in-ta pruvinsa de S̠éna, pe pasô dunca in-ta növa pruvinsa de Savuna[40]. In-te cuéllu agnu u l'è stètu creùn u cumüne de Finale Ligure ascì, cun l'uniùn di trèi pais̠i du Burgu, de Pia e da Marina[41].

In-ti agni da Primma Guéra Mundiô a Finô u l'è cumensùn ün prucèssu de industrialis̠asiùn, cun-a creasiùn de oficine da Marina, ch'i faxéivan côri e vagòi pe-e feruvie, poi catè da l'inpres̠ariu s̠enéis̠e Rinaldu Piaggio, ch'u l'à inandiùn ün stabiliméntu pe-a prudusiùn de aérei. Fìn a-u sö stramüu a Villanöva d'Arbénga du 2014, sta chi a l'è stèta l'indüstria ciü inpurtante du cumüne, cu-i stabiliménti da Piaggio Aerospace, a-a giurnô d'ancö pe-a ciü parte derucòi, ch'i ocupavôn üna grossa area arénte a-u Côu da Crôvas̠òppa[42].

Cunsciderùn a sö lunga e inpurtante storia du 2007, cun decrétu du prescidénte da repübbrica, u cumüne de Finô u l'à risevüu u titulu de sité. Da-u 1973 a-u 2011 u l'à fètu parte da Cumünité Muntôna Pollupice, derfô du 2009[43].

Abitanti

modìfica

Evulusiùn demugràfica

modìfica

Abitanti censî[44]

Minorànse fulén

modìfica

Segundu l'ISTAT, a-u 31 de dixénbre du 2023, a Finô i gh'éran 844 res̠idénti fulén.

Persune lighè a Finô

modìfica
 
U munuméntu a-u generô Caviglia In-sciu côu de San Dunôtu

Sciti de interesse

modìfica

Architetüe religius̠e

modìfica

A-a giurnô d'ancö, Finô u l'è divis̠u tra-i prevostri de növe géxe, cun s̠urisdisiùn in-sce di teritori che ciü o ménu i sùn i méximi di cuélli di végi cumüni taché a-a sité[67]. De ciü, dètu che e due lücalité de Gura e de Ölle i sùn stète catè da-u marchéis̠e Riccu II du 1212, di agni doppu a custitusiùn du Marchexùn, ste due parocchie chi i se truvan ancura sutta a-a diòces̠i d'Arbénga-Inpéria, cumme a vexina Pria, e nu sutta a cuélla de Savuna-Nori, cumme u rèstu du cumüne de Finô[68][69].

Parocchia du Burgu
  •  
    Faciôta da géxa de San Biôxu
  •  
    Ciostru e canpanìn de Santa Caterina
  •  
    A géxa da Regina Pacis
  •  
    A géxa di Sculopi
  •  
    A capélla du cunvéntu de Santa Rös̠a
  • Colegiôta de San Biôxu: a l'è a séde da parocchia du Burgu e üna de due baxiliche de Finô. A dôta da sö custrusiùn a nu l'è guéri céra, cun-a primma testimuniansa scrita ch'a remunta a-u 1162, cuande a se truvôva ancura de föra de müraie du pais̠e, dita dunca San Biôxu extra-muros. Tra-u 1372 e u 1375 a l'è stèta recustruia dréntu a-u Burgu segundu u stile goticu e, du 1463, in simma a üna de ture de müraie du pais̠e u l'è stètu realis̠ùn u sö canpanìn. Saches̠ô in-ta guéra du Finô, a géxa de San Biôxu a l'è stèta turna recustruia tra-u 1634 e u 1659 in stile baroccu[70][71].
  • Géxa e cunventu de Santa Caterina: custrusiùn cumensô du 1359 pe oréi du marchéis̠e S̠ors̠u, pe döverô a géxa cumme sepürtu de famia, a l'è stèta séde di frè dumenichén fìn a-u 1802, pe vegnî dunca üna galéra. Serô ascì a galéra, a-a giurnô d'ancö Santa Caterina a l'è vegnüa ün inpurtante céntru cultürôle, séde du müs̠eu da sité, de üna bibliutéca e de ün auditorium, ch'u l'è stètu recavùn propriu dréntu a-a géxa[72][73].
  • Géxa da Regina Pacis: a se truva in-sce rive du munte da Crôvas̠òppa, de la da-a sciüméra Pora e s̠untô a-u senté napuleunicu pe Verési.
  • Géxa de San Gius̠eppe Calansansiu: a se truva in-scia stradda pe-a Marina e a l'éra a-u prinsipiu dedicô a San Tognu. A l'è cunusciüa cumme a géxa di Sculopi ascì, dètu che da-u 1831 a l'è stèta a séde de sta cungregasiùn religius̠a chi, inpegnô in-te l'educasiùn di matétti ch'i rivôvan da-e famie ciü povere[74].
  • Capélla e munesté de Santa Rös̠a: custruiu de föra de müraie du 1677, u l'è ün cunvéntu de munighe dumenicône creùn da-a beôta Giuanna Caterina Boldoni, fètu e decurùn segundu u güstu baroccu[75].
Parocchia da Marina
  •  
    A colegiôta de San Giuanne
  •  
    A Géxa di Néigri
  •  
    San Franséscu, géxa du cunvéntu
  • Colegiôta de San Giuanne Batista: l'ôtra baxilica de Finô, a l'è a séde da parocchia da Marina. A l'è üna grénda géxa in stile baroccu, cun-a sö realis̠asiùn ch'a l'è duvüa a-a l'oréi du vescu Anbröxu Fieschi, scicumme ch'u l'oréiva sustituî a végia céive du Finô cun üna géxa ciü inpurtante, ordenandu cuscì u prinsipiu di travai du 1567, scibén che a custrusiùn a l'è cumensô sulu du 1619, pe dürô pe sincuantasincue anni, fìn a-u 1674. I travai sucesivi, cumme a növa faciôta du 1762 e a cüpula du 1780, i gh'àn dètu a-a géxa u sö spétu d'ancö[76][77][78].
  • Céive du Finô: a l'éra a géxa ciü antiga du Finô, fètu intu stile paleucrestiàn in-tu V seculu e dedicô a San Giuanne Batista, San Nas̠ô e San Célsu. Largô ciü otte, cun-u svilüppu da Marina u prevostu da lücalité u l'à dunca fètu stramüu in-ta növa parocchia e a végia géxa ch'a l'è pasô a-i scapüsìn, ch'i gh'àn custruiu in simma ün cunvéntu. Grassie a di scôvi, fèti tra-u 1939 e u 1946, a-a giurnô d'ancö u l'è puscibile véi a sö parte ciü bassa[17][79].
  • Géxa de Santa Maìn Manéna di Passi: cunusciüa ascì cumme a Géxa di Néigri, da-u curû de cappe da cas̠assa da Santiscima Trinité e da Murte, ch'a ghe stà, a sö custrusiùn a l'è cumensô du 1697, pe fenî du 1706. A-a giurnô d'ancö a l'è cunusciüa pe-u sö gréndu pres̠épiu, ün di ciü bèlli da sité[80].
  • Géxa e cunvéntu de San Franséscu: fìn a-i agni '90 séde di scapüsìn, u se truva in-scia stradda pe-u Burgu. Géxa e cunvéntu i sùn stèti custruii in simma a l'antiga céive du Finô tra-u 1582 e u 1585, ma deruché du 1628, p'ése turna frabiché tra-u 1642 e u 1644, segundu u spétu d'ancö[79][81].
Parocchia de Pia
  •  
    Santa Maìn de Pia e u sö canpanìn
  •  
    San Giacumu a-e Môgne
  • Abasia de Santa Maìn: custrusiùn realis̠ô surva a üna géxa benbén ciü antiga, dedicô delungu a Santa Maìn e s̠a mensunô in-te ün attu du 1170, und'a l'è indicô cumme pruprieté de l'abasia de San Cuintìn de Spignu. L'inpunénte canpanìn, da l'ôta punta a öttu lôti e realis̠ùn cun-a cuscì dita pria du Finô, u remunta a-u Duxénto e u l'è a sula parte da géxa medievôle restô intégra, dètu che sulu de parte picine da primma custrusiùn i sùn ancura vixibili. Du 1474 a géxa, pe dumanda du marchéis̠e Galiottu II a-u pappa Sistu IV, a l'è stèta afidô a-i frè orivetén, di benedetìn lighé a-a növa cungregasiùn de Munte Orivetu, ch'i l'àn largùn a géxa, purtandu da-a Tuscana varie upere d'arte. U remunta a stu periudu chi a realis̠asiùn du durmitoriu e du refetoriu, cun l'inprinsipiu da custrusiùn di dòi ciostri ascì, ch'i sùn però resté da fenî fina a-u 1921. Tra-u 1724 e u 1729 l'abasia a l'è stèta recustruia in-tu sö spétu d'ancö, cun üna sula navôta e a bèlla faciôta decurô da varie pitüre[82][83][84].
  • Capélla de San Tugnìn Abùn a-u Munte: a se truva in-te regiùn cunusciüa cumme u Munte de Pia, in-scia SP54 che, muntandu da-a canô du Pora, a travérsa l'ôtuciàn de Môgne, in-te üna pus̠isiùn und'a gh'è üna vista panuramica in-sciu rèstu du cumüne de Finô. A capélla a l'à ün canpanìn particulô, da-a cianta a triangulu, ün di pochi in-te tütta a Ligüria[85][86].
Parocchia de Lacremô
  •  
    A géxa veggia de San Cipriàn a Lacremô
  •  
    A géxa növa
  •  
    A géxa de San S̠enô a Vèrs̠i
  • Géxa de San Cipriàn: a l'éra a séde da parocchia de Lacremô, a-a giurnô d'ancö stramüô in-te üna custrusiùn ciü növa. A l'è u frütu de sucesivi derucaménti e recustrusiòi, cun üna primma géxa, descuvèrta grassie a di scôvi, ch'a remunta foscia a l'eté rumôna. A segunda géxa, de l'Eté de Més̠u, a l'éra stèta realis̠ô cun ün stile rumônicu tra-u XII e u XIII seculu e, pocu doppu, u gh'è stètu s̠untu ascì u canpanìn, u ciü antigu du Finô. U sö spétu d'ancö u riva da dòi largaménti sucesivi, e l'urtimu u l'è stètu cuéllu du Setteséntu, cun-a géxa ch'a l'è restô in funsiùn fina a-u 1932, cuande a parocchia a l'è stèta stramüô in-ta sö növa séde[87][88].
  • Géxa di Santi Curneliu e Cipriàn: a l'è a parocchia mudèrna de Lacremô, custruia tra-u 1931 e u 1932 in-te üna pusisiùn ciü vexìna a-u növu céntru du pais̠e, dètu che a géxa végia a se truva in-scia riva du Munte Tolle, in-ta parte végia de Lacremô. A géxa növa, custruia du tüttu cun-a cuscì dita pria du Finô, a l'è stèta realis̠ô in-tu stile néu-rumônicu, a tréi navôte e cun ün értu canpanìn[89][90].
  • Géxa de San S̠enô: a l'è scituô a Vèrs̠i, in-scia riva di munti de frunte a cuélla de Lacremô, da l'ôtra parte da canô da sciüméra Susà[91].
  • Oratoiu de San Bastianìn: custrusiùn ch'a remunta a-u Trexéntu, fèta turna du Sincueséntu, a se truva dapé a-a végia géxa de San Cipriàn. A l'è üna custrusiùn sénplice, cun üna sula stansia e üna sacristia picina, a-a giurnô d'ancö vöia dètu che i arédi i sùn stèti stramüé in-ta növa géxa, a-u fundu da canô.
  • Capelétta de Nostra Scignura da Mis̠ericordia: in-sce ün incruxu da stradda ch'a munta da-u fundu da canô a-u pais̠e végiu de Lacremô. A l'è dedicô a-a mèxima Madonna du Santuôriu de Savuna.
  • Capélla de Nostra Scignura du Bùn Viéggiu: a se truva a-a fìn da stradda che da Lacremô végiu a china in-ta canô.
Parocchia de Muntixélu
  • Géxa de San Dalmassiu Môrtire: parocchia de Muntixélu, a l'è stèta custruia doppu u derucaméntu da géxa ciü antiga, ch'a remuntôva a-u Trexéntu e ch'a l'é supravisciüa sulu pe-u canpanìn.
Parocchia de Pèrti
  •  
    San S̠ébbiu növu
  •  
    San S̠ébbiu véggiu
  •  
    A géxa "di sincue canpanìn", a Pèrti
  •  
    Vista de San Bastianìn
  •  
    San Tugnìn a-u Castrum Perticae
  • Géxa de San S̠ébbiu: séde da parocchia de Pèrti, a cunsciste in-te due custrusiòi. A primma, ch'a remunta a-u XI seculu, a l'è stèta realis̠ô surva a üna cripta de eté rumôna, pres̠énte s̠a in-tu II-I seculu a.C. U sö spétu d'ancö u l'è però da fìn du Cuattruséntu, cuande a géxa a l'è stèta derucô p'ése poi recustruia ciü grénda. Particularité da géxa végia de San S̠ébbiu a l'è u canpanìn "a véira", pocu cumüne tra-e géxe lìgüri. Sta custrusiùn chi a l'éra però vegnüa troppu picina pe-i bes̠ögni da cumünité de Pèrti e dunca, du 1714, i sùn cumensé i travai pe-a realis̠asiùn da géxa növa, acostu a l'ôtra. Grénda custrusiùn, de furma a fegüra a öttu lôti, a l'è stèta custruia pe-a ciü parte cun de prie ch'i rivôvan da Castél Govone, des̠entegùn du 1715 da-i s̠enéis̠i[92][93][94].
  • Géxa de Nostra Scignura de Luretu: cunusciüa ascì cumme a "géxa di sincue canpanìn", a l'è üna de custrusiòi ciü famus̠e de Finô, tantu che a sö prugettasiùn a l'è stèta atribuia, sbaiandu, a-u Bramante. U sö prugèttu u pia es̠énpiu da di travai fiurentìn du Brunelleschi e a l'à cumme mudéllu scuéxi de següru a cuscì dita Capélla Portinari, a Milàn. A custrusiùn de sta géxa chi a remunta ciü o ménu a l'agnu 1470, in-tu periudu du mascimu splendû du Marchexùn, cun ün s̠ögu de curòi otegnüu cun l'üs̠u da pria du Finô, di mòi e de materiôli gianchi, cumme in-ta vexìna ture de Castél Govone[30][95].
  • Géxa de San Bastianìn: géxa realis̠ô ciü o ménu in-te l'agnu 1490 p'oréi du cardinô Carlu Duménegu Du Caréttu, ch'u vegniva propriu da-u Finô e ch'u l'à cumisciunùn ascì u purtô da géxa. Da-a sénplice faciôta a cabana, segundu ün stile rumônicu, a géxa a l'è divis̠a in-te tréi navôte e a gh'à di interni cun di ricchi afreschi. In-te ün moddu diferénte da-a ciü parte de ôtre géxe de Finô, cuélla de San Bastianìn a nu l'è stèta recustruia, cunservandu cuscì u sö spétu uriginôle[96][97].
  • Capélla de San Tugnìn: géxa antiga e picina, a l'è stèta realis̠ô tra-u VI e u VIII seculu arénte a-u Castrum Perticae, in simma a l'értu briccu ch'u dividde Pèrti da-a canô da sciüméra Acuila. Custruia a l'inprinsipiu in-tu stile rumônicu, u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da recustrusiùn sucesiva a-u forte subrillu du 1887, fètu de moddu da regurdô e capélle de canpagna tirè sciü in-te cuélli anni[18][98].
Parocchia de Gura
  •  
    U géxa végia de San Bertumé
  •  
    A géxa növa de Gura
  • Géxa de San Bertumé apostulu: realis̠ô in-tu Trexéntu, a l'è stèta a parocchia de Gura fina a-a custrusiùn da géxa növa, delungu dedicô a San Bertumé, ciü vexìna a-u céntru du pais̠e. A-a giurnô a se truva in-te ün stôtu de abandùn, cun-u téite pe-a ciü parte derucùn, méntre u canpanìn u l'è in-te üna cundisiùn de pocu méiu. Custruia cun-a pria du Finô, a regurda in-tu stile cuéllu da géxa de San S̠ébbiu de Pèrti, dètu che ste architetüe chi, derivè ciü da custrusiòi piemuntéis̠i che lìgüri, i l'éran benbén cumüni in-tu Marchexùn[99].
  • Géxa növa de San Bertumé apostulu: in simma a-a colla de Gura, a l'è stèta prugetô in-ti Agni Sincuata, p'ése custruia tra-u 1957 e u 1962 cun üna cianta a cruxe latina da-u transéttu cun-e brasse ceghè vèrsu l'intrô[100]. E canpône de sta géxa chi i sùn stète realis̠è cun-u metallu utegnüu da-a fuxùn de cuélle du canpanìn da géxa végia[101].
  • Capélla de Nostra Scignura de Luretu: capélla ch'a l'è stèta custruia in-tu Seiséntu, a despétu da sö intitulasiùn uficiô a l'è cunusciüa da-i abitanti de Gura cumme a capélla da Nunsiô. Üna resénte tradisiùn lucôle a l'ureréiva però che a relativa fèsta a nu ségge festegiô a-i 25 de môrsu, ma in-ta primma duménega pasô a Pascua, pe nu cuntrastô cun-u climma sacru da cuaréxima[102].
  • Capélla de San Làs̠s̠aru: a se truva in-ta lücalité de Gura da-u mèximu numme. U sö spétu d'ancö u remunta a üna recustrusiùn du Sincueséntu[103], osciüa da-u cardinô Carlu Duménegu Du Caréttu, méntre a primma strutüra a duveréiva remuntô a l'XI seculu. A cianta a l'è retangulôre, cun ün'abside semireunda, e otte a butte cun lünétte e a véira e a faciôta a cabana, cun ün gréndu purtô[104].
  • Capélla de Santa Rus̠alia: a l'è a capélla da cuntrô de Brasô, in-scia stradda pe Verési. Sta capélla chi, cumisiunô da-u Giuanne Batista Sicardu, a l'è stèta frabicô du 1630-1632 e resturô du 2013[105]. A strutüra a gh'à üna cianta a navôta séncia, cun-a otta a butte e ün tanbüru a öttu lôti dedôtu a l'artô[106].
  • Capélla de Nostra Scignura da Néive: a se truva in-ta cuntrô de Vals̠erô, vèrsu a canô de Côrxi, e a l'è stèta realis̠ô in-tu Seiséntu survatüttu grassie a-e dunasiòi di fedéli, ch'i l'àn perméssu de custruî ascì u canpanìn e a sacristia[107]. A gh'à ün'aula da-a cianta retangulôre e ün sénplice prufî a cabana, de dréntu a cunsèrva üna pitüra da Madonna cun-u Banbìn[108].
Parocchia de Ölle
  • Géxa de San Giuanne Decolùn: a l'è a séde da parocchia de Ölle, custruia du 1634. In-ta géxa a gh'è ascì üna statua da dedicô a-a Madonna Auxilium christianorum (cunusciüa cumme a Madonna di favìn), ch'a gh'à intitulô a fèsta du 22 de mas̠u, da pocu rangiô[109].
Parocchia de Varigotti
  •  
    A paruchiôle de San Lurénsu
  •  
    Géxa végia de San Lurénsu
  •  
    L'oratoiu de Varigotti
  • Géxa de San Lurénsu: a l'è a séde da parocchia de Varigotti e a l'è stèta custruia pe üna primma otta in-tu Trexéntu, in-tu stile tardu-goticu. Da custrusiùn medievôle u l'è restùn sulu u canpanìn, in parte recustruiu, dètu che u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna realis̠asiùn sucesiva, fèta cun ün stile baroccu. A géxa a pres̠énta üna cüpula e üna faciôta decurô cu-e bande uris̠untôli cumüni in-sce tante géxe lìgüri e a l'è stèta turna durbia, doppu a sö recustrusiùn, du 1725, vegnindu sübitu deciarô cumme a parocchia du pais̠e[110].
  • Géxa végia de San Lurénsu: a l'è scituô in-ta riva du munte daré a Punta Créna, surva a-a cuscì dita ansa di Saracìn, e a l'è üna de custrusiòi ciü antighe da regiùn, ch'a remunta a-u VI-VII seculu. Du 1127 a sö pruprieté a l'è pasô da-u vescu d'Arbénga Otùn I a-u munesté benedettìn de l'Is̠ura de Lérins, in Pruvénsa, scibén ch'a l'è fenia préstu sutta a-a Céive du Finô, in-te cuélli agni a géxa ciü inpurtante du Finô dètu che i batés̠i i l'éran fèti sulu lì. U sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna recustrusiùn sucessiva, du Cuattruséntu. Però, du 1586, dèta a sö pus̠isiùn föra via e e picine dimensciòi, a parocchia a l'à fètu stramüu in-te l'oratoiu de San Tugnìn, in-tu céntru du pais̠e[111][112][113].
  • Oratoiu de San Tugnìn Abùn: u l'è üna custrusiùn ch'a se truva in-scia SS1 Aurelia, arénte a-a parocchia de San Lurénsu e a-u végiu palassu du cumüne, ch'a remunta ciü o ménu a-u Trexéntu. A l'à üna strutüa a navôta séncia e a l'è a séde da cas̠assa da-u mèximu numme. De ciü, tra-a serô da géxa végia de San Lurénsu e a custrusiùn de cuélla növa, prinsipalménte pe-u Seiséntu a l'è stèta séde da parocchia de Varigotti[114].
  • Capélla da Madonna de Mis̠ericordia: a l'è a capélla da lücalité da Sèrva, in-scia culina a més̠a stradda tra Pia e Varigotti. Durbia du 1678 e rangiô vintidùi agni doppu, a gh'à ün canpanìn a tréi lôti[115].

Architetüe civili

modìfica
  •  
    Detaggiu da faciôta dipinta du palassu du tribunô, a-u Burgu
  •  
    Palassu Ricci, a-u Burgu
  •  
    U dréntu du Teôtru Aycardi, a-u Burgu
  •  
    L'Ôrcu a Margaritta Terés̠a d'Asburgo
  •  
    U Punte Müttu in-sciu Riàn Ponci
  • Palassu du tribunô: u l'è ün di palassi ciü cunusciüi de Finô; u se truva in-tu céntru du Burgu e u pia u sö numme da-u fètu d'ése stètu, scuéxi fina a-a giurnô d'ancö, ségge a séde du tribunô du Marchexùn che ün palassu de giustisia ascì. U l'è mensunùn pe-a primma otta du 1311, dunca u l'è foscia stètu realis̠ùn a-u tenpu da fundasiùn du Burgus Finarii p'oréi de ün di primmi marchéis̠i scibén che, segundu di resénti retruvaménti, in-te l'area i gh'éran s̠a de custrusiòi ciü antighe. U palassu du tribunô u l'è stètu anpliùn varie otte, cumme i inpurtanti travai du XV-XVI seculu, ch'i l'àn dètu a-a faciôta u sö spétu d'ancö, ricaménte decurô cun di afreschi[29][116].
  • Palassu Ricci: palassu da famia da-u méximu numme, u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da recustrusiùn du 1529. U se truva a-u Burgu, in-scia ciassa de Santa Caterina, scibén che a sö intrô prinsipô, decurô da ün gréndu purtô, a l'éra da l'ôtru lôtu, in-sciu cuscì ditu caruggiu du municipiu. U l'è stètu a séde du cumüne du Burgu da-u 1863 fìn a-a sö supresciùn, du 1927[31].
  • Villa Gallesio-Sanguineti: custruia in-scia riva de levante da canô da sciüméra Acuila, a l'è stèta a villa da famia Gallesio. A l'è vegnüa famus̠a pe l'ativité de ün di sö pruprietari, u S̠ors̠u Gallesio, butanicu ch'u l'à döverùn i terén da villa pe-i sö stüddi in-sci èrburi da früta, primma da pubblicasiùn du sö libbru Pomona Italiana[117].
  • Teôtru Aycardi: teôtru du Burgu, u l'è stètu custruiu tra-u 1804 e u 1806, a-u postu du ciü végiu oratoiu di Sculopi. U l'è u ciü antigu teôtru de tütta a Rivéra, da-u 2019 durbiu turna a-u pübricu[118][119].
  • Teôtru Camillo Sivori: u se truva a-a Marina, in-sce l'Aurelia, e a sö custrusiùn a l'è cumensô du 1863, pe fenî tréi agni doppu. Realis̠ùn in-tu stile neu-clascicu, u l'è dedicùn a l'urtimu boccia de Paganìn, ch'u l'axèiva piùn parte a l'avertüra de stu teôtru chi. A-a giurnô d'ancö, e da vari agni, u Sivori u l'è serùn, scicumme ch'u gh'à de bes̠ögnu de inpurtanti travai de manutensiùn[120][121].
  • Ôrcu a Margaritta Terés̠a d'Asburgo: u l'è stètu custruiu tra mas̠u e agustu du 1666 pe-u rivu da s̠uéna fia du re Féipu IV de Spagna a Finô, cuande a l'éra in viéggiu pe Viénna pe andô a mariô u Puldu I d'Austria. U l'è ün gréndu ôrcu sénciu pugiùn surva cuattru chinole, realis̠ùn segundu ün stile clascicu[37][122].
  • Punti rumôni: a Finô i ghe sùn vari punti de l'antiga Via Julia Augusta, ch'a pasôva in-te canè daré a-u pais̠e, cumme i sincue, in particulô, da canô du Riàn Ponci[15].

Architetüe militôri

modìfica
  •  
    U Castrum Perticae
  •  
    Castél Govone de nötte
  •  
    Castéllu de San Giuanne e a stradda Beretta, cun-a Porta da Mes̠alüna
  •  
    U Castelfrancu de nötte
  •  
    A ture de Bastia
  •  
    A Ture da Crôvasòppa
  •  
    A Ture de Varigotti
  • Castrum Perticae: da-u latìn "castéllu de Pèrti", cunusciüu cumme castéllu de San Tugnìn ascì, da-u numme de l'arénte gexétta[18], a l'è üna furtificasiùn custruia da-i bis̠antìn ch'a se truva in simma a l'értu briccu ch'u dividde Pèrti da-a canô da sciüméra Acuila. A sö realis̠asiùn a l'è foscia du VI-VII seculu, dunca a remunta a primma de l'invasiùn di lungubardi, e a l'è mens̠unô pe-a primma otta in-te ün dipluma du 1162 de l'inperatû Federiccu Bôrbarussa. U l'è stètu pocu a pocu abandunùn cun-u svilüppu du Burgu a partî da-u Duxéntu. A-a giurnô d'ancö i réstan sulu de ruvine e di töcchi de müraie[19][123].
  • Castél Govone: scituùn in-sciu briccu du Becchignolu, in-ta frasiùn de Pèrti, u remunta ciü o ménu a-u 1172 e u l'è ün di scinbuli du Finô. Custruiu sübitu doppu a custitusiùn du Marchexùn, p'oréi du marchéis̠e Riccu II, u l'è s̠a mensunùn du 1188 cumme üna "caminata", dunca ün palassu furtificùn cun di camìn. S̠a largùn in-tu Trexéntu, u l'è stètu cuncuistùn da-i s̠enéis̠i in-ta guéra du Finô du 1448 ma liberùn da-u marchéis̠e Giuanne I dòi agni doppu. A-u 1490 a remunta a cuscì dita "Ture di diamanti", realis̠ô cun-u scistéma du bugnato, ch'a gh'à dètu u sö spétu particulô. In-ti seculi sucesivi, cun l'invensiùn di canòi, a l'è stèta realis̠ô üna segunda müraia, ciü spéssa, fenia du 1558. Però, cun-a duminasiùn spagnolla, castél Govone u l'à pèrsu a sö inpurtansa in favû da furtéssa de San Giuanne tantu che, sutta a-u sucesivu cuntrullu da Repübbrica de S̠éna, a müraia de föra a l'è fèta scciupô du 1713. A-a giurnô d'ancö, grassie a di finansiaménti de l'Uniùn Eurupéa, u l'è in cursu ün prugèttu de recüperu[23][124][125].
  • Castéllu de San Giuanne: furtéssa spagnolla, realis̠ô tra-u 1640 e u 1678 a-u Burgu, a l'è scituô in-scia cuscì dita stradda Beretta, ch'a s̠untôva Finô cu-i sö castélli e cun-u Ducôto de Milàn. U l'è stètu custruiu a-u postu de üna ture medievôle ciü antiga e, pe üna méiu diféis̠a, u pres̠énta de müraie a tenaie, ch'i l'àn de guardiole a-e estremité. In parte derucùn da-i s̠enéis̠i du 1713, u l'è restùn in-te ün stôtu d'abandùn fìn a-u 1822 cuande, p'oréi da növa aministrasiùn di Savoia, u l'è vegnüu üna galéra, serô sulu in-tu Növeséntu. A-a giurnô d'ancö u castéllu de San Giuanne u l'è de pruprieté du cumüne e se pö vixitôlu pe-a ciü parte[36][126].
  • Castelfrancu: castéllu s̠enéis̠e du Trexéntu, foscia feniu du 1365, döverùn da cuésti pe cuntrulô u Marchexùn de Finô, u l'è ciamùn cuscì scicumme che, in cualité de exclave s̠enéis̠e in-tu teritoriu du Marchexùn, u nu l'éra sutupostu a-u pagaméntu de tascie. Dèta a sö pusisiùn strategica u l'è stètu cuncuistùn, derucùn e recustruiu varie otte fìn a-u periudu da duminasiùn spagnolla, cuand'u l'è stètu trasfurmùn in-ta furtéssa prinsipô du Finô, cun-a realis̠asiùn de vari furti ségge vèrsu i munti che vèrsu u mô. Cun-a növa duminasiùn s̠enéis̠e, diversaménte da-i ôtri castélli, a furtéssa de Castelfrancu a l'è stèta döverô ancura pe cuntrulô a s̠öna, respingéndu üna scuaddra de cuatorse nôve ingléis̠i du 1745. Doppu ün periudu cuande u l'è stètu döverùn cumme galéra, a-a giurnô d'ancö u l'è a séde de vari archivi[127][128].
  • Ture de Bastia: frabicô ciü o ménu du 1440, da-a sö pus̠isiùn in simma aa colla tra Verési e Gura a gh'axéiva ina funsiùn d'avistaméntu, ciü che de cuntrollu de vie pe l'entrutèra e de quélla da Rivéra. Foscia rangiô du Sincueséntu, a-a giurnô d'ancö a se pres̠énta a cianta scuadrô cun sulu u ciàn terén ancura in pé[129].
  • Ture da Crôvasòppa: a l'è a ture bénben vixibile da tütta a s̠öna, ch'a se truva in simma a-u côu da-u méximu numme. A sö custrusiùn a l'è cumensô p'oréi du guvernatû spagnollu du Finô don Pedro de Toledo y Anaya, de moddu de cuntrastô i tacchi di saracìn, cun ün decrétu du 10 de mas̠u du 1608. A ture a l'à üna furma a fegüra de cuattru lôti e a l'è ôta dòi livélli, cun due garitte pus̠isiunè in-sci canti de sud-est e de nord-ovest[130].
  • Ture de Varigotti: a l'è a ture ch'a se truva in simma a Punta Crena, dedôtu a-a lücalité de Varigotti. A l'è u frütu de üna recustrusiùn de l'Öttuséntu fèta cu-i materiôli e a-u postu de üna ture bénben ciü antiga, parte du castrum bis̠antìn derucùn du 1341, doppu ün taccu di s̠enéis̠i a-u portu du pais̠e. A séncia ture, da-a furma a cuattru lôti e ôta dòi livélli, a l'è stèta realis̠ô cumme üna pustasiùn di canòi pe-a diféis̠a da Rivéra[131].
  • Ture de San Dunôtu o Munuméntu a-u generô Cavigia: munuméntu dedicùn a-u generô finarìn Riccu Cavigia, cumandante de ün'armô in-ta Primma Guéra Mundiô, u l'è stètu realis̠ùn du 1952 dréntu ün'antiga ture, in simma a-u côu de San Dunôtu. Sta ture chi, ch'a regurda cuélla da Crôvas̠òppa scibén ch'a ségge in-te de pés̠u cundisiòi, a l'è stèta custruia pe raxòi de diféis̠a da Rivéra da-i tacchi di saracìn, acostu a üna géxa ch'a nu l'existe ciü che, dedicô a San Dunôtu, a l'à dètu u numme a stu côu[132][133].
  • Cà-ture de Belénda: a se truva in-scia colla de San Benardìn, surva a-a canô da sciüméra Susà, e u l'è u méiu côxu de cà furtificô ancura vixibile in-ta s̠öna. A sö custrusiùn, ch'a cunta de tréi livélli, a remunta a-u Trexéntu e a l'è fèta cun-a pria du Finô[134].

Müs̠ei

modìfica
  • Müs̠eu archeulògicu du Finô: u l'è u müs̠eu da sité, ch'u cunsèrva vari retruvaménti preistòrici e de eté sucesive fèti in-te ôrme de l'area, rèsti du periudu rumônu e bis̠antìn, repèrti de l'eté medievôle e üna grénda culesiùn de munée antighe. Se pö vixitô ascì u rèstu du cunvéntu, ch'u l'éra stètu trasfurmùn in-te üna galéra, cu-e célle ciü düre scituè in-tu canpanìn de l'arénte géxa[135].

Ecunumia

modìfica
 
Üna vigna in-ta canô de Pèrti

Cumme pe-i ôtri cumüni da Rivéra, tantu inpurtante pe l'ecunumia de Finô u l'è u turis̠mu de mô, a ogni moddu i ghe sùn benbén d'ôtre ativité puscibili. U s'è svilupùn ascì ün turis̠mu s̠untùn a-e varie ativité spurtive ch'i l'àn fètu vegnî u Finô ün inpurtante céntru de turis̠mu internasiunôle, survatüttu pe-a ranpignô, fèta in-sce varie rive verticôli di munti surva e canè daré a-u pais̠e, e pe-u ciclismu, prinsipalménte pe-e discipline lighè a-a mountain bike.

Fìn a-u 2012, doppu ün prucessu de industrialis̠asiùn cumensùn in-te l'Öttuséntu, a se truvôva chi a séde du stabiliméntu da Piaggio Aerospace, frabica und'a gh'éra a prudusiùn de aérei, ch'a l'è stèta delungu a ciü inpurtante realté de travaiu du pais̠e.

Pe-u primariu i sùn pres̠énti de ativité agricule, cu-i prudüti cultivé in-tu rèstu da Rivéra e de varieté tipiche de Finô ascì, cumme e vigne de ruséis̠e, de lümasina e de vermentìn ch'i l'àn utegnüu u certificasiùn D.O.C.

Cultüra

modìfica

Istrusiùn

modìfica
Bibliutéche
 
Ün di ciostri du cunvéntu de Santa Caterina, séde da "Biblioteca Mediateca" e du Müs̠eu archeulògicu du Finô

A Finô a l'è stèta creô, cu-e bibliutéche di cumüni de Côrxi e de Maiö ascì, a cuscì dita réi du "Sistema Bibliotecario Finalese", ch'a cunprénde e due bibliutéche da sité[136].

  • Biblioteca Mediateca finalese: durbia du 2002, a l'è a növa bibliutéca da sité. A se truva a-u Burgu, in-tu cunvéntu de Santa Caterina, e a cunta de scuéxi séntumilla libbri, pe ün nümeru de vixitatòi a l'agnu ciü o ménu paréggiu a trentasincuemilla[137].
  • Bibliutéca "San Lorenzo": a l'è a bibliutéca de Varigotti, scituô in-scia SS1 Aurelia e durbia du 2006.
Scöre

Pe l'istrusiùn de livéllu segundariu de segundu grôdu, a Finô i ghe sùn e scöre de:

  • Licéu statôle "Arturu Issel", cu-i indirissi scentìficu, lenguìstegu, scénse umône e ecunòmicu-suciôle.
  • IPSIA "Leunôrdu da Vinci"
  • IPSSAR "Gustu Migliorini"

Dialettu finarìn

modìfica
  U mèximu arguméntu in detaggiu: Dialéttu finarìn.

A Finô u s'incuntru ün parlô particulô da léngua lìgüre, du gruppu du lìgüre de céntru-punénte, u finarìn. Stu parlô chi u gh'à de diferénse cun cuélli di pais̠i vexìn, dèta a lunga storia d'indipendénsa du Marchexùn da-a Repübbrica de S̠éna. Stu fètu chi u l'à cunsentiu a-u finarìn de scapurô a-e infruénse du s̠enéis̠e pres̠énti in-ti teritori vexìn, cunservandu e sö particularité[138].

Manifestasiòi

modìfica
 
Preparasiùn du Paliu de Cuntrè, in-ta Ciassa Vittorio Emanuele
  • Trail du Marchexùn: u se tégne a primma duménega de môrsu in-ti senté tra-i bricchi du Finô, pe üna lünghéssa de scuéxi 38 km[139].
  • Salone dell'Agroalimentare Ligure: tra avrî e mas̠u a-u Burgu, u l'è ün evéntu enu-gastrunòmicu dedicùn a-e tradisiòi e a-e coltüre du postu[140].
  • 24h de Finô: da-u 1999 a l'è üna di cunpetisiòi de endurance mountain bike ciü inpurtanti a-u mundu. A se tégne tra mas̠u e s̠ügnu tra-i senté in-sci bricchi de Môgne[141].
  • Varigotti Festival: a lüu, festival müxicôle dedicùn a-a cansùn d'autû[142].
  • {te}che Festival: u se tégne tra lüu e agustu in-tu Castelfrancu e u cunsciste in-te de mustre d'arte e di spetàculi de ballu, müxica e teôtru[143].
  • Viéggiu in-tu mediuévu: manifestasiùn ch'a se tégne d'agustu, pe mustrô cumme a l'éra a vitta in-tu Cuattruséntu, sutta a-u Marchexùn in-tu sö muoméntu de mascima richéssa[144].
  • Finale for Nepal: manifestasiùn ligô a l'inpurtansa de Finô cumme lücalité und'u l'è praticùn u sport da ranpignô, a gh'à cumme fìn cuéllu de recanpô di giüti pe-e pupulasiòi du Nepal. A se tégne tütti i agni in-tu méis̠e de seténbre[145].
  • FinalEnduro - Enduro World Series: u se tégne d'otubre e, cun-a 24h de Finô, a l'è üna de manifestasiòi de endurance mountain bike ciü inpurtanti a-u mundu. In particulô a FinalEnduro, creô du 2008, a l'è l'urtima tappa du canpiunùn mundiô de sta disciplina chi[146].
  • RunRivieraRun Half Marathon: manifestasiùn ch'a se tégne d'otubre, a cunsciste in-te üna més̠a maratuna (de 21,097 km) che, partindu da Varigotti, a cure lungu l'Aurelia fina a-a marina de Löa[147].

Fèste e fére

modìfica
  • Féra de San Biôxu: a se tégne in-ta setemôna da fèsta du santu, ch'a l'è a-i 3 de frevô.
  • Fèsta e féra da Maculôta: féra pe-a fèsta da Maculôta de l'8 de dixénbre, a cunprénde üna prucesciùn religius̠a ascì.
  • Féra de San Giuanne Batista: pe-a fèsta da parocchia da Marina, a-i 24 de s̠ügnu.
  • Féra da Sunta: pe-a fèsta du 15 d'agustu.

Cumunicasiòi

modìfica
 
A ciassa da stasiùn de Finô, du 1938

Stradde

modìfica

Finô u l'è traversùn da l'inpurtante SS1 Aurelia, ch'a s̠unta u pais̠e cu-i ôtri cumüni da Rivéra e, in particulô, cun Bors̠i a punénte e cun Nori a levante. A SP490, dita Stradda du S̠ü du Melognu, a s̠unta, a nord, a costa cun Carisàn e a canô du Tànaru. I ghe sùn ascì a SP17 pe Côrxi, a SP27 pe Orcu Feìn e, da Pia, a SP8 pe Véssi e a SP54 che, pasandu da-e Môgne, a va a Spoturnu.

In-ta canô de Côrxi u gh'è ün cas̠éllu in-sce l'autustradda A10, ciü o ménu 2 km a nord-ovest du Burgu.

Feruvie

modìfica
  U mèximu arguméntu in detaggiu: Stasiùn de Finô Marina.

Finô u l'è s̠untùn a-a réi feruviària lìgüre, cun üna stasiùn in-scia lìnia S̠éna-Vintimîa ch'a se truva in-ta frasiùn da Marina. I gh'éran de stasiòi a Pia e a Varigotti ascì, serè du 1977 cun-a supresiùn du végiu truncu Finô-Vué s̠öna industriôle e l'avertüra du növu garbassu, a dugia culissa. Scibén ch'u se ségge fètu sti travai chi, a-a giurnô d'ancö u töccu Finô-Löa, cumme l'Arbénga-Andöra, u l'è ancura a culissa séncia, scituasiùn ch'a créa de spéssu di prublémi.

Purtu

modìfica

Finô u l'è serviu da ün portu turisticu realis̠ùn du 1964 ch'u se truva de sutta a-u Côu de San Dunôtu, da-u lôtu de Varigotti, e de dunde u pia u sö numme: a "Marina di Capo San Donato". U portu de San Dunôtu u cunta de 590 posti bôrca, cun di spassi pe bôrchi fìn a-i 17 m de lünghéssa[148][149].

Aministrasiùn

modìfica

Scìndici de Finô

modìfica
 
U municipiu da sité, a-a Marina
Perîodo Prìmmo çitadìn Partîo Càrega Nòtte
1927 1929 Marco Vivaldi Pasqua PNF Pudesté
1929 1941 Settimo Ascenso PNF Pudesté
1941 1942 Domenico Sanguineti PNF Pudesté
- - - -
1946 1961 Augusto Migliorini DC Scindicu
1961 1964 Vincenzo Buraggi DC Scindicu
1964 1975 Augusto Migliorini DC Scindicu
1975 27 setenbre 1983 Lorenzo Bottino PSI Scìndicu [150]
28 dixénbre 1983 11 s̠ügnu 1988 Pietro Cassullo DC Scìndicu
11 s̠ügnu 1988 28 lüu 1990 Pietro Cassullo DC Scìndicu
28 lüu 1990 24 avri 1995 Pietro Cassullo DC Scìndicu
24 avri 1995 14 s̠ügnu 1999 Pier Paolo Cervone lista cìvica de céntru-scinistra Scìndicu
14 s̠ügnu 1999 14 s̠ügnu 2004 Pier Paolo Cervone lista cìvica de céntru-scinistra Scìndicu
14 s̠ügnu 2004 8 s̠ügnu 2009 Flaminio Richeri Vivaldi Pasqua lista cìvica de céntru-drita Scìndicu
8 s̠ügnu 2009 26 mas̠u 2014 Flaminio Richeri Vivaldi Pasqua lista cìvica de céntru-drita Scìndicu
26 mas̠u 2014 27 mas̠u 2019 Ugo Frascherelli Ugo Frascherelli Sindaco
(lista cìvica de céntru-scinistra) 		Scìndicu
26 mas̠u 2019 10 s̠ügnu 2024 Ugo Frascherelli Ugo Frascherelli Sindaco
(lista cìvica de céntru-scinistra) 		Scìndicu
10 s̠ügnu 2024 in càrega Angelo Berlangieri Ugo Frascherelli Sindaco
(lista cìvica de céntru-scinistra) 		Scìndicu

Binelaggi

modìfica

U cumüne de Finô u l'è binéllu cun cuélli de:

Sport

modìfica
 
U Bric Spaventaggi, cun-a sö famus̠a riva und'a l'è praticô a ranpignô spurtiva

Finô a l'è üna sité da-e varie sucieté e manifestasiòi spurtive, tantu che du 2012 a l'à utegnüu u titulu de "European Town of Sport"[151]. In particulô i ghe sùn, in-ti canpiunòi de varie discipline, e sucieté de:

  • F.B.C. Finale: a l'è a scuaddra de balùn de Finô; fundô du 1908, a-a giurnô d'ancö a s̠öga in-ta série D[152].
  • Volley Team Finale: scuaddra ch'a s̠öga in-ta série C du canpiunùn di massci[153].
  • Tennis Club Finale: sucieté fundô du 1928, a s̠öga in-ta série B du canpiunùn di massci e in-ta série C pe cuéllu de donne[154].
  • Finale Basket Club: a s̠öga in-tu canpiunùn de série D.

Cumme s̠a mensunùn, a-a giurnô d'ancö Finô u l'è ün di céntri ciü inpurtanti a-u mundu pe-u cuscì ditu endurance mountain bike, specialité de ciclismu in-scia tèra nasciüa ch'u nu l'è guéri e cun ün scistéma ch'u regurda i rally. Intu detaggiu, e gôre ciü inpurtanti i sùn a "24h" e a "FinalEnduro", parte du canpiunùn mundiô de stu sport chi.

Finô u l'è ascì üna lücalité inpurtante pe-a ranpignô, survatüttu de tipu spurtivu, cun percursi de tütti i livélli, da 3a a 8c. Scibén ch'a nu gh'è de vie guéri lunghe, i sùn bénben cunusciüe pe-a a beléssa di panurammi e pe-u climma mite pe tüttu l'agnu[155].

Galeria de futugrafie

modìfica
  •  
    Vista du Côu da Crôvas̠òppa e da sö ture
  •  
    Punta Crena e l'ansa di Saracìn, a Varigotti
  •  
    L'ôrma de Aréne Candide, cunusciüa cumme l'Armassa ascì
  •  
    Ilustrasiùn de Castél Govone du 1570, ancura cu-e dugie müraie
  •  
    Vista da Marina in-te ün dis̠égnu du 1870 de Henry Alford

Nute

modìfica
  1. ↑ 1,0 1,1 Dètu Istat - Pupulasiùn a-u res̠idénte a-i 31 d'utubre du 2023.
  2. ↑ Lézze 26 agósto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
  3. ↑ (IT) Finalborgo - Aria da marchesi, in sce borghipiubelliditalia.it. URL consultòu o 23 màzzo 2021.
  4. ↑ (IT, EN, FR) Spiaggia libera Baia dei Saraceni, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  5. ↑ (IT, EN, FR) Spiaggia libera del Malpasso, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  6. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Caverna delle Arene Candide, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  7. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Il Giovane Principe, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  8. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Caverna delle Fate, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  9. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Arma delle Mànie, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  10. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Ciappo delle Conche, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  11. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Ciappo del Sale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  12. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Ciappo dei Ceci, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 (IT) Cumüne de Finô, La Città - la storia, in sce comunefinaleligure.it. URL consultòu o 3 zùgno 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 28 zenâ 2013).
  14. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Villaggio delle Anime, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  15. ↑ 15,0 15,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, La Val Ponci, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  16. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Ponti e Archi, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  17. ↑ 17,0 17,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Pieve del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Chiesa di Sant’Antonino, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  19. ↑ 19,0 19,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Castello di Sant'Antonino, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  20. ↑ 20,0 20,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Castello di Orco, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  21. ↑ 21,0 21,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Castello di Varigotti, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 3 zùgno 2021.
  22. ↑ (IT) Alberto Peano Cavasola, Il castello di Lancillotto. La storia europea di Castel Gavone, Finô, Centro Storico del Finale, 2004, ISBN 88-90-16690-8.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Castel Gavone, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Finalborgo, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  25. ↑ (IT) Bellum Finariense, in sce assocelesia.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  26. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Cinta muraria medievale di Finalborgo, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  27. ↑ 27,0 27,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Porta Carretta, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  28. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Porta Testa, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  29. ↑ 29,0 29,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Palazzo del Tribunale in Finalborgo, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  30. ↑ 30,0 30,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Chiesa di NS di Loreto, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  31. ↑ 31,0 31,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Palazzo Ricci, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  32. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Palazzo Cavasola, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  33. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Palazzo Buraggi a Finalmarina, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  34. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Palazzo Buraggi de via Pertica, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  35. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Villa Buraggi, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  36. ↑ 36,0 36,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Castel San Giovanni, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  37. ↑ 37,0 37,1 (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Arco di Margherita, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  38. ↑ (LA) Statuta, decreta et ordines marchionatus Finarij, Finô, Ex typographia Ambrosij Ramellati, 1667.
  39. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Teatro Aycardi, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  40. ↑ (IT) R.D.L. 2 s̠enô 1927, n. 1, art. 1, in sce normattiva.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  41. ↑ (IT) R.D.L. 2 s̠enô 1927, n. 1, art. 4, in sce normattiva.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  42. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Aree Piaggio, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  43. ↑ (IT) L.R. 4 lüu 2008, n. 24, in sce federalismi.it. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  44. ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT;  URL cunsultùn u 30-12-2023.
  45. ↑ (IT) Giovanni Nuti, DEL CARRETTO, Enrico, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 36, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1988.
  46. ↑ (IT) Giovanni Nuti, DEL CARRETTO, Giacomo, marchese del Finale, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 36, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1988.
  47. ↑ (IT) Giovanni Nuti, DEL CARRETTO, Antonio, marchese del Finale, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 36, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1988.
  48. ↑ (IT) Giovanni Nuti, DEL CARRETTO, Giorgio, marchese del Finale, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 36, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1988.
  49. ↑ (IT) Adórno, Antoniotto I - Enciclopedia on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 24 seténbre 2024.
  50. ↑ (IT) Giovanni Nuti, DEL CARRETTO, Galeotto, marchese del Finale, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 36, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1988.
  51. ↑ (IT) Giovanni Nuti, DEL CARRETTO, Giovanni, marchese del Finale, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 36, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1988.
  52. ↑ (IT) Diego Quaglioni, GIUDICI, Battista dei, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 56, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 2001.
  53. ↑ (IT) Tiziana Bernardi, DEL CARRETTO, Carlo Domenico, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 36, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1988.
  54. ↑ (IT) Tiziana Bernardi, DEL CARRETTO, Fabrizio, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 36, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1972.
  55. ↑ (IT) Giovanni Nuti, DEL CARRETTO, Alfonso, marchese del Finale, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 36, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1988.
  56. ↑ (IT) Franca Petrucci, COLONNA, Girolamo, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 27, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1982.
  57. ↑ (IT) Ennio Poleggi, BOCCIARDO, Domenico, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 11, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1969.
  58. ↑ (IT) Gabriele Turi, BRICHIERI COLOMBI, Giovanni Domenico, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 14, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1972.
  59. ↑ (IT) Antonio Saltini, GALLESIO, Giorgio, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 51, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1998.
  60. ↑ (IT) Nilo Calvini, CELESIA, Emanuele, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 23, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1979.
  61. ↑ (IT) Cavìglia, Enrico - Enciclopedia on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 24 seténbre 2024.
  62. ↑ (IT) Luciano Onder, BRESCHI, Pier Giulio, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 14, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1972.
  63. ↑ (IT) Francesca Lombardi, MALVANO, Ugo, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 68, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 2007.
  64. ↑ (IT) Mario Costanzo, BOINE, Giovanni, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vul. 11, Rumma, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1969.
  65. ↑ (IT) Castellani, Renato - Enciclopedia on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 24 seténbre 2024.
  66. ↑ (IT) Donat-Cattin, Carlo - Enciclopedia on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 24 seténbre 2024.
  67. ↑ (IT) Vicaria di Finale Ligure - Parrocchie, in sce chiesasavona.it. URL consultòu o 6 zùgno 2021.
  68. ↑ (IT) Gorra, s. Bartolomeo, in sce diocesidialbengaimperia.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  69. ↑ (IT) Olle, s. Giovanni Battista decollato, in sce diocesidialbengaimperia.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  70. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Basilica di San Biagio, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  71. ↑ (IT, EN, FR) Basilica di San Biagio, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  72. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Santa Caterina, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  73. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di Santa Caterina, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  74. ↑ (IT) Chiesa di San Giuseppe Calasanzio, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  75. ↑ (IT) Museo Diffuso del Finale, Il monastero di Santa Rosa a Finalborgo, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 1º seténbre 2027.
  76. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Basilica di San Giovanni, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  77. ↑ (IT) Arte e Storia, in sce parrocchiafinalmarina.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  78. ↑ (IT, EN, FR) Basilica Collegiata di S. Giovanni Battista, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  79. ↑ 79,0 79,1 (IT, EN, FR) Chiesa dei Padri Cappuccini e Pieve del Finale, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  80. ↑ (IT) Chiesa dei Neri, in sce parrocchiafinalmarina.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  81. ↑ (IT) Convento Frati Cappuccini, in sce cappucciniliguri.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  82. ↑ (IT) Museo Diffuso del Finale, Chiesa di Santa Maria, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  83. ↑ (IT, EN, FR) Abbazia dei Padri Benedettini, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  84. ↑ (IT, EN, FR) Santuario di N.S. di Pia, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  85. ↑ (IT) Museo Diffuso del Finale, Monte di Pia, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  86. ↑ (IT, EN, FR) Cappella di Sant'Antonio Abate al Monte, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  87. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Chiesa di San Cipriano, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  88. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Cipriano, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  89. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Chiesa dei SS Cornelio e Cipriano, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  90. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Cipriano e San Gennaro, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  91. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Gennaro, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  92. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Chiesa di Sant'Eusebio, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  93. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Abside e campanile della chiesa di S. Eusebio, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  94. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di Sant'Eusebio, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  95. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di Nostra Signora di Loreto (dei Cinque Campanili), in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  96. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Chiesa di San Sebastiano, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  97. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Sebastiano di Perti, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  98. ↑ (IT, EN, FR) Cappella di Sant'Antonino, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  99. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Campanile di San Bartolomeo, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  100. ↑ (IT) Chiesa di San Bartolomeo, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu l'8 seténbre 2024.
  101. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Bartolomeo Apostolo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  102. ↑ (IT) Rivive oggi la tradizione della Messa nell'Oratorio dell'Annunziata a Gorra, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  103. ↑ (IT) Gorra: torna la festa religiosa di San Lazzaro, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  104. ↑ (IT) Cappella di San Lazzaro, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu l'8 seténbre 2024.
  105. ↑ (IT) A Gorra torna la tradizionale festa di Santa Rosalia, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  106. ↑ (IT) Cappella di Santa Rosalia, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu l'8 seténbre 2024.
  107. ↑ (IT) Gorra, dopo vent'anni riapre l'oratorio della Madonna della Neve, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  108. ↑ (IT) Cappella della Madonna della Neve, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu l'8 seténbre 2024.
  109. ↑ (IT) Avviati i lavori di restauro nella chiesa di Olle, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  110. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa Parrocchiale di San Lorenzo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  111. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Chiesa di San Lorenzo a Varigotti, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  112. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Chiesa di San Lorenzo a Varigotti, Sarcofago in marmo bianco, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 4 zùgno 2021.
  113. ↑ (IT, EN, FR) Chiesa di San Lorenzo (medievale), in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  114. ↑ (IT) Oratorio di Sant'Antonio Abate, in sce varigottiinsieme.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  115. ↑ (IT) Oscar Giuggiola, I campanili triangolari del Finalese, in Quaderni della Biblioteca, Agnu II, n. 6, Finô, Edizioni della Biblioteca Mediateca Finalese, 2005, p. 9.
  116. ↑ (IT, EN, FR) Palazzo del Tribunale, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  117. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Villa Gallesio-Sanguineti, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  118. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Teatro Aycardi, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  119. ↑ (IT, EN, FR) Riapre il Teatro Aycardi, un piccolo gioiello ottocentesco nel cuore di Finalborgo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 1º zùgno 2021.
  120. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Teatro Sivori, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  121. ↑ (IT, EN, FR) Teatro Sivori, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  122. ↑ (IT, EN, FR) Arco di Margherita di Spagna, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  123. ↑ (IT, EN, FR) Castrum Perticae, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  124. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Torre dei diamanti, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  125. ↑ (IT, EN, FR) Castel Govone, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  126. ↑ (IT, EN, FR) Forte San Giovanni, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  127. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Castelfranco, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  128. ↑ (IT, EN, FR) Fortezza di Castelfranco, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  129. ↑ (IT) Torre di Bastia - Relazione storico-artistica (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it. URL consultòu o 3 òtôbre 2024.
  130. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Torre di Caprazoppa, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  131. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Torre di Varigotti, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  132. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, Torre di San Donato, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  133. ↑ (IT, EN, FR) Mausoleo del Generale Caviglia, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  134. ↑ (IT, EN) Museo Diffuso del Finale, La torre della Belenda, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  135. ↑ (IT) Müs̠eu archeulògicu du Finô, Scitu uficiô, in sce museoarcheofinale.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  136. ↑ (IT) Sistema Bibliotecario Finalese, Scitu uficiô, in sce sbfinalese.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  137. ↑ (IT, EN, FR) Biblioteca Mediateca Finalese, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  138. ↑ (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finô, Centro Storico del Finale, 2000.
  139. ↑ (IT, EN, FR) Trail del Marchesato, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  140. ↑ (IT, EN, FR) Salone dell'Agroalimentare Ligure, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  141. ↑ (IT, EN, FR) 24h di Finale, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  142. ↑ (IT, EN, FR) Varigotti Festival, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  143. ↑ (IT, EN, FR) {te}che Festival, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  144. ↑ (IT, EN, FR) Viaggio nel Medioevo, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  145. ↑ (IT, EN, FR) Finale for Nepal, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  146. ↑ (IT, EN, FR) FinalEnduro - Enduro World Series, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  147. ↑ (IT, EN, FR) RunRivieraRun Half Marathon, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 7 zùgno 2021.
  148. ↑ (IT) Marina de Côu San Dunôtu, Scitu uficiô, in sce marinafinaleligure.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  149. ↑ (IT, EN, FR) Marina di Capo San Donato, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  150. ↑ U s'è dimisso da-a càrega
  151. ↑ (EN) European Towns of Sport, in sce aceseurope.eu. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  152. ↑ (IT) F.B.C. Finale, Scitu uficiô, in sce fbcfinale.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  153. ↑ (IT) Volley Team Finale, Scitu uficiô, in sce volleyfinale.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  154. ↑ (IT) Tennis Club Finale, Scitu uficiô, in sce tennisclubfinale.it. URL consultòu l'8 zùgno 2021.
  155. ↑ (EN, IT) Finale Ligure, in sce thecrag.com. URL consultòu l'8 zùgno 2021.

Ôtri prugètti

modìfica

Ligammi de föra

modìfica
  • (IT) Scitu uficiô, in sce comune.finaleligure.sv.it. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
  • (IT, EN) Scitu du MUDIF, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
  • (IT, EN, FR) Scitu turisticu uficiô, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
Contròllo de outoritæVIAF (EN) 173739993 · LCCN (EN) n82018544 · WorldCat Identities (EN) n82-018544
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Finô&oldid=251879"