Wikipedia

Aquila (cumüne)

cumüne ligüre
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese

Àquila (Aquila d'Aroscia ascì, Àuguia inta valà du Pennavaire, Àuguglia a Castreveggiu, Àuguija a Èrli, Lauja in urmeàscu[4], Aquila d'Areuscia in zenese, Aquila d'Arroscia in italiàn) u l'é 'n cumün de 155 abitanti ch'u se tröva inta valà de l'Aroscia, inta pruvinsa de Impéria.

Aquila
cumün
Aquila – Stemma
Aquila – Veduta
Aquila – Veduta
Panuàmma de Àquila d'Aròscia
Localizaçión
StâtoItàlia Itàlia
Región Liguria
Provìnsa Imperia
Aministraçión
ScìndicoTullio Cha (lista sivica "Uniti per Aquila") da-o 1-6-2015 (2º mandòu da-o 22-9-2020)
Dæta de instituçión1947
Teritöio
Coordinæ:44°05′00.76″N 8°00′19.54″E
Altitùdine495 m s.l.m.
Superfìcce10,06 km²
Abitanti155[1] (30-6-2019)
Denscitæ15,41 ab./km²
Comùn confinantiÀutu (CN), U Burghettu, Cravaüna (CN), Naxin (SV), Unsu (SV), Ransu
Âtre informaçioìn
CAP18020
Prefìsso0183
Fûzo oràrioUTC+1
Còdice ISTAT008003
Cod. cadastrâA344
TargaIM
Cl. scìsmicazöna 3 (sismicitæ bàssa)[2]
Cl. climàticazöna E, 2 329 GG[3]
Sànto patrónSanta Reparâ
Giórno festîvo8 utùbre
Cartògrafîa
Màppa de localizaçión: Liguria
Aquila
Aquila
Aquila – Mappa
Aquila – Mappa
Pusisiun du cumün de Àquila inta pruvinsa de Imperia
Scîto instituçionâle

Geugrafìa

modìfica

U te(r)itò(r)iu cumünàle de Aquila d'Aròscia u l'è scituàu inta valà du scciümme Aroscia, ai cunfin cun u basìn da valà du Pennavaire. U l'è sircundàu dai munti, dunde se pò vegghe a Ròcca du Bussàu (948 m), assèmme au munte Turétta (852 m).

Particulàre a l'è a presensa de 'na rùggia (cascâ) vixìn au làgu da Ferài(r)a, basìn artifisiàle custruìu intu 1998, pé inaiguà i campi cultivài de Àquila, du Burghettu e de Ransu. U cunfìna cun U Burghettu e Ransu a sud, Àutu e Cravaüna (CN) a nord, Naxìn e Ùnsu a nord-est.

A cunta ùnze burgàe: Salìn, Ciàssa, Cantu, Ai(r)a, Pràu, Loga, Affredù, Ferrai(r)a, Mugnu, Muntà, Maiuréu cu-e quali a cröve 10,06 km².[5]

Sto(r)ia

modìfica
  •  
    Panu(r)àmma du paìse in estài
  •  
    Âtra vista de Àquila e da valle Aròscia
  •  
    U munumentu ai caütti

E prime testimunianse e sun stàe truvàe inta grotta denuminâ lucalmènte Arma du Cüppà, vixìn aa rùggia da Ferài(r)a, rizalenti a 8000-10000 ànni fà, cuntempuranee a quélle da valà du Pennavaire (prinsipalmente l'Arma du Stevanin).[6]

Stu fenomenu chi u cuntinua ascì intu Neuliticu, grassie ascì aa presènsa de carbun, riscuntrâ inta valà du Ferài(r)a. Seculi dòppu u te(r)itò(r)iu cumünàle u vegne ucupàu dai Rumài, avendu batüu i Ligüi Ingauni, u ne segue che, düante u periudu medievàle chi i se stabiliscen di muneghi benedetìn, chi i dàvan amentu au regulamentu de San Cu(r)umbàn. Da vellu u deive(r)éva u numme da varietài lucale de u(r)ìva, a cu(r)umbài(r)a.

Doppu u peìudu de duminasiùn Lungubarda e bàrba(r)ica, u fenìsce a fà parte intu 1202 du Marchesàu di Clavesana, tantu che intu XI seculu vegne edificàu u castéllu lucàle (in sciu càppu da còlla surva l'abitau d'ancöi), ch'u permettéva in rapidu culegamèntu cun quellu de Àutu.

Segundu de supusisiùn u nòmme lucàle u se(r)eva legàu a quellu de 'na colla, famusa pé u stasiunamèntu de àquile. Dandu amentu pe(r)ò a àtre versciùn stu chi u se(r)eva ciütòstu culegàu aa famìa di Cha, che in sce u sò stemma i prezèntan propiu quella bestia.

Aturnu au 1233, cun u rafursamèntu du cuntrollu zenese in scia Cêve a pupulasiùn de Àquila a partecipa a l'incrementu da demugrafìa du növu burgu cêvése, cumme u l'avegnìva cun àtre pupulasiùi aruscìne de l'epuca.

Dau 1328[7] u burgu, infeudàu ai Cepulìn de Arbenga dai Clavesana, u vegne assediàu dai Del Carretto, cun u Marchese Zorzu, ch'u se fà ducca infeudà intu paìse.[7], ascì se u duminiu u nu se mustra du(r)atüu, in quantu u feudu u passa pòcu dòppu sutta u strettu duminiu di Clavesana. Particulàre a cundisiùn di sentei abitài de Leverùn e de Gavenu(r)a, ancöi frasiùi du Burghettu che, aa morte di marchexi lucàli i vegnen anesci au növu marchesàu de Süccaellu, faxendu parte de in ünicu feudu cun u castellu du burgu.

Fà pe questu ecesiùn u perìudu fra tostu u 1386 e u 1590, quand'u nu gh'è stàu in duminiu stabile da parte di Del Carretto, ma ina sempre mazù ingerènsa zenese, tantu che Aquila a và a fa parte du vicariàu de Ransu, pòi cunfluìu intu capitanàu da Cêve.

Cun a guèra fra zenesi e sabaudi u turna difatti sutta a stu stàttu picìn, fin a quandu u nu se desfà, intu 1624, venèndu sciurbìu daa Repübbrica de Zena. A situasiùn a cangia in moddu sustansiàle quande u 'rìva l'esercitu fransése, guidàu da Napuleùn Bunaparte. U te(r)itò(r)iu cumünàle u entra ducca a fa pàrte da Repübbrica Ligüe (u ven anessu au cantun de Rànsu primma, poi de quellu cêvése), smembrâ intu 1802, quande i te(r)itò(r)i cunquistài i passan sutta au duminiu de l'Impeu Fransese, sutta u Dipartimentu Munenötte.

Cun a restaurasiùn du 1815 u passa sutta i pusedimenti du Regnu de Sardegna, divegnüu poi Regnu d'Italia dau 1861, inse(r)ìu inta pruvinsa de Impe(r)ia. Doppu u segundu cunflittu a và a fà parte da Repübbrica Italiana.[8]

Diferenti i cangiamènti te(r)itu(r)iàli subìi, intu 1928 difatti i paixi de Ransu e Àuguia i vegnen piài dau cumün di Burghettu, pe êsse ricustituìi sulu intu 1947.

I ürtimi cangiamènti i sun da riscuntrà intu 1949, quande Gavenu(r)a a vegne destaccà da Àquila pé entrà a l'internu du Burghettu. Dau 1862 u cumün u pìa u numme üfisiàle, 'zunzendu u sufissu "d'Aroscia", pe distinguelu da àtri cumüi.[9]

Da l'ànnu 1973 au 31 de dixembre 2008 a cumüna a l'ha fàu parte da Cumunitài Muntana de l'Àta Valà de l'Aròscia poi supressa. Dau 2014 a l'è pàrte l'Uniun di Cumüi de l'Àta valà de l'Aroscia.[10]

Inte l'ànnu 2017 a l'è stâ prupòsta a fuxùn di cumüi du Burghettu e de Àquila inte in sùlu, ch'u du(r)eva pià u numme de Aròscia vista a stò(r)ia cumüne fra i dùi teritòi. U növu ente u da(r)eva cuscì u segundu sentru aruscìn (fra quelli in pruvinsa de Impeia) pé grandessa doppu A Cêve.[11]

Abitanti

modìfica

Evulusiùn demugrafica

modìfica

Abitanti censìi[12]

Pòsti de interesse

modìfica
  •  
    I rèsti du castéllu di Clavesana, ch'i suvrastan u paìse de Aquila
  •  
    L'u(r)atò(r)iu de Santa Cata(r)ìna, cun vixin u museu archeulogicu
  •  
    Vista de Santa Repa(r)â
  •  
    Atra vista da paruchiâle
  •  
    L'abscide da gêxa de Santa Repa(r)â
  •  
    A cà cumünâle de Àquila d'Aròscia

Architetüe religiùse

modìfica

A livéllu religiusu u cumün de Àquila u fa parte da diocexi de Arbenga e Impe(r)ia, presentandu sulu ina parocchia, dedicà a Santa Repa(r)â.[13]

• Gêxa da parocchia de Santa Repa(r)â, a se tröva intu burgu de Àquila e a l'è stâ edificâ fra u 1582 e u 1589, mèntre intu 1597 a l'è avegnüa a cunsacrasiùn. De ciànta barocca a cunserva in còru de legnu u(r)igina(r)iamènte cunservàu intu cunventu di Agustiniai da Cêve.[14]

• U(r)atò(r)iu de Santa Cata(r)ìna inta Ciassa, prubabilmente rizalente au XV-XVI seculu se(r)éa de edificasiun presedente aa paruchiâle. Atacàu aa veia cà cumünâle, a dividde cun st'edifissiu a cuvertüa in ardêxia, mentre l'ingressu u l'è segnàu da na sé(r)ie de ünze sca(r)ìn.[15]

• Capelétta de San Bastian, in stìle baroccu, u l'è rizalènte au 1732, scituàu inta burgâ de Salìn. Internamente presenta 'n'àula utagunâle, cun l'abscide semiriundu sciaccàu.[16]

• Capeletta de San Giacumu, a se tröva in scia còlla ch'a suvrasta u paìse (ai cunfin fra a valâ de l'Aroscia e quella du Pennavaire) ch'a porta u nomme du sàntu. Mensciunâ cumme u(r)atò(r)iu intu 1585, g'ha de furme semplici e austé(r)e. A l'internu u se cunserva in atâ setesentescu.[17]

• Capeletta dedicâ a l'Imaculâ Cuncesiùn, inta burgâ de Mügnu, l'è ciütòstu isulâ. Mustra de furme tipiche de capelle arpèstri. Descrìta pe a primma vôtta intu 1585, internamente l'àula e u presbité(r)iu sun quadrangulà(r)i, mèntre l'abscide semiriundu. Da nutâ l'atâ setesentescu.[18]

• Capella de Sant'Antôgnu, culucâ inta burgâ de Muntâ, longu aa stràdda da frasiun, davanti a vélla se dröve in spàssiu cianéllu. Dae caraterìstiche setesentesche, g'ha in àula retagnulàre e in presbité(r)iu quadrangulâre ciü stréitu. A cuvertüa interna a l'è dâ da 'na vôtta a butte lünettâ.[19]

Castéllu

modìfica

U Castéllu di Clavesana a l'è ina furtessa medievâle edificâ aturnu ai anni 1060 e 1090, ma u vegne mensciunàu cun precixùn sulu aturnu au 1202 pé metî in cumünicasiùn e valà de l'Aroscia cun quella du Pennavaire, prinsipalmente cun a furtificasiùn de Àutu.

Ancöi i se pònan vegghe sulu pòchi rèsti, fra cui a tùre e e mü(r)agne du pe(r)imetru.[20][21]

Musei

modìfica

A Àquila u se tröva u museu archeulogicu da valà de l'Aròscia, dunde se ponen vegghe atrèssi, ugètti e âtri reperti ritruvài inte grotte lucâli, cun ascì de ativitài laburatu(r)iàli.[22]

Ecunumìa

modìfica

L'ecunumìa du paìse a l'è bazâ in moddu prevalènte in sce l'agricultü(r)a: i se cultìvan e u(r)ìve taggiàsche e e varietài d'üga lucâli, prinsipalmènte pigàu e urmeàscu. Atìvu u l'è l'alevaméntu, specialmènte de e vàcche. Rilevante a prudusiùn de legnàmme e a rocòlta de e castàgne e di fùnzi. Inti tempi antìghi Àquila a l'éa sentrale pé u cumerciu fra e valàe du Pennavaire e de l'Aroscia, ma ascì pé a presensa de arvun intu bacìn da Ferài(r)a.

Cultü(r)a

modìfica

Dialettu de Àquila

modìfica
  U mèximu argumentu in detaiu: Dialettu arbenganese.

U dialettu parlàu a Àquila u l'è de stampu arbenganese e u fa parte du grùppu du Ligüe sentru-ucidentàle, u presenta carateristiche peò ciü particulàri, riscuntrabili inte tütta a valà de l'Aroscia, legâ stuicamènte a Arbenga, ma ascì a a sitài de Impe(r)ia.

Enugastrunumìa

modìfica

L'uìva cu(r)umbài(r)a

modìfica

Particulare de stu te(r)itò(r)iu chi a l'è l'u(r)ìva cu(r)umbài(r)a, intrudòtta dai benedetìn de San Cu(r)umbàn, stabilìi inta vixìna lucalitài de Gavenu(r)a, stu(r)icamènte legâ au teritòiu de Àquila.

Questa varietài a l'è stà poi sustituìa gradualmente da quella taggiasca, difüza int'in segundu mumentu dai stessi muneghi. Ancöi sta varietài antiga a l'è stâ parsialmènte riscuvèrta, anche se prinsipalmente a l'è cultiâ inta zòna de Finâ.

Feste e fée

modìfica

• Festa patrunàle de Santa Repaà, a l'è a festa patrunàle du paìse, a se tegne de utùbre.

• Festa de San Giacumu, a se tegne inta capeletta dedicâ au santu, cun a messa e a prucesciùn de cunfraterinte lucàli, cun poi a sagra relatìva, a se tegne aa fìn de lüju.[23]

Aministrasiùn

modìfica
Perîodo Prìmmo çitadìn Partîo Càrega Nòtte
2 zügnu 1985 13 nuvembre 1989 Giuseppe Cha Demucrassìa Cristiana Scindicu
13 nuvembre 1989 29 mazzu 1990 Ottavio Cha Demucrassìa Cristiana Scindicu
29 mazzu 1990 24 arvì 1995 Ottavio Cha Demucrassìa Cristiana Scindicu
24 arvì 1995 14 zügnu 1999 Ottavio Cha lista sivica Scindicu
14 zügnu 1999 14 zügnu 2004 Roberto Marini lista sivica Scindicu
14 zügnu 2004 8 zügnu 2009 Roberto Marini lista sivica Scindicu
8 zügnu 2009 28 mazzu 2014 Piero Claveri Per Aquila
(lista sivica) 		Scindicu
28 mazzu 2014 1º zügnu 2015 Fernando Colangelo Cummissàiu Straurdinàiu
1º zügnu 2015 22 setembre 2020 Tullio Cha Uniti per Aquila
(lista sivica) 		Scindicu
22 setembre 2020 in càrega Tullio Cha Uniti per Aquila
(lista sivica) 		Scindicu

Vie de cumünicasiùn

modìfica

U teritòiu de Aquila u l'è traversàu da a Stradda Pruvinsàle 78 che a permette u culeegamentu stradale cun Ransu, a sud, e U Burghettu ad ovest rivàndu a culegàse un a Stradda pruvinsàle 14.

Nòtte

modìfica
  1. ↑ Dato Istat - Pupulasiùn rexidente ai 30 de zügnu 2019.
  2. ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
  3. ↑ Lézze 26 agósto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
  4. ↑ Grafia du disiunàiu Italian-ulmioscu Ulmioscu-Italian
  5. ↑ (IT) U statütu cumünàle de Àquila, in sce dait.interno.gov.it. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  6. ↑ (IT) A stòia du cumüne, in sce aquilacomune.it. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  7. ↑ 7,0 7,1 Andrea Gandolfo, La provincia di Imperia: storia, arti, tradizioni. Volume 1, Peveragno, Blu Edizioni, 2005.
  8. ↑ (IT) Scheda du cumün de Àquila, in sce expovallearroscia.com. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  9. ↑ (IT) Aquila d'Aroscia, scheda du cumün, in sce siusa.archivi.beniculturali.it. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  10. ↑ (IT) A nàsce l'Uniun di Cumüi de l'Àta valà de l'Aroscia, in sce anci.it. URL consultòu o 15 zùgno 2021.
  11. ↑ (IT) U nasce Aròscia, u cumün fuxiùn fra U Burghettu e Àuguia, in sce riviera24.it. URL consultòu o 15 zùgno 2021.
  12. ↑ Statìstiche I.Stat ISTAT  URL cunsultàu u 30-12-2023.
  13. ↑ (IT) U cumün de Àquila, i pòsti, in sce aquilacomune.it. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  14. ↑ (IT) Gêxa de Santa Repa(r)â, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 17 agòsto 2022.
  15. ↑ (IT) U(r)atò(r)iu de Santa Cata(r)ìna de Lisciàndria, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 17 agòsto 2022.
  16. ↑ (IT) Salìn, Capella de San Bastiàn, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 17 agòsto 2022.
  17. ↑ (IT) Capélla de San Giacumu, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 17 agòsto 2022.
  18. ↑ (IT) Capeletta de l'Imaculâ, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 17 agòsto 2022.
  19. ↑ (IT) Capeletta de Sant'Antôgnu, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 17 agòsto 2022.
  20. ↑ (IT) I pòsti du cö 2020: U castellu de Àquila, in sce fondoambiente.it. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  21. ↑ (IT) Ae uigini da nòstra siviltài, in sce 24orenews.it. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  22. ↑ (IT) U museu archeulogicu da Àquila d'Aròscia, in sce expovallearroscia.com. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  23. ↑ (IT) A festa de San Giacumu, in sce rivieraeventi.it. URL consultòu o 3 lùggio 2021.

Àtri prugètti

modìfica
Contròllo de outoritæVIAF (EN) 237046442 · GND (DE) 7637279-0 · WorldCat Identities (EN) 237046442
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Aquila_(cumüne)&oldid=253072"