Funicolâre Sécca-Rîghi

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A funicolâre Sécca-Castelàsso, conosciûa co-o nómme de funicolâre do Rîghi ascì, a l'é 'na lìnia de traspòrto funicolâre da çitæ de Zêna, gestîa da l'AMT, ch'a colêga o làrgo da Sécca a-e artûe do Rîghi.

L'arîvo de 'na gabìnn-a inta fermâta de Sàn Scimón

Stöia

Inte l'ànno 1890 o comùn de Zêna o l'à aprovòu 'n progètto prezentòu da doî çitadìn da Svìsera che però stâvan da 'n pö de ténpo in Ligùria, ö sæ o Françésco Giöxèppe Bücher e o sò fìggio Teodöo, i quæ àivan za costroîo di inpiànti turìstichi de quésto tîpo into sò pàize. O progètto o prevedéiva a costruçión de 'n inpiànto spartîo inte doî tòcchi: o prìmmo, ciù bàsso e costroîo in galerîa, o l'êa quéllo conpréizo tra o làrgo da Sécca e a gêxa de Sàn Nicòlla, méntre o segóndo da chi o montâva scìnn-a-o Castelàsso. A-i 25 de agósto a zónta comunâle a l'à outorizòu a concesción pi-â realizaçión e a gestión de st'inpiànto chi, insémme a di âtri scìmili e a da lìnie de tranvài.

O nómme òriginâle, sàiva a dî quéllo de "funicolâre do Rîghi", o l'é stæto çernûo pròpio da-o Bücher, pigiàndolo da quéllo de cremaliêre svìsere da lê progetæ in sciô mónte Rigi, co-o sò sucésso turìstico ch'o l'é stæto l'inspiraçión pe l'inpiànto de Zêna. Da quéllo moménto a zöna in çìmma a-e colìnn-e da-arénte a-a staçión de mónte, de lóngo dîta do Castelàsso, a l'à ciamâ do Rîghi ascì.

Da-a SFEF all'UITE

'Na cartolìnn-a do 1919 da funicolâre

A-i 18 de frevâ do 1891 l'é stæto dónca fondòu a Kerns a Socjêtæ de Ferovîe Elétriche e Funicolâre (SFEF), co-in capitâle sociâle de 1.500 frànchi. A-i 29 de òtôbre do 1892 l'é stæto conpletòu o progètto de màscima, preparòu da-i inzegnê Loîgi Mignàcco e Càrlo Pfaltz; in particolâ o segóndo, 'n oustrìaco, o l'àiva za travagiòu a-a galerîa do Gotàrdo e inta lìnia da socorsâle di Zôvi. Inandiæ i travàggi de costruçión di inpiànti, into 1894 êan squæxi do tùtto terminæ; into méntre into capitâle da socjêtæ l'é intròu l'AEG, ch'a l'à pigiòu o contròllo de sto progétto chi ascì. Into córso da realizaçión, l'é stæto aprovòu di cangiaménti ascì, con l'ùrtimo de sti chi ch'o l'é stæto aprovòu a-o prìmmo de òtôbre de quéllo ànno. O Pfalz mæximo o l'é stæto ciù tàrdi nominòu diretô responsàbile do progètto da nêuva funicolâre.

A pàrte de mónte, de costruçión ciù fàçile dæto ch'a se trovâva a l'avèrto, a l'é stæta inougurâ a-i 28 de seténbre do 1895; quélla ciù a vàlle, do tùtto in galerîa, a l'é stæta pe cóntra conpletâ a-i 15 de frevâ do 1897; scibén chi-â colaodaçión finâle a l'é stæta superâ sôlo a-i 17 de zenâ do 1912.

A ògni mòddo, inta pràtica, inte quélli ànni a lìnia a l'êa formâ de doî inpiànti separæ che condividéivan sôlo a staçión de Sàn Nicòlla, dónde i pasagê dovéivan fâ stramûo tra e gabìnn-e. Into 1895 l'AEG a l'à fondòu a Zêna a socjêtæ de l'Unión Italiànn-a Tranvîe Elétriche (UITE) pe poéi rilevâ e métte insémme i servìççi in sce færo da çitæ, curæ da-a controlâ SFEF e da âtre dôe inpréize ch'àivan de concescioìn. Quéste socjêtæ són stæte dónca sostitoîe da l'UITE a-i 22 de seténbre do 1901.

Tra e dôe goære

Into 1906, aprêuvo a 'na protèsta scindacâle ch'a l'êa stæta òrganizâ inte tùtta a penîzoa e, da unn-a de rivendicaçioìn, dîta do "sciòpero di véddri", e vetûe da funicolâre són stæte dotæ de gabìnn-e pe-i condutoî seræ e no ciù espòste a-e brùtto ténpo. Into perîodo conpréizo tra a prìmma goæra mondiâle e a fìn da segónda, a staçión de vàlle a l'é stæta ciamâ de Ciàssa Coridôni, nómme inte quélli asegnòu a-o làrgo da Sécca.

Inti ànni vìnti, óltre a-a refæta de vetûe, gh'é stæto o potençiaménto de l'inpiànto de traçión a mónte, fæto ch'o l'à garantîo 'na velocitæ ciù spedîa e a creaçión da nêuva fermâta d'intermêzo mìssa de sótta a Córso Carbonæa da-arénte a-o fosòu de Sàn Nicolò, ativâ a-o prìmmo de zenâ do 1930 into scîto dónde se fermâvan za e vetûe pe consentî a fermâta da contropàrte inta staçión de Sàn Scimón.

Inte l'ànno 1937, in corispondénsa da staçión de incrôxo de Sàn Nicòlla, l'atraversaménto òriginâio a râzo o l'é stæto sostitoîo da 'na paserèlla ch'a permetéiva de scavalcâ e colìsse e i câvi da funicolâre. Into méntre l'êa bén bén aomentòu o nùmero de pasagê e de mèrçe trasportæ. Co-o sccéuppo do segóndo conflìtto mondiâle, i gròsci dànni caxonæ da-i bonbardaménti di 7 de novénbre do 1942 àn portòu a-a serâ de l'inpiànto de d'âto, co-e galerîe da pàrte de sótta che són stæte adatæ a rifùggio antiaério.

Ricostruçión de l'inpiànto

A funicolâre inte 'na cartolìnn-a di ànni sciusciànta

Into segóndo dòppo goæra l'é stæto aviòu 'n lénto procésso de ricostruçión, co-i doî tòcchi che són stæti avèrti inte di moménti diferénti. In particolâ, into 1945, gh'é stæta l'avertûa da pàrte de mónte e, inte l'ànno a vegnî, de quélla ciù in bàsso, co-a fermâta de Sàn Scimón ch'a l'é stæta riativâ a-i 17 de lùggio do 1958, segoîa da quélla da Madonétta a-i 21 de seténbre do 1959.

A-i 17 de màzzo do 1960 l'UITE a l'à prezentòu o progètto definitîvo pi-â totâle refæta de l'inpiànto, co-i travàggi che són comensæ a-i 24 de màzzo do 1963. Dòppo avéi abandonòu l'idêa de sostitoî a pàrte ciù in âto co-ina fonivîa, s'é decîzo de unificâ e dôe lìnie co-in sôlo inpiànto into quæ a staçión de Sàn Nicòlla a diventâva quélla do radópio a-a meitæ do camìn. S'é dovûo dónca mesciâ a staçión de mónte de 34 mêtri ciù in sciù, caciàndo zu l'òriginâle chalet de légno e, óltre a-a refæta de l'inpiànto, l'é stæto sostitoîo e dotaçioìn e-e vetûe ascì. L'inpréiza Bell de Luxèrna a l'à finîo i travàggi into méize de novénbre do 1964 ma, aprêuvo a 'na contéiza co-a comisción ministeriâle ch'a l'aviéiva dovûo colaodâ l'òpera, a funicolâre a l'é intrâ in servìçio sôlo a-i 28 de frevâ do 1966.

Ùrtimi svilùppi

A dóggia colìssa pe l'incrôxo inta staçión de Sàn Nicòlla

A-a fìn di ànni òtànta l'êa diventòu necesâio 'n amodernaménto segóndo e normatîve, into méntre cangiæ, che tra e âtre cöse prevedéivan l'instalaçión de 'n scistêma de frén in ciù: sti travàggi chi, apaltæ l'ànno prìmma, són comensæ into 1987 a cûa de 'n'asociaçión tenporània de inpréize tra l'Ansâdo e Agudio. Sti travàggi chi àn conportòu 'na refæta da vîa de córsa e de bancìnn-e de staçioìn, alonghîe pe consentî de dêuviâ de nêuve vetûe, ciù lónghe de quélle de prìmma óltre che ciù modèrne e outomatizæ.

L'inpiànto l'é stæto avèrto tórna into méize de màrso do 1990.

Pasæ i vìnt'ànni de servìçio, a-o prìmmo de arvî do 2010 a funicolâre a l'é stæta serâ scìnn-a-i 27 de novénbre, de mòddo da conpletâ a normâle revixón vintenâle. Inte sto perîodo chi, l'inpiànto o l'é stæto bèn bén amodernòu, vegnìndo dotòu de doî nêuvi motoî de 458 kW ciaschedùn. E vetûe són stæte pituræ e àn avûo 'na refæta totâle di sò intèrni: a-i barcoìn són stæti montæ di véddri vêi, i careghìn no són ciù de plàstica ma de stöfa e-e pòrte són d'ancheu avèrte co-in scistêma elétrico ch'o l'à sostitoîo quéllo ciù vêgio a âia conprèssa.

E machinétte pe òbliterâ i bigétti són stæte spostæ da-e vetûe a drénto e vàrie staçioìn e l'é stæto instalòu 'n scistêma de vìdeo-sorvegiànsa da-arénte a-e staçioìn e inte gabìnn-e. In sciâ fìn, l'é stæto cangiòu vàrri òrgani mòbili lóngo e colìsse e-e tàgge.

Caraterìstiche

Màppa co-o camìn da funicolâre e-e sò staçioìn

A lìnia a l'é stæta realizâ inte 'na sôla colìssa, a scartaménto métrico, ch'a radóggia into sò pónto centrâle pe consentî l'incrôxo tra e gabìnn-e. A crôve 'na montâ totâle de 279 mêtri, partìndo da-i 13 m in sciô livéllo do mâ da staçión de vàlle a-i 292 de quélla de mónte, pe 'na longhéssa conplescîva de 1.428 mêtri e 'na pendénsa média do 19,1%.

A velocitæ do câvo ch'o tîa e gabìnn-e, da-o diàmetro de 42 mm, a l'é de sêi mêtri a-o segóndo, fæto ch'o permétte d'atraversâ a lìnia intrêga inte 'n ténpo de dózze menûti. L'anéllo di câvi, in particolâ, o l'é formòu da quéllo traénte, sôvia minsonòu, e da-o câvo de sòura, a vàlle, ch'o l'à 'n diàmetro de 24 mm.

E dôe vetûe articolæ són dotæ de 33 pósti da asetâse e àn 'na capiénsa totâle de 150 persónn-e.

Percórso

A pàrte ciù âta da lìnia a l'àiva in prinçìpio 'na longhéssa de 661,5 mêtri, co-ina sêde ch'a l'êa làrga 3 m, méntre quélla de vàlle a l'êa lónga ciù ò mêno 700 mêtri. Dòppo o prìmmo træto in rilevòu, chinàndo da-a staçión de Sàn Nicòlla, se incóntra 'n sotopàsso, ciamòu Viadûto Sàn Nicolò e formòu da èrchi in muatûa, pe pöi pasâ sótta a di âtri viadûti fæti de trâve de færo. Da-a meitæ do ciàn inclinòu, dónde in prinçìpio gh'êa a colìssa de radópio, scìnn-a-e Miâge de Ciàppe, a lìnia a se trêuva dónca a-o livéllo do terén. Vèrso mónte, superòu o cavarcavîa de moìn da stràdda de Doménego Ciödo, gh'é a pendénsa màscima do 35%, prezénte in corispondénsa da rànpa finâle.

Lóngo a funicolâre Sécca-Rîghi se trêuvan in tùtto sétte staçioìn. In particolâ, partìndo da vàlle, són quélle de:

• Staçión da Sécca: a staçión de vàlle, a pîgia a sò nómme da-o Làrgo da Sécca, dónde gh'é l'intrâ da fermâta, scitoâ pe dindavéi a l'incrôxo co-a Stràdda de Càrlo Tàrga.
• Staçión de Carbonæa: scitoâ inti giardìn Tîto Rozìnn-a, che s'avànsan in sce Córso Carbonæa, da-o quæ a l'à pigiòu o nómme. A l'é stæta realizâ a l'avèrto, in trincêa.
• Staçión de Sàn Nicòlla: a l'é a fermâta d'intermêzo da lìnia, dónde gh'é o radópio de colìsse pe consentî l'incrôxo a-e vetûe. A l'à pigiòu o sò nómme da l'arénte gêxa de Sàn Nicòlla da Tolentìn.
• Staçión da Madonétta: a l'é a-o servìçio do santoâio co-o mæximo nómme (ciù precizaménte o l'é però dedicòu a-a Nóstra Scignôa Sónta) da-o quæ a l'é stæta nominâ.
• Staçión de Stràdda Præve: a l'é scitoâ in sciâ stràdda de Doménego Præve. Dæto che, insémme a-a fermâta de Carbonæa, a l'é a-a mæxima distànsa da quélla d'intermêzo de Sàn Nicòlla, inte ste dôe staçioìn chi e vetûe se fèrman contenporaniaménte.
• Staçión de Sàn Scimón: a se trêuva a l'altéssa da stràdda de Doménego Ciödo, chi-â scavàlca co-in viadûto.
• Staçión do Rîghi: a l'é a fermâta de mónte, scitoâ in sciâ crénn-a di mónti tra o céntro da çitæ e a pàrte ciù bàssa da valàdda do Bezàgno. O cazaménto da staçión o l'é dotòu de 'na série de teràsse panoràmiche, co-ina vìsta a 360 gràddi.

Tràfego

A vêgia vetûa nùmero 2 into mûzeo di Traspòrti Aotofilotranviàrri de Sàn Stêva

E vetûe in servìçio in sciâ lìnia a-o moménto da sò ativaçión, êan dôe cóbie de veìcoli numeræ 1-2 e 3-4 che percorîvan separataménte i doî inpiànti inti quæ a l'época a l'êa spartîa a funicolâre. In particolâ, e unitæ 1 e 2 êan stæte costroîe da l'inpréiza Miani & Silvestri, vegnìndo consegnæ into 1895. Àivan 'na longhéssa de 7,450 mêtri, 'n péizo a vêuo de 4,5 t e 'na capaçitæ de 24 pòsti da asetæ e 10 in pê. Pe l'inluminaçión intèrna êan dotæ de 'na préiza con àsta e roêta. E vetûe 3 e 4 són stæte costroîe da-a mæxima dìtta e consegnæ into 1897. Da-e dimenscioìn magioî, êan lónghe 8,5 mêtri, àivan 'n péizo a vêuo de 5,3 t e 'na capaçitæ de 32 pòsti da asetæ e 10 in pê.

Tra o 1925 e o 1928 gh'é stæto 'na refæta de dôe vetûe de l'inpiànto de mónte, cuâ da-a Piàggio, ch'a l'à portòu a 'n aoménto da sò capaçitæ a 40 pòsti in totâle. Con l'unión di doî tócchi da lìnia, into 1963 e quàttro vetûe ciù vêge són stæte sostitoîe da dôe caròsse a grànde capaçitæ, òpera da caroserîa Chinetti de Varéize. Dotâ de 'na càscia portànte arenbâ in sce doî carélli, ògni unitæ a l'àiva 100 pòsti in totâle, di quæ 24 asetæ.

In sciâ fìn, da-o 1990 són intræ in servìçio dôe vetûe realizæ da l'inpréiza Nuova Agudia, socjêtæ specializâ inte sto tîpo de travàggi chi, formæ da dôe càsce arenbæ ciaschedùnn-a in sce doî àsci e co-în'articolaçión into mêzo. Ògni vetûa a l'à 'na capaçitæ totâle de 156 pòsti a dispoxiçión di viâgiatoî.

Galerîa d'inmàgine

• 
  L'intrâ da fermâta de vàlle, da-arénte a-o Làrgo da Sécca
• 
  Detàggio de 'na vetûa inta staçión da Sécca
• 
  Vìsta do prìmmo tócco da lìnia inta staçión da Sécca
• 
  A vetûa nùmero 2 inta fermâta de Carbonæa
• 
  A staçIón de mónte a-o Rîghi

Bibliografîa

• (IT) Elisabetta Capelli, Franco Gimelli e Mauro Pedemonte, Dall'acqua all'elettricità, in Trasporto pubblico a Genova fra cronaca e storia, Zêna, De Ferrari, 1981, pp. 301-304, ISBN 88-7172-017-2.
• (IT) Giovanni Cornolò e Francesco Ogliari, Si viaggia… anche all'insù: Le funicolari d'Italia, Milàn, Arcipelago Edizioni, 2004, ISBN 88-7695-261-6.
• (IT) Giuseppe Viscardi, Genova oltre le ferrovie, in I Treni, n. 346, Màrso 2012, pp. 30-32.
• (IT) Corrado Bozzano, Roberto Pastore e Claudio Serra, Genova in salita, Zêna, Nuova Editrice Genovese, 2014, ISBN 978-88-88963-10-5.
• (IT) AMT, La Società di Ferrovie Elettriche e Funicolari, in Storia del trasporto pubblico a Genova, Zêna, Sagep, 1980, pp. 85-116.

Vôxe corelæ

• Funicolâre
• Funicolâre de Sant'Ànna
• Ascensô Castéllo d'Albertis-Montegalétto

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Funicolâre Sécca-Rîghi

Colegaménti estèrni

• (IT) AMT Genova, Funicolare Zecca-Righi, in sce amt.genova.it. URL consultòu o 4 seténbre 2022.
• (DE) Filmìn ch'o fa védde tùtta a córsa da funicolâre, in sce youtube.com. URL consultòu o 4 seténbre 2022.