Dialettu garescìn

dialétto da léngoa lìgure
AR
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese


U Dialettu garescìn (lucalmente Dialöttu ed Garésce o garescén, scrìtu ascì garescìn o gareshìn, in urmeàscu rézu cumme garascìn o garaššin a segunda du metudu duve(r)àu, in zenese Dialétto garescìn, in italian Dialetto garessino) l'è in dialettu de genere ligure-arpin (stessa famîa du dialéttu Brigascu e de l'Urmeascu).

Dialéttu garescìn
Âtri nómmiGarescén (numme lucale)
Dialétto Garéscìn (zenese)
Garascìn[1](urmeàscu)
Pronónçia/'gareʃi:n/[2]
Parlòu inItàlia Itàlia
Regioîn Piemonte
(Garesce)
Parlànti
Totâle~1/2.000
Clasificaçión
FilogéneziLengue indueurupée
 Grùppu Italicu
  Rumànze
   Ucidentâli
    Galluitaliche
     Lìgü(r)e
      Lìgüre arpìn[3]
       Garescìn
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tüte e persôn-ne i nasci libere cun l'ištesa dignitoi e i štesci diriti. I han a rajôn e a cuscensa e i devi cumpurtose ün cun l'otru cume s'i fusi di fraié.

██ Garescìn

██ Urmeascu

██ Arbenganese

██ Dialettu d'Urtieu[4]

██ Dialettu de Valdinfernu[5]

I dialetti intu cumün de Garésce, in verdu l'urmeàscu, in selestìn e zone de influensa (Valdinfernu e Urtieu) e in giàllu e zòne dunde u se parla in dialettu de stampu arbenganese

G'ha de inflesciùn derivàe dau dialettu arbenganese (specialmènte) e da quellu piemuntese. L'è pé questu cunscideàu 'n dialettu de transisiùn.[6]

Stòia modìfica

E urigini de stu dialettu chi sun légàe a-a pusisiùn strategica du paìze de Garesce, cruxéa de stradde fra u Piemunte e a Ligü(r)ia, da i fòrti legàmmi cùn a Rivéa de Punènte, suviatüttu cun a sitài d'Arbenga, cun a parlà che a l'è bén influènsà da u dialettu arbenganese, mescciau cùn inflesiùi da lengua piemuntese, ma nu mancàn ascì derivasiùi legàe ai dialetta da valà du Burmia in tu léscicu, pé vixinànsa cùn e zone de Caissàn e de Bardenei, andandu a metîse inte quellu ch'u l'è l'insemme dialetâle ligü(r)e prezente au de sà de Cevetta, intu cumün de Priöa. [6]

Ancöi l'è parlau da tòstu a magiurànsa da pupulasiùn garéscìna, anche se nu ghe sùn stimme ufisiàli in sce u nüme(r)u di parlànti. Sun ésclüze e frasiùi de "Cirixöa" (o ascì Cirixeua, a Garesce Cerjöra) e de "E Vòte", geugraficamènte ligüri, dunde se pàrla 'na variante ligure de stàmpu arbenganese .

Intu 2020 l'è stau scritu e pübricàu da Piero Camelia, Romano Nicolino e Rodolfo Pelagatti u disiunàiu Italian-Garescìn e Garescìn-Italian de tòstu 8000 pa(r)òlle, pé sarvaguardà a variante e-e tradisiùi lucali.[7][8][9]

Funulugìa modìfica

A livellu de funulugìa u dialettu de Garesce u prezenta carateristiche cumüi cun quelli de Urmea e de Priöa, furtemente influensài dae zone linguistiche vixìne, parte de clascificasiùi Ligure de sentru-punente, de l'Utrazuvu de punente e Arpìn.

  • -pl-: l'éxitu utegnüu dau gruppu latìn pl u se mustra furtemente palatizàu, tantu da sciurtì cun -ʧ-, tipicu de l'ambiente lìgü(r)e.
  • -bl-: a trasfurmasiùn de stu gruppu a permette de identificà tantu pe u garescìn quantu pé l'Urmeascu e carateristiche particulari intu panuàmma linguisticu da zòna de cunfin fra u Piemunte e a Ligüia, rivandu a estremizâse fin aa prununsia -ʤ-.
  • -fl-: evulüu in ʃ, cumme pé l'arbenganese e e àtre varianti rivierasche.
  • -cl- e -gl-: inti sti dui càxi chi u garescin u se mustra prinsiplamente in acòrdu cun u restu de l'àrea de mézzu fra u Lìgüre e u Piemuntese, cun moddi de prununsià riscuntrai zà inte parlàe du valburmidese ciü vixìne au bacìn du Tànau, cun evulusiùn regulàre in /dʒ/ ciutòstu che in /ij/, presente pe(r)ò int'in grossu insemme de termini.
  • -sl-, -ps- e -x-: g'han l'evulusiùn tipica intu sòn /ʒ/, evidensiàu ascì intu valburmidése ligüe, intu kyé (zòna de Frebûsa de Sutta) e intu munregalese de Frebûsa de Surva.
  • -ce-, -ge- e -je-: a tratasiùn de ste trei derivasiùi etimologiche u prezenta tratti ben diferensiài rispettu au vixìn urmeascu, ciü "cunservativu" sutta a stu puntu de vista. U garescìn dunca u l'ha sciurbìu e cuntaminasiùi de derivasiùn lìgüe streita (dialetti inta parte a meridiùn da Còlla de San Benardu, da individuà inte quelli da valà du Néva, de stampu arbenganese) e ascì tratti piemuntesi da zòna de Munduvì.

Àtre carateristiche modìfica

U dialettu de Garesce u presenta ascì a tipica terminasiùn in /-eŋ/, da prununsià cun ina i stréita che séeva da rintracià intu panuàmma lingusticu de Cuni e de valàe du Belbu e du Bùrmia in teritòiu piemuntese, (ma ascí int'u dialettu d'Ineja/Oneglia) cadensa che a nu l'ha lasciàu traccia invece a Urmea o inta zòna de Caissàn.

Divixùi modìfica

U garescìn u presenta de dfiferense fra burgà e burgà, specialmente fra e diverse frasiùi, cumme quelle de Deversci e Valdinfernu, dunde aù e varietài lucali e sun parlàe da ciü pòche persune, che pe(r)ò cunservan ben ina espusisiùn versu i dialetti definìi de l'àtu munregalese, parlài inte valàe du Casòttu (Cazotu in garescìn) e du Mòngia, particularmente influensàe dai tratti ligü(r)i. A Valdinfernu prinsipalmente se evidensia in influensa cun u kjé, cun a particularitài de dexinense –é, -òj, pé i verbi a l'infinìu.[10]

Grafìa modìfica

Au muméntu a nu l'existe 'na grafìa ufisialmènte ricunusciüa, vegnan de suvente duve(r)â quella pruposta dau méstru Romano Nicolino, adutâ inte sò puexîe.[11]

Ascì impurtante l'è a grafìa duve(r)â dau scritù de Garesce Sergio Aschero, pé e sòe racólte dialetàli garescìne "Tane", "Shchigaló" e "Tócu per Tócu".[12][13]

Atru ezempiu de grafìa l'è quella pruposta da Fulvio Basteris intu 2003, duvéa pé a trascrisiùi dialetali intu libbru "Garessio ieri e oggi".[6]

Grafìa du Nicolino modìfica

Chi de sutta inta tabélla se pònan vegghe e létere duvéae in te stu sistémma de scritüa, cùn ascì a trascriçiùn in IPA/AFI e di ezèmpi.

Létere Són

IPA/AFI

Nòtte
A a
B b
C k/ʧ
D d
E e e sérà
È ɛ e avèrta
F f
G
H
I i
Ȉ i i abrevià, tendente au sòn /e/ se legâ aa n in pusisiùn tonica
J ʒ són du françese jardin

són da létera "x" zeneize (segnâ ascì davanti aa b, d, g (düa), m, n, p, v au pòstu da s)

L l
M m
N ɱ/n/ŋ
O o
Ó ɔ o serâ stréita
Ö ø són de "eu" fransese
P p
Q k
R r
Ȓ ɹ són da "r" evanescente
S s
SC- ʃ són de l'italian "sci"
T t
U u
Ü y són da "u" fransese
V v
Z z són da "s" de l'italian rosa

Grafìa du disiunàiu modìfica

A grafìa du disiunàiu garescìn a se diferensia da quella du Nicolino, perché a prezenta de mudìfiche, aa fìn de rende intu mòddu ciü adàttu tütte e furme e e prununsie prezènti fra e burgàe e e frasiùi garescìne.

Paragui cun e àtre grafìe modìfica

• U segnu R u va a indicà u sòn da r clascica, ma ascì quella evanescente, dunca u nu se duvéa a létera Ȓ.

• Au postu du grùppu sc-, pe andà a indicà u sòn de l'italiàn "sci" quande a s se tröva tacà a ina cunsunante diferente da a c dùse ( cumme sp, st...) se duvéa u segnu š.

• Vegne inseìa ina lineétta sutta a i pé andà a indicà ina prununsia ciü stréta, ciü scimile a ina e bréve, prununsià cumme ina e serà e abrevià.

• I sun puscìbili a segunda da zòna diverse prununsiasiùi da n, che pé cumprumìsciu in càxi specifici a vegne segnà cumme -nn, da nu cunfunde peò cun a n nazàle zenese, nunustante ina serta sumiànsa.

• U sòn du fransese jardin, u végne rézu cun a j, cumme u sucedde intu brigascu, curispundente a a x di dialetti da Rivêa.

Grafìa du Aschero modìfica

A grafìa do scritù Sergio Aschero, se diferènsia da quella du méstru Romano Nicolino pé-e séguènti caratéristiche:

  • A "h" nù a l'è mütta, ma a sustitùisce a "c" in te "Sc-", l'è dunca présente a scritüa Sh-.
  • U són da "i" abrévià l'è scritu cùn a létera ï, nu se duvéa a ȉ.
  • A "r" curispunde a u són /r/ ma ascì a /ɹ/, ciù évanéscènte, nu sé duvéa a ȓ.
  • Au postu da "i" clascica, inti ditunghi se duvéa a létera "y".

Paragùi modìfica

 
Garescìn
 
Arbenganese
 
Urmeascu
 
Zeneise (Grafìa Ufisià)
 
Italiàn
caȓamèla[14] ciapelétta caramela ciapelétta caramella
farin-na[15] fa(r)ìna farina fænn-a farina
géja gêxa geis̅c̅ia gêxa chiesa
nen nìnte

nènte[16]
nénte[17]

nente nìnte niente
nöce nötte
nöcce[18]
nœcie néutte notte
ögi öggi œji éuggi occhi
pràu pràu pra pròu prato
pruvéincia pruvinsa pruvincia

pṛûvincia

provinsa provincia
sciuȓa sciù(r)a sciǘ sciôa fiore
sc-pegiu

špegiu
shpegiu

spéggiu

speiu[19]

spegiu spêgio specchio
tóla tóla
làmma
làtta
tola làmma
làtta
latta
zunu zuénu

zûenu

zûvenu

zuvō zoêno, zóveno giovane

Téstimuniànse scrìte modìfica

GR
Sa pagina l'è šcricia en garescén


Testu garescìn Tradusiùn in arbenganese

Garesce u l'è u ciü be paìs' du mȯndu

Garesce u l'è u ciü be paìs' du mȯn'du
l'è int'ina vale dunde u Tane u scùre,
cu dà l'oiva a tant' fabriche ed au riôndu
u bagna i campi e i pròi e vèrne e è sgure.

(Giuseppe Ramondo)[20]

Garesce u l'è u ciü bellu paìse du mundu

Garesce u l'è u ciü bellu paìse du mundu
l'è int'ina valà dunde u Tàna(r)u u scùre,
c'u dà l'àiva a tante fàbriche e au riùndu
u bagna i campi e i prài e e vèrne e sgùre.

  • Garesce l'è u ciù bè paise du mundu, de Giuseppe Ramondo, racòlta de puexie du 1959.[20][21]
  • Tane, de Sergio Aschero, racòlta de puexie du 1986, c'ha l'ha vintu a primma edisiùn du prémiu de-e parlàe dialétali piemunteixi "‘L tò Almanach", urganisàu da Primalpe.[22]
  • Garessio ieri e oggi, libbru cu cuntégne riféimènti au dialéttu lucale e mòddi de di, de Fulvio Basteris, du 2003.
  • Shchigaló, de Sergio Aschero, racòlta de puexie e filastrócche du 2011, cùn l'intrudusiùn de Fulvio Basteris.[23][24]
  • Tananà, Bededè, Piricicì: soprannomi di Garessio, de Fulvio Basteris (2012), libbru cu cuntégne riféimènti ai moddi de dì in Garescìn.[25]
  • Sc-crice cujì..., racòlta de poexie de Romano Nicolino, in culaburasiùn cùn Vincenzo Bolia, du 2015.[26]
  • Tócu per Tócu, de Sergio Aschero, racòlta de puexie brévi e cumpunimènti in stile "haiku" du 2016.[12]

Nòtte modìfica

  1. ascì Garaššin, secundu a grafìa de Marco Michelis
  2. da cunsciderà che lucalmente gh'è i evulusiùn du grùppu -ìn cun ina prununsia ciü serâ de quella arbenganese, ch'a curispunde a in sòn de mézzu fra /i/ e /e/
  3. Cun caraterìstiche de transisiùn
  4. Transisiun arbenganese-garescin-valburmidese
  5. Transisiun garescin-munregalese
  6. 6,0 6,1 6,2 (IT) Nicola Duberti, Inquadramèntu linguisticu de l'Ata valà du Tànau, in sce Accademia.edu (PDF), in sce academia.edu. URL consultòu o 10 arvî 2021.
  7. (IT) Paola Scola, Tréi amixi scrivàn 'n diçiunaiu pé sarvà u dialettu de Garesce, in sce lastampa.it, 20 màrso 2020. URL consultòu o 10 arvî 2021.
  8. (IT) Presentasiùn du disiunàiu Italian-Garescìn e Garescìn-Italian, in sce valtanarolife.com. URL consultòu o 24 seténbre 2021.
  9. (IT) U vucàbulàiu Garescìn-Italian e vicévèrsa, in sce centrostudi.50epiu.it. URL consultòu o 24 seténbre 2021.
  10. (IT) Viaggiu inte lengue lucàli du teritòiu munregalese, in sce turismo.unionemonregalese.it. URL consultòu o 9 òtôbre 2021.
  11. (LIJIT) U dialettu garescìn mustràu da Romano Nicolino, in sce generazionisolidali.it, 14 agòsto 2014. URL consultòu o 10 arvî 2021.
  12. 12,0 12,1 Aschero Sergio, Tócu per Tócu, Cuni, Primalpe, 2016. URL consultòu o 4 òtôbre 2021.
  13. (LIJIT) E vón a shpasiu in giru per a nöce, in sce poesiadelnostrotempo.it. URL consultòu o 4 òtôbre 2021.
  14. Grafìa do Nicolino
  15. prununsiàu nurmalmente /'fari:na/, ma a segunda da burgà a /n/ pîa ina cadensa ciü scimile a /ŋ/ e a /r/ va vèrsu ina /ɹ/
  16. Inti paìxi Cixàn, Sènexi, Valà du Pennavaire, Bastìa, Leca
  17. In Èrli e a Castreveiu
  18. Dialetti da Valà du Pennavaire e du Neva
  19. ascì spegliu (Castreveiu), speju (Èrli)
  20. 20,0 20,1 Garesce l'è u ciù bè paize du mundo! (cartulìna in sce ebay), in sce vi.raptor.ebaydesc.com. URL consultòu o 4 òtôbre 2021.
  21. (IT) Cumün de Garesce, stòia, in sce comune.garessio.cn.it. URL consultòu o 5 òtôbre 2021.
  22. (IT) Cumün de Trinità (CN), préséntasiùn du libbru Tócu per Tócu, in sce comune.trinita.cn.it.
  23. (IT) Garesce, e puexie e-e filastrocche intu dialéttu lucale inta növa racòlta de S.Aschero, in sce targatocn.it. URL consultòu o 5 òtôbre 2021.
  24. (IT) S.Aschero e F.Basteris: Shchigalò, in sce librinlinea.it. URL consultòu o 5 òtôbre 2021.
  25. (IT) Tananà, Bededè, Piricicì, in sce librinlinea.it. URL consultòu o 5 òtôbre 2021.
  26. (LIJIT) "Sc-crice cujì..." de Romano Nicolino, (Google Books), in sce books.google.it. URL consultòu o 5 òtôbre 2021.