Wikipedia

Àrpi Lìgüri

(Rindirisòu da Àrpi Lìguri)
IN
 Sta pagina chi a l'è scrita in inpeiéśe

E Àrpi Lìgüri (Àrpi Lìgü(r)i in arbenganeśe o Àrpe Lìgü(r)i inta varietè castreveïna e erléśe, Orpe Ligüri in garescìn, Olpi Lìgüri, o Figune in urmeàscu), sun quella sudivixùn de l'arcu arpìn ch'a ne custituìsce a parte inisiàle e ch'a se tröva ai cunfìn fra e regiùi du Piemunte, da Lìgüria e de Àrpi Màrittime (Fransa).

U refüxu in sciu Marguareis

Cunfìn

modìfica

Segundu a SOUISA e Àrpi Lìgüri sun ina sesiùn arpìna a parte, cuntegnüa inta "sesiùn 1" ch'a fà parte de Àrpi du Sud-punènte. I lìmiti mascimi da cadéna sun, a levante u Còlla de Cadebùna (dìtu ascì "A Buchetta d'Autà"), ch'u segna a nàscita da cadéna di Apenìn, mèntre a punente u se tröva u Còlle de Tenda[1], che e divìdde dae Preàlpi de Nìssa e dâe Àrpi Marittime.[2]

 
Vista in scia Colla de Tenda

Segundu a Partisiùn de Àrpi, e Àrpi Lìgüri e sun in grùppu de Àrpi Marittime e ciü preciśamente sun a frasiùn ciü a punente de ste chi, esendu indicâe cumme gruppu "1a", nu esendu difatti ina sesiùn destacâ. I cunfin traciâi sun i mèximi, ma u Còlle de Tenda nu segna ciü u cunfin fra dui sesiùi, ma fra dui gruppi, truvànduse au de là de stu li Àrpi du Varu (gruppu "1b").

Intu XIX seculu u limite fra e Àrpi Lìgüri e quelle Marittime u l'éa cumunque stâitu rapreśentâu da Còlle de Tenda, scicumme che u sepâa due śone carateriśâe da furme e anbienti diferenti: a punente ciü aute e inpervie, mentre a levante ciü dûsi.[3]

Stu munte chi u l'è da tantu tenpu ricunusciüu a livellu geulogicu cumme u lìmite fra e dui clascificasiùi, pròpiu pé e e carateristiche diferenti di dui nuclei arpìn.[4] Dau làttu a levante, quarchedün u vegheva inti tenpi passâi ascì u cunfìn ciü spustâu, pe quarchedün da individüà cu-u Briccu du S-ciàvu[5], mentre pe autri cu-u Zuvu de Santa Giustina,[4] ancöi parte de l'Apenìn Lìgüre, dìtu asci senplicemente Còlle du Zuvu.[6]

Clascificasiùn

modìfica
 
Cartìna cu-a divixun fra Preàrpi Lìgüri e Àrpi du Marguareis

U numme Àrpi Lìgüri u cunpaìsce pé a prìmma votta inte l'ànnu 1926, quande a vegne adutâ pé indicà a parte ciü a punente de Àrpi Marittime, düànte u IX Cungressu Geugraficu Italian. Autri nummi peò l'éan stâiti śa preśentâi pé identificâ stu tòccu da cadéna, u l'è in eśempiu a denuminasiun "Arpi Marittime de Punente", dövöâ da Pietro Gioffredo inte l'Öttusentu.

Intu fratenpu studiuxi eurupèi cumme Friedrich Umlauft[7] o Karl August Zehden[8], cunscideàvan śa e Àrpi Lìgüri cumme u primmu gruppu da cadena, destacâu dâ quelle Marittime cu-e quâli cunìna a punente, in curispundensa da Colla de Tenda.

Clascificasiùn SOIUSA (dâu 2005)

modìfica

A partì da l'ànnu 2005, a l'è stâita inseìa a növa clascificasiùn da SOIUSA (Sudivixun Urugrafica Internasiunàle Ünificâ du Scistemma Arpìn), segundu sta chi, dunca, e Àrpi Lìgüri e sun ina sesiùn de Àrpi Sud-usidentàli, spartìe poi in autre sutta-categuìe, l'üna divìśa da l'àutra da l'autessa da Còlla de Nàva:

 
Ripartisiun de Arpi de Punente segundu a SOIUSA, in evidensa e Arpi Ligüri

Preàrpi Lìgüri

  • Cadena Sèttepan-Carmu-Armétta (A)
    • Gruppu du Munte Settepan (1): Briccu Cöggia-Munte Autu (1.a); Munte Settepan (1.b); Briccu di Pinèi-Rocca Rulüa (1.c); Briccu Getìna (1.d)
    • Gruppu du Munte Carmu (2): Munte Carmu de Löa (2.a); Spinàrda-Sòtta (2.b)
    • Gruppu Galé-Armétta (3): Munte Galé-Munte Armétta (3.a); Pissu Castelìn (3.b); Rocca de Pénne (3.c)

Àrpi du Marguarèis

  • Cadena du Saccarellu (A)
    • Gruppu du Munte Saccarellu (1): Munte Saccarellu (1.a); Munega-Carmu di Brucchi (1.b); Munte Guardiabella (1.c); Munte Mòu (1.d); Séppu-Bignun (1.e); Munte Prìa Veggia (1.f)
  • Cadena Marguarèis-Mungioje (B)
    • Gruppu du Marguareis (2): Marguareis (2.a); Dursàle Serpentéa-Cars (2.b); Scaasùn (2.c)
    • Gruppu Testa Ciaudon-Simma da Fàscia (3): Testa Ciaudon (3.a); Simma da Fàscia (3.b); Munte Ciané (3.c); Briccu Costa Russa (3.d)
    • Gruppo Mungioje-Mundulé (4): Mungioje (4.a); Simma da Brignöa-Mundulé (4.b)
    • Gruppu Pissu d'Urméa-Munte Anturòttu (5): Briccu de Cunolia-Pìssu d'Urméa (5.a); Munte Bausétti (5.b); Briccu du Mindìn (5.c)

Caraterìstiche generàli

modìfica
  •  
    A Colla de San Benardu de Mendaiga
  •  
    U Munte Frunté
  •  
    L'Anturòttu cu-a neve
  •  
    U Pìssu d'Urmea

Dâu colle de Cadebùna u prufili urugràficu u cumensa a isâse man man, pü restandu au de sutta di 1400 m.sl.l.m. Inte stu tràttu denuminâu Savuneśe-Finaleśe e sìmme ciü aute sun u Muntre Carmu de Löa (1386 m), u Munte Settepàn (1386 m) e u Brìccu de l'Agnelìn (1335 m).

Passâ a Còlla de San Benàrdu (a Garésce), auta 957 m, u paesaggiu u se fà deciśamente ciü arpìn, süpeàndu i 1500 m cu-e sìmme du Galé (1708 m) e du Munte Dübàssu (1545 m), du munte Armétta (1739 m) e de quellu da Guardia (1658 m). A punente da còlla de San Benàrdu de Mendàiga (1263 m) a linea de cunfin fra u bacìn lìgüre e quellu padàn se ìssan au de surva di 2000 m, fin aa sìma du Munte Sciacarê (2201 m), a ciü auta de tüttu u setùre inperiéśe.

Au de sà da sìmma du munte Saccarellu (o Sciacarê), u sparti-àigua u se deràmma in diferenti diresiùi, versu sud-est e, dòppu a depresciùn du Pàssu de Colla Ardènte (1586 m), se ìssa ancùa surva ai 2000 m cu-a sìmma Màrta (2136 m), u munte Grai (2012 m) e u Munte Prìa Veggia (2038 m). Ultrepassâu l'inpunente cuntrafòrte ruciuśu du Munte Turàggiu (1972 m), u chìna in breve tènpu versu Vintimìa. A segunda cadena a se destàcca daa vixìna Sìmma Missun (2356 m) e se svilüppa pe na dexìna de chilòmmetri versu est, includèndu il masìcciu isulâu de l'arpe de Cuxe (1907 m). Ina terza cadena as e destacca dâu grùppu du Sciacarê in diresiùn sud-punente e , doppu u munte Munega (1882 m), u và versu u munte Bignùne e a còsta de Sanremmu.

U sparti-àigua prinsipàle u l'è peò quellu ch'u delimita a vàlle du Ròja fin aa Còlla de Tenda. Inte stu tràttu, dunde u se tröva u cunfin fra u Piemunte e u dipartimentu franseśe de Àrpi Marìttime se trövan ie s'ìmme ciü aute de tütta cadéna: u munte Bertrànd (2482 m), a Pùnta Marguareis (2651 m), a Testa Ciaudòn (2386 m) e u munte Béccu (2300 m).

A l'autessa da Punta Marguareis in autra dursàle u se destacca versu levante, sta lì a delimita a l'auta valle du Tànaru, dunde sun scituâi u munte Mongioie (2630 m), ciü u Pìssu d'Urméa (2476 m) e u munte Anturòttu, andàndu versu Garésce (2144 m). Da st'inpurtante linea de cunfin fra u basìn lìgüre e quellu piemuntéśe, ch'a scùre pe squâxi 50 km, partan sèrte valli segundâje, cunusciüe ascì cumme "valli muntregaléśi": a valle du Caśòttu, Élleru, Cursàja, maudagna e Ruburentèllu[9]. Ascì a vale du s-ciümme Mòngia, scituâ ciü a levànte a l'è cunsciderâ pàrte de vàlli munregaléśi.[10] In sce créste sparti-àigua fra ste valli chi se vèrbenautre sìmme de nutevuli dimenmsciùi, cumme u munte Mundulé (2382 m) e u munte di Baussetti (2002 m).

E Àrpi Lìgüri sun e sule dunde u làttu internu de l'arcu arpin, vutâu versu a cianüa Padàna e u làttu esternu, vutâu versu u Mâ Lìgüre, sun pé a magiurànsa intu teritòiu italiàn.

Stòia

modìfica
 
A Barma du Messê
 
A Tùre de Barchi vista da sud

A śona de muntagna de Àrpi Lìgüri a l'è stâita abitâ fin dâa preistòia, cumme prövan i diferenti repèrti archeulògici rinvegnüi inte tüttu u grùppu arpìn.[11] In épuca pre-rumana se ghe stansian e pupulasiùi de tribù lìgüri (màscima i Ingàuni, i Inteméli, i Sabàssi e i Viagénni), purtando ascì a so lengua, restâ ascì inti nommi de serti posti.[12][13] Inte śone culucâe a in autessa ciü elevâ sun ancùa aaù preśenti tipulugìe de edifissi e de òpere tradisiunàli, culegâe aa vìtta in arpéśśu, cumme e àrme (termine ch'u và a indicà in ripàru sutta a 'n sperùn de prìa), e séle, lucàli destinâi aa cunservasiùn du furmaggiu e caśèlle, tipici ripài in pria, cu-e müàie a seccu dövöâe dâi pastù düante a stagiùn estìva[14] e cumme redòssu pe i atressi agriculi.[15] Aa cultüa pasturàle l'è ascì ligâ a viabilitè pedunàle tradisiunàle, üśâ nu sulu pé raśunse i diferenti sentri abitâi muntàni, ma ascì pé a tranśümànsa versu a Rivêa de Punènte o versu a cianüa. Quarcün de sti camìn van a ripïà e vie de cumünicasiùnrumàne o prerumàne.[16]

Doppu a fìn de l'Inpéu Rumàn de Punènte a śona Àrpi a l'éa stâita cuntéśa fra i biśantìn, ch'i l'axevan fâitu ina linea de diféśa in sa drîta idrugràfica da s-ciümâia du Tànaru, e i Lungubardi, che chinàndu dâa Cianüa Padàna riuscèndu a cunquistà Śéna.[17] Intu periudu de l'Autu Mediuévu a regiun a l'éa stâita interessâ dâe scurerìè di Saracéni, che fosci intu X seculu se inséddian in serte lucalitè, cumme a Barma du Messê e a Tùre de Bàrchi, intu cumüna d'Urméa. Sti li sun poi stâiti debelâi da 'na séie de canpàgne purtâe avànti da Guglièlmu I de Pruvensa.[18]

Stu setû u l'é poi divegnüu teàtru de inpurtanti uperasiùn de guèra culigâe cu-e canpàgne d'Italia de purtâe avànti da Napuleùn Bunapàrte, cun scuntri fra ee truppe franseśi e quelle austrìache-piemuntéśi, scuntri ch'i portan ascì aa custrusiun de furtificasiun e trincee.[19][20] Püe intu periudu da Rexistensa i paiśi de muntagna de l'entrutèra l'àn vistu cunflitti armâi fra i partigiâi e i naśśi-fascìsti.[21][22]

Vétte

modìfica
  •  
    U Munte Galé vistu da punente, in sciu sfundu e pâe du San Benardu
  •  
    U Munte Mungioje cun u Lâgu da Raschera
  •  
    U Munte Carmu de Löa vistu daa Rocca Barbena
  • Preàrpi Lìgüri
    • Munte Armétta (1739 m)
    • Munte Galé (1708 m)
    • Munte da Guàrdia (1658 m)
    • Munte Dubassu (1545 m)
    • Ròcca de Penne (1501 m)
    • Pissu de Penne (1488 m)
    • Munte Carmu de Löa (1389 m)
    • Munte Settepàn (1386 m)
    • Munte Scalabrìn (1377 m)
    • Munte Spinàrda (1357 m)
    • Briccu de l'Agnelìn (1335 m)
    • Munte Sòtta (1206 m)
    • Ròcca Barbéna (1142 m)
  • Arpi du Marguarèis
    • Punta Marguareis (2651 m)
    • Munte Mungiòje (2630 m)
    • Sìmma de Saìne (2612 m)
    • Sìmma Ciàn Ballaû (2604 m)
    • Sìmma Palü (2538 m)
    • Sìmma da Fàscia (2495 m)
    • Munte Bertràn (2482 m)
    • Pìssu d'Urméa (2476 m)
    • Sìmma Seirassu (2436 m)
    • Sìmma du Pertegà (2404 m)
    • Briccu Costa Russa (2403 m)
    • Tèsta Ciaudion (2386 m)
    • Munte Mundulé (2382 m)
    • Sìmma Missun (2356 m)
    • Munte Beccu (2300 m)
    • Munte Beximàuda (2231 m)
    • Munte Saccaréllu (2201 m)
    • Punta Mirauda (2157 m)
    • Munte Frunté (2152 m)
    • Munte Anturòttu (2144 m)
    • Simma Marta (2136 m)
    • Arpe de Cuxe e Ciàn du Cavàllu (1906 m)
    • Munte Munega (1882 m)
    • Briccu du Mindìn (1879 m)

Valichi

modìfica
 
A Colla de San Giacumu
 
U Passu du Tanarèllu vistu daa Sìmma Ventuśa
 
A Buchetta d'Autà
 
Vista da stradda a l'autessa du Zuvu de Tuïàn
nomme autessa (m s.l.m.) lucalitè culegâe nomme du culegamentu
Colla de Cadebùna 436 Autà - Savùna Autustradda A6, SS 29, Feruvìa San Giśèppe de Cairu – Savuna
Colla Baltêa 794 Burnia - Ośeja SP 38 e SP 16 (SV)
Colla de San Giacumu 796 Màllae - Orcu Feìn stradda sterâ
Colla du Meögnu 1028 Caïssan - Finâ SP 490 (SV)
Zuvu de Giüstexine 1143 Bardenei - Giüstexine stradda sterâ
Colla du Quàssu 1090 Garésce - Caïssan SP 47 (SV) + SP 213 (CN)
Passu du Curnà 1046 Castelâ - Vintimïa sentê
Zuvu de Tuïàn 801 Bardenei-Tuïàn SP 1 (SV)
Colla Scravajùn 814 Bardenei - Castreveju (Ròcca Barbena) SP 52 (SV)
Colla de San Benardu 957 Èrli - Garesce SP 582 (SV)
Passo du Preàllu 1243 Naxin - Urméa SP 14 (SV)
Colla de Nava 934 Urméa - Purnàsce SS 28
Passu du Tanaéllu 2042 Briga Auta (A Ciaśśa) - A Briga stradda sterâ ecs-miltàre
Colla de San Benardu de Mendàiga 1262 Mendàiga - Mùnexi SP 2, 74 e 100 (IM)
Colla de Sansòn 1696 A Briga - Triöa stradda sterâ (averta sulu de stèi)
Passu Muratùn 1158 Pigna - Saurgiu stradda sterâ (averta sulu de stèi)
Colla de Caśottu 1381 Garesce - Pampaâu SP 178 (CN)
Colla de Tenda 1870 Limun - Tenda SS 20, Feruvia Cuni-Limun-Vintimïa cu-a galeïa, stradda sterâ (averta sulu de stèi)
Passu Garlenda 2021 Verdéśśa - Munexi de Triöa sentê (Âuta Vîa di Munti Lìgüri)
Passu Fruntè 2081 Muntegrossu Cian du Làite - Munexi de Triöa sentê (Âuta Vîa di Munti Lìgüri)
Passu da Teja 1385 Rèssu- Muìn de Triöa SP 17 (IM)
Colla de Sèlle Véggie 2097 Valle du Negrun - Val Roja stradda sterâ (averta sulu de stèi)
Colla di Scignùi 2107 Valle du Negrun - Val Roja stradda sterâ (averta sulu de stèi)
Còlla de Cravaüna 1394 Cravaüna-Urméa SP 216 (CN)
Cravaüna-Armu stradda sterâ

Vàlli

modìfica
 
Tuïan e Val Vâatèlla, panuamma dae grotte

E prinsipàli vàlli inte Àrpi Lìgüri e sun:

  • Val Burnia
  • Auta Val Tànaru
  • Val Vâatèlla
  • Val Pennavàire
  • Val Aròscia
  • Val Lerùn
  • Val Mêrula
  • Valle Inpêu
  • Valle Argentîna
  • Valle Armea
  • Valle Cursàja
  • Val Verbùn/Cröśa
  • Val Nèrvia
  • Val Ròja
  • Val Maudàgna
  • Valle Peśiu
  • Valle Élleu
  • Val Caśottu
  • Valle Mòngia

Lâghi

modìfica
 
U Lâgu de Ośeja vistu dâa Rocca du Falò

Inte Àrpi Lìgüri nu sun preśenti lâghi natüàli de grandi dimensciùn. Ghe sun di lâghi picenìn de uïgine carscica inte muntagne de vàlli munregaléśi: u Lâgu de Möje, u Lâgu di Biecâi e u Lâgu Rataïa inte l'auta valle de l'Élleu. Se trövan pòi u Lâgu da Brignöa e quellu da Raschêa ai pèi du munte Mungioje a setentriùn e u laghéttu du Marguarèis suttu a punta de stu munte. Inte l'Auta Valle du Tànaru gh'è u Lâgu du Pìssu, vixin au Pissu d'Urméa; Fin a l'ininprinsìpiu da stèi se preśentan cuvèrti de neve, mentre sulitamente versu a fin da stagiun cauda sun cunpletamente sciüti.

Estisten dui lâghi artifisiàli: il Lâgu de Ośeja in Val Burnia e u Lâgu de Tenarda, ai cunfin fra di Triöa e Pigna.

Refüxi arpìn

modìfica
 
A Colla di Scignùi e u refüxu don Barbêa

Per rende ciü fassile l'escursciunismu e a salìta fra e punte arpine sun stâiti creâi diferenti refüxi e bivàcchi arpin, fra sti chi ghe sun:

  • refüxu Don Barbêa
  • refüxu Franco Allavena
  • refüxu Piero Garelli
  • refüxu Havis De Giorgio - Munduvì
  • refüxu Silvio Lepanto
  • refüxu Mungioje
  • refüxu Sanremmu
  • capànna Saraccu-Vulante
  • refüxu Valcaira

Parchi e riśerve

modìfica

E śone prutètte che ghe sun aùa inte Àrpi Lìgüri sun u Parcu natüâle du Marguarèis, in pruvinsa de Cuni, Parcu natüâle regiunàle du Brìccu Tana, in Val Burnia, e u Parcu natüâle regiunale de Àrpi Lìgüri, istituìu da pòcu, in pruvinsa de Inpeia.[23]

Türismu

modìfica

E Àrpi Lìgüri l'an nümeùśi inpiànti da scì. Intu gruppu Mungioje-Mundulé gh'è u cunplessu sciìsticu du Mundulé Ski, ch'u ünisce e stasiùn de Artexîna, Prâu Nevuśu e Frabùśa Survàna, pe 'n tutàle de 130 km de pìste pe disceśa e fundu.

 
E piste da scì de Garesce 2000 aa stèi

U conprensôju du Parpajun se svilüppa invece inta śona du munte monte Alpet e u cunprende i inpianti de San Giacumu de Ròburent e Sèra de Pampaâu. Au setentriun du Briccu Mindìn se trövan quelli de gli Viûa San Grée, mentre in scia Còlla de Caśottu, a levante du Munte Anturòttu u gh'è Garesce 2000.

Autri inpianti sun quelli de Luïśìa Munte Pigna, raśunśìbile da 'na cabinuvìa a partì dâe terme de Luïśìa, ciü, intu versante lìgüre due sciuvìe e ina seggiuvì a Mùnexi de Triöa, ai pei du Munte Saccaellu. Sta parte da cadena arpìna e càśśe, in parte, inta Riśèrva Gianca de Limùn.

Vista a natüa carscica e Àrpi Lìgüri sun rìcche de grotte natüâli, tante de ste chi auv̂erte au pübbricu. Inta Rivêa de Punente se ponan vixità e gròtte de Bòrśi e Vêéssu e quélle de Tuïàn. Inta śona munregaléśe l'è puscibile amïà e gròtte du Caudàn inta val Maudagna (cumüna de Frabùśa Suttana) e e gròtte de Busséa inta val Cursàja (cumüna de Frabùśa Survana), ciü gròtta di Dossi inta cumüna de Villanöva de Munduvì.

Sti munti chi sun fra l'autru atraversâi da Via da Sà, che dâu paiśe de Limun, atraversu a Còlla di Scignùi e Mùnexi, a rîva fin aa Rivêa de Punente: u percursu, interesante pe i pasàggi carscici e a vegetasiùn du Bòscu de Navette (Üpéga), adattu ascì a êsse percursu in biciclétta.[24]

Inti ürtimi anni, ascì pe via de l'incimentu da risetivitè türistica e alberghiéra da rivêa, in parte pe u cuscì dìtu svilüppu du türismu enugastrunòmicu, serte lucalitè de l'entrutèra de Inpéia sun diventâe mête pe türisti cumme Triöa, U Dussêu, Puntedàsce, Dussaiga, A Ruchetta, Pigna e Avrigâ.

Au mèximu moddu a s'è si svilüpâ a risetivitè ligâ ae belesse du paesaggiu, asemme a l'escursciunismu e a l'arpinismu: stuïcamente afermâe e lucalitè da Còlla de Nava, d'Urméa e de Garésce, ma a ste chi se afiàncan ancöi quelle de l'Auta Burnia (Caïssan, Meïaudu, Ośeja e Bardenei) e de l'Auta val Tànaru (Briga Auta). Inpurtanti da mensciunà ascì Mendaiga, inte l'Auta Val Aròscia, a pòchi chilòmmetri dâa statàle 28 Inpeia-Nava-Seva e u Colle du Gaêśśu, mêta panuramica raśunśìbile dâa frasiun de San Benardu de Mendaiga e da Nava. Fra e śone ciü frequentâe dâi apasciunâi de l'aânpicâ spurtìva u gh'è Finâ, che śà a partì dâi ànni Setanta puxéva uffrì tantiscime vìe de salìtta cun ciü gràddi de dificultè.[25]

Sentê e Aute Vie

modìfica

U sparti-aigua ch'u parte dâa Còlla de Cadebùna, u pàssa pe u Munte Saccarellu e u rìva a Vintimïa u l'è percursu da seṡṡe de quaântaquàttru tàppe de l'Auta Via di Munti Lìgüri, pe in tutàle de squâxi 167 km.

Ina votta a gh'éa ina stradda, cunusciüa cumme stradda Maênga o Maênca, ch'a culegâva a sitè d'Inpeia cu-i auti pasculi da Colla de Tenda e cu-u Marguarèis.[26] Sta li prubabilmente a passâva pe u Munte Munega e raśunśéva u munte Saccarellu pe pruseguì inta Valle du Roja fin aa Colla de Tenda. U primmu trattu (da Inpeia au Saccarèllu) u l'è ancöi percuribile ünendu i tragitti de ciü sentê, de suvente aùa asfaltâe, a pàrte u tràttu fra Mùnexi e u Saccarellu. U segundu tòccu, fin a Limùn u l'è a sêde de 'na stradda in tenpu miltàre custruìa primma da sgunda guèra mundiàle. Aù l'è stâitu recupeâu e auv̂ertu au pübbricu, grassie a in prugettu finansiâu da fundi eurupèi de interesse pe trei pruvinse (Cuni, Inpeia e e Arpi Marittime) e trei regiun (Lìgüria, Piemunte, Pruvensa-Arpi-Còsta-Aśürra), cu-u scòppu de metì in culegamentu pe fin türistici ste śone de muntagna.

In sentê de particulàre interesse u l'è u cuscì dìtu Sentê di Arpìn, custruìu dai arpìn primma da segunda guèra mundiàle. I pasaggi sun de lungu scavâi inta prìa o custruî a sbâsu, in moddu da cunsentì u trànxitu di müi in següéssa.[26] Doppu u cunflittu u l'éa stâitu abandunâu, ma ancöi serti tratti sun turna percuribili, grassie ascì a l'installasiun de tratti de corda de metàllu, inti ürtimi tenpi, peò, ghe sun stâiti ascì muvimenti franuśi ch'i l'an svilüpâu grossi danni au percursu.

Nòtte

modìfica
  1. ↑ (IT) Ivano Vinai, Orografia, in Passi e valli in bicicletta. Piemonte, Ediciclo editore, 2003, p. 11.
  2. ↑ (IT) Sergio Marazzi, Tradizionale "Partizione delle Alpi", in Atlante Orografico delle Alpi. SOIUSA, Priuli & Verlucca, 2005, p. 19, ISBN 978-88-8068-273-8.
  3. ↑ (IT) AA.VV., Alpi Marittime, Sezione di Torino sotto gli auspizi della Sede Centrale, 1908, p. 30.
  4. ↑ 4,0 4,1 (IT) Giuseppe Mercalli, Geologia d'Italia. Descrizione dei terreni componenti il suolo d'Italia, Antonio Vallardi Editore, 1869, p. 11.
  5. ↑ (EN) Zehden, Italy, in Commercial Geography of the World, Blacke & Son, Limited, 1893, p. 386.
  6. ↑ (IT) AA.VV., Storia di Genova dalle origini al tempo nostro, Istituto per la storia di Genova, 1941, p. 349.
  7. ↑ (DE) Friedrich Umlauft, Sechstes Capitel, in Die Alpen - Handbuch der gesammten Alpenkunde, Hartleben, 1887, p. 103.
  8. ↑ (EN) Karl August Zehden, Italy, in Commercial Geography of the World, Blacke & Son, Limited, 1893, p. 386.
  9. ↑ (IT) Valli monregalesi, in sce cuneoholiday.com. URL consultòu o 9 zenâ 2023.
  10. ↑ (IT) AA.VV., Le valli di Mondovì, in Piemonte (non compresa Torino), Touring Editore, 1976, p. 279.
  11. ↑ (IT) Museo Civico di Garessio, in sce unionemontanaaltavaltanaro.it. URL consultòu o 9 zenâ 2022.
  12. ↑ (IT) Toponimi del Comune di Bagnasco, in sce storiapatriasavona.it. URL consultòu o 9 zenâ 2023.
  13. ↑ (IT) Toponimi del Comune di Garessio, in sce storiapatriasavona.it. URL consultòu o 9 zenâ 2022.
  14. ↑ (IT) Marta Gnone, Costruzioni e paesaggi d’alpeggio delle Alpi liguri: conoscenza per una tutela possibile, in Il capitale culturale. Studies on the Value of Cultural Heritage, Università degli sudi di di Macerata, 2015.
  15. ↑ (IT) AA.VV., Alpi liguri e valle Argentina, in Liguria, Istituto enciclopedico italiano, 2001, p. 93, ISBN 9788887983111.
  16. ↑ (IT) AA.VV., Rivista di studi liguri, Istituto internazionale di studi liguri, 1952, p. 100.
  17. ↑ (IT) Garessio (CN): Torre dei Saraceni, in sce archeocarta.org. URL consultòu o 9 zenâ 2023.
  18. ↑ (IT) Incursioni dei Saraceni nell’Alto Medioevo in Piemonte e nel Monferrato, in sce italiamedievale.org. URL consultòu o 9 zenâ 2023.
  19. ↑ (IT) Domenico Guerrini, La brigata dei Granatieri de Sardegna: memorie storiche, Roux e Viarengo, 1902, pp. 582-583.
  20. ↑ (IT) Alberico Lo Faso di Serradifalco, La difesa di un regno: il sacrificio dell'esercito del Regno di Sardegna nella guerra contro la Francia, 1792-1796, in Collana storica, Gaspari, 2009, p. 169, ISBN 9788875411732.
  21. ↑ (IT) Franco Gimelli, La Resistenza in Liguria: dalla difficile ripresa alla Liberazione, Carocci, 2005, p. 474.
  22. ↑ (IT) Memoria nella pietra monumenti alla Resistenza ligure, 1945-1995, Istituto storico della Resistenza in Liguria, 1996, p. 297.
  23. ↑ (IT) Storia del Parco, in sce parconaturalealpiliguri.it. URL consultòu o 9 zenâ 2023.
  24. ↑ (IT) Alta Via del Sale - Limun Munexi, in sce limoneturismo.it. URL consultòu o 9 zenâ 2023.
  25. ↑ (IT) Emanuele Perolo, I tempi moderni, in Free climbing. L'arrampicata sportiva, Giunti Editore, 2004, p. 10.
  26. ↑ 26,0 26,1 (IT) Toni Farina, Dai monti al mare, in cammino nelle Alpi Liguri, in sce piemonteparchi.it, 14 lùggio 2014. URL consultòu o 9 zenâ 2023.

Àutri prugètti

modìfica
Contròllo de outoritæVIAF (EN) 315526423 · LCCN (EN) sh85076953 · WorldCat Identities (EN) 315526423
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Àrpi_Lìgüri&oldid=252233"