Varigotti

FI	Sta pagina chi a l'è scrita in finarìn, in-ta variante du postu

Varigotti (Varigòtti in s̠enéis̠e, Varicottis in latìn e Varigotti in italiàn) u l'è üna frasiùn du cumüne de Finô ch'a l'à üna pupulasiùn de 577 abitanti. Scituô a levante du céntru du pais̠e, fina a-u 1869 a l'à fétu cumüne pe cuntu sö, vegnindu poi tacô a cuéllu de Pia e, da-u 1927, a-u növu cumüne de Finô.

Varigotti frasiùn
Varigotti – Veduta Varigotti vistu da-i munti daré u pais̠e
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Liguria
Provìnsa	Savuna
Comùn	Finô
Teritöio
Coordinæ:	44°10′54″N 8°23′46″E44°10′54″N, 8°23′46″E (Varigotti)
Altitùdine	0 m s.l.m.
Abitanti	577 (2011)
Âtre informaçioìn
CAP	17024
Prefìsso	019
Fûzo oràrio	UTC+1
Nomme abitanti	Varigotìn Saracéni/Seracéni (surv.)
Sànto patrón	San Luénsu
Cartògrafîa
Varigotti

Geugrafia

Vista du côu de Pünta Crena

U pais̠e de Varigotti u se truva a levante du céntru du cumüne de Finô, da-u cuôle u l'è separou da-u côu San Dunôtu. A burgô prinsipô da frasiùn, cuélla du Côu, a se truva sutta a l'ôtru promontöiu in-tu teritöiu varigotìn, saiéiva a dî a Pünta Crena. Varigotti u se sviluppa prinsipalménte in-ta picina ciôna a punénte de Pünta Crena, afaciô in-sciu Mô Ligüre, ma gh'è ascì de burghè custruie ciü in ôtu, in-scia custéa di bricchi daré u burgu e ch'i muntan fina a l'ôtucian de Môgne, a-i cunfìn cu-i végi cumüni de Versi e de Lacremô.

U teritöiu da frasiùn u l'è traversou da nümerus̠i rién: partindu da levante, de là da Pünta Crena, u gh'è u Riàn Tèra Russa, ch'u sfoccia in-ta Bôia di Saracìn a l'artéssa da maina du Môpassu, e u Riàn Burdella (ch'u cônpa l'ègua du Riàn Purtu ascì). U céntru da frasiùn u l'è poi traversou da-u Riàn Funtôna, ch'u sfoccia in-ta cias̠a du pais̠e, da-u Riàn Guélla, ch'u china s̠ü da-a regiùn ciamô Priagrussa, e da-u Riàn Armaréu, ch'u nasce in-ta regiùn de Furnôxe. Pe concludde, versu punénte gh'è u Riàn Amures̠i, u Riàn Chién e u Riàn Lasca, ch'i nasce tütti da l'ôtucian de Môgne.

Scibén che a burgô prinsipô a l'è cuélla du Côu, a Varigotti se ne cuntan tante ôtre, survatüttu in-scia stradda de Isascu pe-e Môgne: u Muìn, u Pìn, u Giardìn, e Cà di Moi, i Chién, u Briccu, Isascu, e Môgne e a Sèlva.

Stòia

Eté antiga

A nu l'è cunusciüa a dôta de fundasiùn du pais̠e de Varigotti ma de següu a s̠öna a l'éa abitô s̠a a-i tenpi di antighi rumôni, cun di sepürti, descruvîi arénte a-a géxa végia de San Luénsu, ch'i remuntan fina a-u III seculu d.C. U l'è prubabile che u primmu burgu de Varigotti u ségge stètu fundou chi pe-a presens̠a de cuélla che aua a l'è cunusciüa cumme Bôia di Saracìn: a sö furma a rende ün di pünti ciü a redossu de tütta a rivêa de Punénte, garantindu in-tu pasou ün purtu següu pe-e nôve ch'i ghe pasôva. E cumunicasiui pe tèra éan pe cuntra garantie da-a via Julia Augusta, che però a pasôva ciü a l'internu pe-a valô Ponci, in-tu teritöiu da frasiùn de Versi.

Cun-u creppu di rumôni, Varigotti, assémme a-u restu da Ligüria, u restià áncua pe ün pö de tenpu sutta a-i bis̠antìn, cun-a cuscì dita Provincia Maritima Italorum, dunde u l'éa ün inpurtànte purtu militôre. A l'è de cuéstu periudu a primma custrusiùn du cuscì ditu castrum de Varigotti, realis̠ou in simma a Pünta Crena. Inprinsipiu u l'éa furmou da üna furtificasiùn centrôle in-sciu püntu ciü ôtu du côu, dunde i partivan e miôge ch'i circundôvan u pais̠e végiu, che se pöan véi áncua ancö, e cuélla de sbaraméntu du purtu. U pais̠e végiu u se truvôva pe cuntra da l'ôtra parte rispettu a cuéllu d'ancö, cunpres̠u tra u purtu e a miôgia s̠a mens̠unô, ch'a l'è a meité artéssa du fiancu de levante da Pünta Crena.

Eté de més̠u

L'intrô de Varigotti in-te l'Eté de més̠u a l'è stèta préstu segnô da ün grôve fètu, cun-u saches̠s̠u e a distrusiùn du pais̠e végiu da parte di lungubôrdi du re Rutari, in-tu 643, cun l'invaxùn da Rivêa e a fìn du duminiu di bis̠antìn. Fina a cuéllu muméntu Varicotti a l'è restô ün inpurtànte purtu in-sciù Mô Ligüre, cun-a sö distrusiùn che a l'è regurdô in-te cronache de l'épuca ascì, cumme a famus̠a "Cronaca du Fredegariu":

(LA) «Chrotarius cum exercito Genava maretema, Albingano, Varicotti, Saona, Ubitergio et Lune civitates litore mares de imperio auferens, vastat, rumpit, incendio concremans. Populum deperit, spoliat, et captivitate condemnat. Murus civitatebus supscritis usque ad fundamento distruens, vicus has civitates nomenare praecipti»	(LIJ) «Crotariu cun-u sö es̠ercitu u l'à pigiou e sité custée de S̠éna, Arbenga, Varigotti, Savuna, Oders̠u e Luni, levandu i mô a l'inpéu, devastanduli, desenteganduli, bruxanduli cun-u fö. U scénta u populu, u sachés̠s̠a e u cundanna a-a prexùn. Desentegandu e miôge de sité mens̠unè dedôtu, ste sité i sùn stète numinè pais̠i.»
(Fredegariu, Chronicarum, Libbru IV, LXXI)

Cun-u növu dominiu du regnu lungubôrdu a s̠öna de Varigotti a l'è intrô in-te üna furte cris̠i; i barbari i nu axèivan de flotta e dunca, a despétu da sö antiga funsiùn strategica, u purtu u l'è stètu abandunou. A-u periudu ciü scüu da stòia du burgu a l'è ligô a famus̠a tradisiùn lucôle de ün avanpustu di saraceni in-ta s̠öna. Stu fètu u l'è stètu duvüu a l'isulaméntu du pais̠e da l'entrutèra e a-u sö abandùn scuéxi tutôle, raxui pe-e cuôli u purièiva ése ün purtu següu pe-i pirôti mosulmén che i stôvan in Pruvensa, in-ta bôs̠e du Frascinéu. U l'è dunca puscibile che, doppu avéighe fundou ün scô picenìn, cuarche saraceni u agge cumensou a stabilìse a Varigotti, mesccianduse ciü tôrdi cun-a pupulasiùn du postu. Delungu segundu a tradisiùn, da stu fètu chi u l'è derivou u survanumme di varigotìn, cunusciüi in-tu restu du Finô cumme "saraceni".

A despétu de nisciüna pröva següa che a cunferme sta stòia, a ogni moddu u l'è puscibile che a burgô de Cà di Moi a posse remuntô a sti anni chi. Ultre a-u sö numme, e cà da burgô i pan regurdô cuélle du Levante, dètu u sö stile "urientôle" che u nu se tröva guéi spéssu in-ta Rivêa. Pe de ciü, a sö pusisiùn arucô in simma a ün promontöiu in-scia maina de Varigotti a rendéiva ün furtìn ben difeis̠u, che u cuntrulôva ascì a müatêa pe-a Sèlva, a sula stradda pe intrô a-u Finô da levante. A ogni moddu, cun-a distrusiùn du Frascinéu in-tu 973, batüa da üna liga de regni crestién, a picenina bôs̠e de Varigotti a l'è stèta de següu abandunô.

Pasô sutta a-u cuntrollo da môrca aleramica e poi du Bunifasiu du Vastu, a-u XII seculu i remuntan e primme mensiui du scitu de Varigotti, mascimamente lighé a l'antiga géxa de San Luénsu, unde, da-u 1127, i s'éan stabilîi i fratti benedetìn de l'abbasia de Lérins, purtandu prubabilmente a cultivasiùn de l'oriva in-tu Finô. In-tu 1162 a l'è poi stèta fundô a môrca de Savuna, cuntrulô da-u Riccu du Caréttu, cun-a söna de Varigotti ch'a se truvô in-sciù cunfìn tra u duminiu di Du Caréttu e u növu cumüne de Noi. I fratti de Lérins i ghe sùn resté fina a-u 1177, cuande a géxa de San Luénsu a l'è diventô a parocchia da pais̠e.

A despétu da ruvina de l'antigu abitou de Varigotti, u sö purtu u l'éa restou ün scitu strategicu da-a grossa inpurtansa, vegnindu cunteis̠u tra i Du Caréttu, che i éan diventé scignui de Finô, e u cumüne de Noi, che pe cuntru u s'éa liberou da-u sö duminiu. I varigotìn i àn dunca stramüou da-a s̠öna du purtu a cuélla a punénte de Pünta Crena, dedicanduse survatüttu a-a pesca e a l'agricultüa unde u gh'è u pais̠e d'ancö. I se sùn dunca custituie e burghé du Pìn e de Chién, culeghé cun-a costa da varie müatêe e, pasandu pe Isascu, cun l'ôtucian de Môgne ascì. Intantu a s'éa giustô a ratélla cun Noi, cu-i marchéis̠i du Finô che, lasciandu perde i tentativi de turnô scignui de Noi, i axèivan decis̠u de rinfursô u bùn purtu de Varigotti, realis̠andu de növe furtificasiui. Cun-u XIII seculu u l'è cumensou ün periudu de richéssa pe-u burgu picenìn, survatüttu grasie a-u trafegu de nôve ch'i ghe pasôva, e cun Varigotti che u s'è custituiu a "cunpagna", üna libera curpurasiùn di ommi du pais̠e scimile a-e ôtre che i éan nasciüe a-u Finô.

U muméntu de furte svilüppu pe Varigotti e pe-u restu du Finô u l'è però terminou in-tu 1341 cuande, in-tu cursu de üna guéra cuntra a Repüblica de S̠éna, segundu a tradisiùn u purtu du pais̠e, rivôle de cuéllu da Süperba, u saiéiva stètu interou da üna flotta de növe galêe cumandé da-u capitan da Repüblica Giuanni De Môi; mèximu destìn che u tochià a cuéllu de Savuna in-tu 1528.

Eté muderna

Ultre a-e mis̠éie purté da-a guéra, u Finô u l'à patiu di saches̠s̠i da parte di pirôti Türchi, pertantu, doppu a sö urtima invaxùn in-tu 1559, s'è custruia a ture de guôrdia in simma a-u côu de Pünta Crena, unde a se pö véi áncua ancö. Dôta a sö pusisiùn, in-tu scitu du végiu castrum bis̠antìn, aua a ture a l'è cunusciüa cu-u numme de "Castellu". A l'è de cuéstu periudu a növa parocchia ascì, a testimuniansa du svilüppu de l'abitou a punénte du promontöiu, mentre l'antiga géxa de San Luénsu a l'è stèta cianìn cianìn abandunô pe-a sö pusisiùn is̠ulô e e difisili stradde ch'i ghe rivôva.

Pasou u periculu di atacchi mosulmén, u marchexôtu u l'è stètu devastou da üna növa guèra, cun l'invaxùn du Finô da parte du Regnu de Spagna. I s̠enéis̠i i l'àn dunca tentou de mesciô u cunfin a sö vantaggiu, custruindu du 1582, in-ta s̠öna cunusciüa cumme A Carubba, üna ture picina d'ancö dita de Bas̠ue. Sta ture, che aua a l'è scituô in-sciu cunfin tra Noi e Finô, a l'éa stèta tiô sciü cun-a pretéis̠a de cuntrulô u cuntrabandu da sô ma, daré indicasiùn di varigotìn, u l'è intervegnüu l'inperatù urdinandu a-i s̠enéis̠i de retiô e sö trüppe. Pasou sutta a-u cuntrollu direttu di spagnolli in-tu 1602, u marchexôtu u l'è stètu a-a fìn acatou da-a Repüblica de S̠éna in-tu 1713, unde u l'è finiu u burgu de Varigotti ascì.

Eté cuntenpuranea

Cun-a grénda rivulusiùn istitus̠ionôle tisô da l'invaxùn du Napuliùn e a sucessiva creasiùn da Repüblica Ligüre, u pais̠e de Varigotti u l'è stètu elevou a cumüne pe cuntu sö. De cuéstu periudu gh'è restô üna testimuniansa in-tu numme du cuscì ditu caruggiu du Burò, unde a gh'éa a cà cumüna du burgu. In-te cuésti anni u pais̠e u l'à poi visciüu l'avertüa du toccu da Stradda Aurelia ch'u traversa, cun-u stramüu da viabilité a ün traciou lüngu a rivea. In particulô, u sö percursu u pasôva u côu sübétu a munte du mudernu garbassu de Varigotti, lüngu cuélla che ancö a l'è dita a Stradda Végia. Sta növa stradda, traversandu a lücalité Coste, a l'à però portou a-u sciügôse definitivu de vivagne ciü vixine a-u pais̠e.

In-tu 1853 u cumüne de Varigotti u cuntôva tostu 700 abitanti, spartii in-ti cuarté du Côu, du Muìn, de Isascu, da Sèlva, du Pìn, du Giardìn e de Môgne, cun-a pupulasiùn che a se dedicôva survatüttu a-a pesca e a-a prudusiùn d'öiu e de agrümmi. A gh'éa ascì üna côva de pria da casìna, cu-i resti de l'arénte furnôxe che se pöan áncua véi in-tu bôsu sutta a-a burgô de Cà di Moi, ultre che üna de tèra russa tantu fina da ése döverô in-ta realisasiùn de tundi e ôtri ogetti. In-tu pais̠e a gh'éa ascì üna picina bateria custéa, cuntrulô da ün artigé.

Fètu inpurtantiscimu pe-a stòia du burgu u l'è stètu, tra u 1864 e u 1872, a custrusiùn da feruvîa S̠éna-Vintimîa che in prinsipiu a cunprendéiva üna stasiùn a Varigotti ascì, inaugurô propiu in-tu 1872 ma serô du 1977 cun-u stramüu a munte da linea pe-u sö reduggiu. In-tu mentre du 1869, nu sénsa de furti rexisténse da parte da sö pupulasiùn, u pais̠e u l'è stètu tacou assémme a Lacremô, cumüne lé ascì, in-te cuéllu de Pia. A-a fìn, cun-u regiu decrétu nümeru 1 du 1927, Varigotti u l'è pasou cun Pia in-tu növu cumüne de Finô.

Sciti de interesse

• 
  Vista da géxa de San Luénsu
• 
  A géxa végia de San Luénsu
• 
  A faciôta de l'oratoiu de San Tugnìn
• 
  Vista du castrum de Varigotti
• 
  A ture de Varigotti in-sciu côu de Pünta Crena

Architetüe religiuse

• Géxa de San Luénsu: a l'è a sêde da parocchia du pais̠e, custruia pe üna primma otta in-tu XIV seculu, segundu ün stile tardu-göticu. Da custrusiùn mediuevôle u resta sölo u canpanìn, in parte recustruiu, dètu che u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna realis̠asiùn sucessiva, fèta cun ün stile baroccu. A géxa a pres̠enta üna cüpula e üna faciôta decurô cu-e bande oris̠ontali cumüni in tante géxe ligüri e a l'è stèta avérta turna, doppu a sö recustrusiùn, in-tu 1725, vegnindu sübitu deciarô cumme a parocchia du pais̠e.
• (végia) Géxa de San Luénsu: a l'è scituô in-ta custéa du munte daré a Pünta Crena, surva a-a cuscì dita bôia di Saracìn, e a l'è üna de custrusiui ciü antighe du Finô, remuntandu a-u VI-VII seculu. In-tu 1127 a sö prupieté a l'è pasô da-u vescu de Arbenga Otun I a-u munestê benedetìn de l'is̠ua de Lérins, in Pruvens̠a, scibén che a l'è finia préstu sutta a-a Ceive de Finô, in cuélli anni a géxa ciü inpurtànte da s̠öna dètu che i batés̠i i vegnivan fèti sölo lì. U sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna recustrusiùn sucessiva, du XV seculu. Però, in-tu 1586, dèta a sö pusisiùn pocu acescibile e e picine dimensciui, a parocchia a l'è stramüô in-te l'Oratoiu de San Tugnìn, in-tu céntru du pais̠e.
• Oratoiu de San Tugnìn Abùn: u l'è üna custrusiùn che a se truva lüngu a SS1 Aurelia, arénte a-a parocchia de San Luénsu e a-u végiu palas̠s̠u du cumüne, che a remunta ciü o menu a-u XIV seculu. A l'à üna strutüa a navôta séncia e a l'è a sêde da casas̠s̠a da-u mèximu numme. De ciü, tra-a serô da végia géxa de San Luénsu e a custrusiùn de cuélla növa (prinsipalménte pe-u XVII seculu), a l'è stèta a sêde da parocchia de Varigotti.

Architetüe militôri

• Ture de Varigotti: a l'è a ture che a se truva in simma a Pünta Crena, surva a-a burgô du Côu. A l'è u frütu de üna recustrusiùn du XIX seculu fèta cu-i materiôli e a-u pustu de üna ture bénben ciü antiga, parte du castrum bis̠antìn derucùn in-tu 1341, doppu ün taccu di s̠enéis̠i a-u purtu du pais̠e. A séncia ture, da-a furma a cuattru lôti e ôta due livélli, a l'è stèta realis̠ô cumme üna pustasiùn de canui pe-a difeis̠a da rivêa.
• Castrum de Varigotti: u l'è furmou da-i resti du scistema de furtificasiui realis̠ou in simma a-a Pünta Crena, unde in urigine u se truvôva u pais̠e. A sö parte ciü antiga a remunta fina a l'Ôtu Mediuevu, vegnindu poi derucô e recustruia varie otte in-tu cursu di seculi.

Cultüa

Istrusiùn

A Varigotti a gh'è üna bibliutéca püblica: ciamô Biblioteca San Lorenzo, a l'è scituô in-scia SS1 Aurelia e a l'è stèta avérta a-i 3 de s̠ügnu 2006.

Dialettu

A Varigotti a l'è parlô üna variante du tüttu particulô da léngua ligüre che, cu-e sö carateristiche de transisiùn, a l'è u püntu de racordiu tra i dui grüppi dialetôli du ligüre centrôle e du ligüre de céntru-punénte. In particulô u pigia di carateri ségge da-u finarìn, parlou in-tu restu du Finô, cun di ôtri ch'i sùn pe cuntra cumüni in-te parlè de Noi e de Savuna. Tra i sö eleménti ciü inpurtànti, u varigotìn u l'è carateris̠ou da:

• chéita suvente da -r- intervucalica in-te ün moddu scimile a cuéllu che u capita in-ti paisi de là de Côu Noi ma nu in-tu finarìn in sensu stréitu.
• furmasiùn du partisipiu pasou da primma cuniugasiùn a-a manéa s̠enéis̠e, fètu cun-u sufissu -ou a-u pustu de -ùn, tipicu de parlè de Finô e Côrxi, e de -ó, pres̠ente in-te cuélle ciü cunservative du finarìn. Mèximu discursu pe-i agetivi ch'i finisce cun üna dexinensa uguôle.
• carateristica tipica du finarìn e, in generôle, de parlè du grüppu de céntru-punénte, a l'è pe cuntra a mancans̠a du fenomenu da velarisasiùn da -n-; dunca, pres̠enpiu, i dixe áncua "canpôna" a-u pustu de canpann-a, furma s̠a pres̠ente in-tu savunéis̠e.

Comunicasiui

U végiu percursu de l'Aurelia, in-scia sinistra, e cuéllu növu, in-scia drita, miandu da Pünta Crena versu Côu Noi

Stradde

U pais̠e de Varigotti u l'è traversou da-a SS1 Aurelia, che a s̠unta u burgu cun Noi, versu levante, e cun l'ôtra frasiùn finarina de Pia, a punénte. L'avertüa du traciou ciü mudernu a l'è stèta ben inpurtànte in-ta stòia lucôle: in-ti tenpi ciü antighi, pasandu pe cuntra in simma a l'ôtucian de Môgne, u nu gh'éa de stradda che a permettésse üna fasile intrô pe tèra in Varigotti. A viabilitè du paise a l'è cunpletô da-a Stradda de Isascu, che a munta da-u céntru da frasiùn fina a-a burgô cun-u mèximu numme, tacanduse a-a fin cun-a SP45 Finô-Môgne-Voxe-Spoturnu, e da-a Stradda da Sèlva che, muntandu da l'estremitè de punénte du burgu, a s̠unta lé ascì a costa cun-a SP45.

Feruvîe

Varigotti u l'éa servìu da üna sö stasiùn in-scia feruvîa S̠éna-Vintimîa, inaugurô du 1872. U végiu percursu u l'è stètu serou ciü o menu sént'anni doppu, cun-u stramüu a munte da linea realis̠ou pe-u sö reduggiu, cun-a fermôta de Varigotti che a l'è stèta a-a fin dismessa a-i 12 de mas̠s̠u du 1977.

D'ancö l'edifis̠s̠iu da végia stasiùn u l'è diventou ün'abitasiùn privô mentre, a-u pustu de culisse, a l'è stèta avérta üna növa stradda, a Stradda de Oive.

Nute

Nute a-u tèstu

Nute bibliugrafiche

Ôtri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Varigotti

̠Suntaménti esterni

• (IT) Scitu in-sciù pais̠e, in sce varigotti.liguria.it. URL consultòu o 30 seténbre 2022.
• (IT) Varigotti - Museo Diffuso del Finale, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 30 seténbre 2022.