Gêxa di Santi Cöximo e Damiàn (Zêna)

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A Gêxa di Santi Cöximo e Damiàn, dedicâ a-i doî fræ mêghi martirizæ in Çilîcia into 287 d.c., a l'é unn-a de gêxe ciù antîghe de Zêna (fòscia pròpio a ciù antîga). Gioiéllo romànico incastonòu a-i pê da colìnn-a do Castéllo, se ghe peu arivâ da ciù parte ma sôlo pasàndo pe di stréiti caróggi.

Stöia

L'òrìgine da gêxa a no l'é ciæa: a tradiçión a veu che za tra o VII e l'VIII sécolo l'existéiva 'n ötöio dedicòu a san Damiàn scitoòu into mæximo pòsto, méntre 'n docoménto do 21 arvî 1049 o l'atésta za a seu prezénsa. Inti ùrtimi ténpi l'é stæto però atrovòu 'n âtro atto do 1007 ch'o parla da gêxa:^[1] quello che pâ êse segûo o l'é donca che e miâge che gh'én ancheu ségian stæte tiæ sciù into corso de l'XI sécolo, probabilménte a-o pòsto de 'na strutûa ciù picìnn-a. Into 1147 a gêxa a divénta paròcchia, mentre into 1296 Enrico Mellone e Nicolò Spinola pòrtan da Costantinòpoli e relìchie de San Damiàn:^[2] l'é da quésto moménto che a gêxa a pìggia a dóggia denominaçión, defæti primma a l'êa dîta sôlo ecclesia sancti Damiani.^[3]

A corporaçión di chirùrghi e di barbê (i santi patroìn di quæ êan pròpio o Cöximo e o Damiàn) into 1476 a fâ costroî 'n sepólcro ch'o l'é prezénte ancón ancheu. O bonbardaménto françéize do 1684 purtròppo o cacia zu l'òriginâio téito a capriæ de légno, a-o pòsto do quæ vêgne constroîa 'na covertûa a croxêa (anche l'antîgo ciòstro o l'é destrûto ma no vêgne ciù refæto). In sciâ fin, into 1942, o derûa o transétto de scinìstra a caxón da goæra, ma o l'é ripristinòu sùbito a-a fin do conflìtto.

Stîle

A gêxa a l'é un di ezénpi de romànico zenéize: anche se inti sécoli i restàori n'àn cangiòu a fàccia, gh'é ancón tante parte òriginâie coscì comme a cianta e o perìmetro. A faciâ, ascôza da-i palàççi da-arénte, a l'é a cabànna; inta sò parte ciù bassa gh'é træ tonbe a èrco, mentre de d'âto a quéste gh'é n'âtra tonba ciù elaborâ ciamâ "tonba do Barizón". In çimma gh'é 'n gròsso barcón avèrto dòppo i bonbardaménti françéixi, misso a-o pòsto do vêgio rozón (e tracce do quæ se pêuan ancon vedde). O portâ, afiancòu da colonìnn-e giànche e néigre, o l'é sovrastòu da 'n antigo architrâve româno.

Drento, a gêxa a se prezénta a træ navâte separæ da colònne a ròcchi giànchi e néigri. L'anbiénte o l'é asæ scûo, e dovéiva êsilo ancón de ciù quande gh'êa o vêgio rozón. Sorviatùtto inta zöna do cöro, se peu vedde ben i tòcchi de prîa néigra da câva do vêgio e òua scentòu promontöio de San Benìgno, câva ch'a l'êa adêuviâ into medioêvo pe tiâ sciù i cazaménti da çitæ.

Òpie

Fra e pitûe ciù inportànti conservæ drento gh'é Èster e Asoêro do Bernardo Castello (sec. XVI) e I santi Cöximo e Damiàn goarìscian i maròtti do Gioacchino Assereto (sec. XVII). Quest'ùrtima òpia, ch'a l'é l'ùnica do pitô a trovâse inta gêxa, a l'é ciutòsto aroinâ a caxón do fæto chi-â téia a l'é chéita ben ben de vòtte, e a raprezénta i doî santi aprêuvo a goarî grendi e picìn inte n'anbiénte ch'o l'aregòrda i cazaménti da Stradda Nêuva. In sciâ miâgia laterâle se peu amirâ o Trànxito de San Giöxèppe do Gio Andrea De Ferrari, mentre inte 'na capélla da navâta in sciâ mancìnn-a gh'é a töa, fòscia do Barnaba da Modena, intitolâ Madònna da piêtæ e do socórso (sec. XV). In sciâ fin, into cöro de scinìstra, l'é prezénte 'n belìscimo batistêio medievâle.