Zena

ZE	Sta pàgina a l'é scrîta in zenéize

Zêna (prononçiòu ['ze:na]; Genova in italiàn) a l'é 'na çitæ e comùn lìgure, capolêugo da seu çitæ metropolitànn-a e da región Ligùria, ch'a gh'à 'na popolaçión de 561.930 abitànti (a-o 28 de frevâ do 2024).

Zêna comùn
(detàggi) (detàggi)
Zêna – Veduta
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Ligùria
Çitæ metropolitann-a	Zêna
Aministraçión
Scìndico	Marco Bucci (indipendénte de céntro-drîta) da-o 27-6-2017 (2º mandòu da-o 12-6-2022)
Teritöio
Coordinæ:	44°24′25.87″N 8°56′02.34″E44°24′25.87″N, 8°56′02.34″E (Zêna)
Altitùdine	20 m s.l.m.
Superfìcce	240,29 km²
Abitanti	561 930 (28-02-2024)
Denscitæ	2 338,55 ab./km²
Fraçioìn	Védde Quartê e fraçioìn de Zêna e Monicìppi de Zêna
Comùn confinanti	Bargàggi, Bêuxo (AL), Bogiàsco, Canpomòn, Çiânexi, Dâgna, Mazón, Mê, Mignànego, Montéuggio, Órbe (SV), Rensén, Sànt'Orçéize, Sascéllo (SV), Særa, Söi, Tiliêto
Âtre informaçioìn
CAP	16121–16167
Prefìsso	010
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	010025
Cod. cadastrâ	D969
Targa	GE
Cl. scìsmica	zöna 3 (sismicitæ bàssa)
Cl. climàtica	zöna D, 1 435 GG
Nomme abitanti	Zenéixi
Sànto patrón	Sàn Zâne Batìsta
Giórno festîvo	24 de zùgno
Nomiâgio	A Supèrba, A Çitæ da Lantèrna, A Dominànte
Cartògrafîa
Zêna
Zêna – Mappa Poxiçión do comùn de Zêna inta seu çitæ metropolitànn-a.
Scîto instituçionâle

Dîta ascì a Superba, nomiâgio creòu da-o Petrarca, a l'é stæta a capitâle da Repùbrica de Zêna scìnn-a-a seu chéita do 1797. O seu pòrto o l'é o ciù inportànte de l'Itàlia e un di ciù gréndi do Mâ Mediteràneo intrêgo. O seu scìndico o l'é o Marco Bucci.

Giögrafîa

Teritöio

Panoràmma do pòrto de Zêna

O teritöio do Comùn de Zêna o mezûa 243 km² e o l'é formòu da 'na stréita fàscia costêa contornâ da tànti brìcchi.

A mêza stràdda tra Vêxima e Coulóngo s'àrve l'anfitiâtro naturâle do pòrto de Zêna, acugéito a ponénte da-a colìnn-a de Sàn Benìgno (in pàrte deruâ pe anpliâ o pòrto), a levànte da-a colìnn-a che da Caignàn a monta a-o Rîghi fìn a unîse, a l'ertéssa do Fòrte Sperón, con quélla de Sàn Benìgno.

Fêua di doî contrafòrti scôran i doî torénti ciù inportànti da çitæ: a levànte gh'é o Bezàgno, ch'o l'arîva a-o mâ into quartê da Fôxe; a ponénte o Ponçéivia, ch'a divìdde Sàn Pê d'Ænn-a da Cornigén. Se delinean coscì çìnque zöne prinçipæ: o céntro; a Ponçéivia; a Valàdda do Bezàgno; o ponénte e o levànte.

Clìmma

O clìmma de Zêna o l'é tenpiòu marìtimo. A tenpiatûa média in sce 'n ànno a l'é de +15,6 °C, gh'é 'na grànde umiditæ, sorvetùtto de stæ, e cêuve mediaménte 1300 mm a l'ànno.

Stöia

Etæ contenporànea

Segónda Goæra Mondiâle e dopogoæra

Zêna a l’é a prìmma çitæ italiànn-a a pagâ pe l’intrâta in goæra de l’Itàlia. A-i 14 de zùgno do 1940 (qùattro giórni dòppo a diciaraçión de goæra a-a Frànsa) a flòtta ingléize a bonbàrda a Çitæ pe ôe. E dòppo, pe tùtta a durâta da goæra, o fæto d’avéi tànte indùstrie militâri o l’é caxón de contìnoi bonbardaménti aèrei che pròvocan rovìnn-e e migiæa de mòrti. A rescisténsa a-i tedéschi a l’é asæ fòrte e i òperâi zenéixi (do rèsto cómme sucêde ascì a Milàn e a Torìn) inpedìscian a quésti de portâ vîa e fàbriche. E a-i 25 d’arvî do 1945, a Zêna, ùnica çitæ in Itàlia, e Fòrse da Rexisténsa costrénzan i tedéschi a ‘réndise. Finîa a goæra, gràçie ascì a-a prezénsa de l’IRI (Institûto pe-a Ricostruçión Industriâle), a Çitæ a divénta a capitâle de-e Partecipaçioìn Statâli e un di pòli do "Triàngolo Industriâle". O pòrto o travàggia 24 ôe in sce 24 e tùtta a Ligùria a sénte i benefìcci de st’ativitæ chi. Pöi, adâxo adâxo, e fàbriche, ch’àn dæto tànto travàggio pe ànni a migiæa de persónn-e, vêgnan seræ a unn-a a unn-a. Òua a Çitæ, se se esclùdde ’na picìnn-a ativitæ industriâle, a vîve in sciô pòrto, e ancheu (2019) o futûro de Zêna (e fòscia da Ligùria ascì) o vedde a grande sfidda d'a ricostruçión do Pónte Moràndi, deruòu a-i 14 d’agósto do 2018.

Bandêa de Zêna

Bandêa de Zêna

A Bandêa de Zêna a l'é costituîa da a crôxe róssa in campo giànco: a l'é dîta crôxe de San Zòrzo ascì e a-i ténpi d'accai a l'êa o scìnbolo di pellegrin cristien che se recavan inti lêughi santi do cristianeximo a pregâ e che dòppo o 1095, ànno da conquista de Geruzalémme da parte di Tùrchi, àn deciso de pigiâ a croxe e liberâ a tæra dôve o l'êa nasciûo e visciùo Gexû Cristo, dando òrìgine a-e Croxæ. A Bandêa de Zêna a l'à tante bandêe scìmili, cómme a Bandêa de Milan e quella Ingléize che gh'àn a crôxe de San Zòrzo ascí.

Önôrificense

Medàggia d'öo a-o valô militare

O 1 agosto 1947, a çitæ de Zêna a l'é stæta inscignïa da medaggia d'öo a-o valô militâ co-a segoénte motivaçión:

«Amô de Patria, dô de popolo òprèsso, fêo spìrito de ribellion, animon a sò gente inti vinti méixi de dûa lótta o martirologio da quæ o l'é nêua fulgida gemma a l’aureo serto de gloria d'a "Superba" repùbrica mainæa, i 1863 cheiti o sàngoe di quæ o no l'é sparso invan, i 2250 deportæ o martirio di quæ o bruxa ancon inte carne di superstiti, costituiscian o vescillo ch'o l'alita in sciâ Çittæ martoriâ e ch'o l'infervorò i partigen do masciscio so Appennin e de impervie valle, tegnue da-a V zona operativa, a proseguî inte l’epica gesta scin a-o giórno into quæ o sò popolo o suoò a diann-a de l’insurrezion generale. Cegaa a tracotanza nemîga a l'ottegniva a reisa do forte prescidio tedesco, sarvando coscì o pòrto, e industrie e l’önô. O valô, o sacrifiçio e a voentæ di sò figgi ridettan a-a moæ sanguinante a concussa libertæ e da-e sò fumanti rovìnn-e l'é sorta nêua vìtta santificâ da-a valentîxe e da l'olocausto di sò martiri.»

Abitànti

Evoluçión demogràfica

Zêna a gh'à sénpre avûo 'na demografia stàbile, ma into XX Secolo Zêna a l'à avûo mólti ouménti e diminuçioin de popolaçión. Inti anni da-o 1950 a-o 1970 gh'é stæta molta imigraçión da-o Sùd Italia, coscí che a popolaçión a l'é cresciùa inti anni '50 e '60 arrivando ad avéi inti anni '70 ciù de 800.000 abitànti. Dapeu inti anni '80 e anni '90 a l'à sùbiu 'nn-a drastega diminuçión de abitànti da quande e grénde indùstrie cómme l'ItalSider e l'Ansaldo són stæte serræ. Perö ancheu ghe n'é mólti forèsti, cómme equadoriàn, marochìn, cinéixi, che stan rinpopolando çertidùnn-e zöne popolâi cómme San Pê d'Ænn-a e o CEP. Comónque a diminuçión a l'è senpre costante e Zêna za conta çirca 600.000 anime, cîfra che segóndo e stìmme de l'ISTAT a gh'aviéiva da rimanê stagna pe-o cençimento do 2011.

Abitanti censîi

Pòsti de interèsse

«ti troviæ 'na çitæ regâle, cònâ da èrti brìcchi, supèrba pe-i seu òmmi e pe-e seu miâge, che se ti a véddi ti ghe n'æ asæ pe dî ch'a l'é a Scignôa do mâ.»

(Françesco Petrarca, Itinerarium syriacum, 1358)

Nêuve prospettîve turìstiche: Inti anni da-o 1999 a-o 2017 o turìsmo a Zena o l'è vegnûo tanto inportante da fa segnâ 4 milioîn de vizitatoî into anno 2017, rezultòu ciù che poxitîvo, se o se pensa che into 1999 a çitæ a no l'êa manco inserîa inti itinerâri turìstichi italién.

Céntro Stòrico e Lanterna

O céntro stòrico de Zêna o l'é un tra i ciù grendi d'Ouròpa (o mezûa çirca quattroçentomia mêtri quàddri), e o l'é costituîo prinçipalmente da tùtti i caroggi che s'atreuvan drento e miage medievali e da stradde importanti comme quella che ancheu a l'é Vîa Garibaldi con di belìscimi palaçi do 1500, in stîle Renascimentâ e Baròcco, prezénpio (Palasso Gianco e Palasso Rosso). Into céntro stòrico gh'é anche l'antiga gêxa di Santi Cöximo e Damiàn, fòscia a primma gêxa da çitæ. Parte do seu céntro stòrico o l'é un di patrimòni de l'umanitæ de l'UNESCO da-o lùggio 2006.

Unn'âtra mêta turistica pe ecelénsa a l'é l'antîgo bórgo marinaro de Boccadâze, co-e pittoresche barche molticoî, pósto cómme a finn-a passeggiâ (Corso Italia) che costezza o Lido d'Arbâ.

No se pêu no çitâ a Lanterna, o scìnbolo de Zêna. Èrta 117 mêtri, un ténpo a servîva cómme fâro a-e nâve che arrivâvan a Zêna. A seu lûxe a se veddéiva a 40 km de distànsa. Edificâ in sciâ colinn-a de San Benigno, a pöca distànsa da San Pê d'Ænn-a, a l'é stæta mólte vòtte inti vàrri sécoli restruttuâ a càoza di atàcchi nemîxi.

Pòrto Antîgo

Palaççio San Zòrzo

O Pòrto antîgo o l'é 'nn-a parte do pòrto de Zêna ch'a serve cómme quartê rexidensiâle, céntro pe o turìsmo, céntro colturâle e pei servissi. O l'é stæto riadatòu a l'iniçio di anni '90, primma o l'êa stæto squæxi abandonòu. L'area interessà - dîta Area Expo ascì - a va da-a ciàssa Caregamento, dónde gh'é l'antîgo Palàçio San Zòrzo, scìn a-a punta do Meu Vêgio. O sò totâ restauro, finîo into 1992 o l'é un progétto do Renzo Piano.

E strutûe prinçipæ son:

• L'Acquâio
• Palaççio San Zorzo, sede do Banco de San Zòrzo e de l'Aotoritæ portoâ
• O Bigo
• Porta Soviann-a
• I ex Magazzin do coton
• l'Aren-a do mâ

Sport

Zêna a l'é a pàtria italiann-a do zêugo do balón, dónde into 1893 o l'é nasciûo o Zena (Genoa cfc), a prìmma squàddra d'Italia; into 1946 a l'é stæta fondâ a Sandöia.

A Séstri, un quartê do ponente, gh'é ànche a Sestreize.

Aministraçión

Binelàggi

Zêna in sciô fâ da séia

Zêna a l'è binelâ con:

• Marsiggia, da-o 1958
• Columbus, da-o 1964
• Odessa, da-o 1979
• Baltimora, da-o 1985
• Chios, da-o 1990
• Rijeka, da-o 2004
• Beyoğlu, da-o 2007
• Marsala, da-o 2011
• Chiang Mai, da-o 2018

De ciù, a gh'à di acòrdi bilateræ con numerôze çitæ, cómme:

• Barçelónn-a, Spàgna
• Iekatérinburg, Rùscia
• Bonesàire, Argentìnn-a
• Miami, Stâti Unîi

Traspòrti

Ferovîe

Zêna a gh'à dôe inportànte staçioìn inta categorìa Grende Staçioìn de-e ferovîe:

• A Staçión de Zêna Prìnçipe (24.000.000 de pasagê)
• A Staçión de Zêna Brignole (22.000.000 de pasagê)

Gh'é pöi a Staçión de San Pê d'Ænn-a che, gràçie a-i seu 9.000.000 de pasagê, a l'é into progràmma çénto Staçioìn.

Funicolâre

A Funicolâre Zécca-Ríghi

A Funicolâre Zecca-Righi a coléga o largo da Sécca a-e altûe do Rîghi. A pendénsa media a l'è do 19,91%, méntre a pendénsa màscima a l'è do 35%. A l'è stæta inaugurâ inte doì tempi: into 1895 o tòcco de mónte e into 1897 o tòcco de valle, tûtto in galerîa. Conpréize a staçión de válle e a staçión de mónte, a gh'a sétte fermâte.

A Funicolâre de Sant'Ánna

A Funicolâre de Sant'Anna a colèga ciàssa Portèllo co-a via Bertàni, a-o incrôxo con Córso Magènta. A l'è gestìa da-a AMT de Zêna. A l'è stæta inaugurâ o 26 novénbre do 1891. A pendènsa media a l'è do 15,33%, méntre a pendènsa màscima a l'è do 17%. A no gh'a fermâte intermèdie.

L'Ascensô Castéllo d'Albertis-Montegalétto (funicolâre òrizóntale)

L'Ascensô Castéllo d'Albertis-Montegalétto o coléga a via Bálbi, vixin a-a staçión ferroviâria de Prínçipe, co-o Córso Dògali, vixìn a-o Castéllo d'Albèrtis. O l'è gestìo da-a AMT de Zêna. Dóppo a trasformaçión do 2004, o l'è diventòu un particolâre inpiànto de traspòrto público ch'o unîsce un scistêma de tîpo funicolâre con un de tîpo ascensorìstico. O no gh'a fermâte intermèdie.

Nòtte

Nòtte a-o tèsto

Nòtte bibliogràfiche

Vôxe corelæ

• Fæti de Zena do 30 zùgno 1960
• Genoa (Nevada)

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Zêna

Ligàmmi de fêua

• (IT) Scîto ofiçiâ, in sce smart.comune.genova.it. URL consultòu o 17 màzzo 2024.
• (EN, IT, DE, RU, ES, FR) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce visitgenoa.it. URL consultòu o 17 màzzo 2024.