Lisciandria
ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ |
Lisciàndria ò Lusciàndria (prononçiòu [lyʃaŋdɾja]; Lissändria into dialétto lisciandrìn, prononçiòu [lisɒŋdɾja]; Lissandria in piemontéize, prononçiòu [lisaŋdɾja]; Alessandria in italiàn, prononçiòu [alesˈsandrja]) a l'é 'na çitæ e comùn ch'a se trêuva inta región Piemónte, capolêugo da provìnsa co-o mæximo nómme. Co-i sò 91.071 abitànti (a-i 31 de màzzo do 2023) a l'é o tèrso comùn do Piemónte pe popolaçión, dòppo Torìn e Novâra, e o prìmmo pe superfìcce[4].
Lisciandria comùn | |||
---|---|---|---|
A ciàssa do dòmmo de Lisciàndria | |||
Localizaçión | |||
Stâto | Itàlia | ||
Región | Piemonte | ||
Provìnsa | Lisciandria | ||
Aministraçión | |||
Scìndico | Giorgio Abonante (PD) da-o 28-6-2022 | ||
Teritöio | |||
Coordinæ: | 44°54′47.99″N 8°37′12″E | ||
Altitùdine | 95 m s.l.m. | ||
Superfìcce | 203,57 km² | ||
Abitanti | 91 071[1] (31-5-2023) | ||
Denscitæ | 447,37 ab./km² | ||
Fraçioìn | Astuti, Cabanette, Cantalupo, Casalbagliano, Cascinagrossa, Castelceriolo, Gerlotti, Litta Parodi, Lobbi, Mandrogne, San Giuliano Nuovo, San Giuliano Vecchio, San Michele, Spinetta Marengo, Valmadonna, Valle San Bartolomeo, Villa del Foro | ||
Comùn confinanti | Alluvioni Piovera, Bosco Marengo, Castellazzo Bormida, Castelletto Monferrato, Frugarolo, Montecastello, Oviglio, Pecetto di Valenza, Pietra Marazzi, Quargnento, Sale, San Salvatore Monferrato, Solero, Turtonn-a, Valenza | ||
Âtre informaçioìn | |||
CAP | 15121–15122 | ||
Prefìsso | 0131 | ||
Fûzo oràrio | UTC+1 | ||
Còdice ISTAT | 006003 | ||
Cod. cadastrâ | A182 | ||
Targa | AL | ||
Cl. scìsmica | zöna 3 (sismicitæ bàssa)[2] | ||
Cl. climàtica | zöna E, 2 559 GG[3] | ||
Nomme abitanti | Lisciandrìn (pms) Lissandren (it) Alessandrini | ||
Sànto patrón | Madònna da Sàlve, Sàn Bâdoìn | ||
Giórno festîvo | 10 novénbre | ||
Cartògrafîa | |||
Poxiçión do comùn de Lisciàndria inta sò provìnsa. | |||
Scîto instituçionâle | |||
Giögrafîa
modìficaLisciàndria a se trêuva inta Cianûa Padànn-a, in sciâ zìnn-a drîta do sciùmme Tànaro, no lontàn da-a confloénsa co-o Bórmia. A sò ciànta a l'é ciutòsto regolâre, con de stràdde làrghe e retilìnie; a grànde espansción topogràfica da segónda meitæ do Nêuveçénto a s'è manifestâ sorviatùtto lóngo a direçión sùd-ponénte.
Clìmma
modìficaLisciàndria a gh'à o clìmma tìpico da Cianûa Padànn-a, con di invèrni fréidi e pìn de néggia e de stæ câde e afôze. No ghe cêuve goæi (ciù ò mêno 600 mm d'ægoa a l'ànno), co-e precipitaçioìn ch'én concentræ d'ötùnno e de primavéia. A çitæ a se diferénsia da-o rèsto do Piemónte pò-u sò clìmma ciù continentâle. I invèrni, a caxón do gràn nùmero de giórni de néggia, són ciù fréidi (co-ina média a zenâ de +0.4 gràddi), méntre e stæ són afôze ma ciù sécche e con ciù giórni de Sô: lùggio, ch'o l'é o méize ciù câdo, o regìstra 'na tenperatûa média de +24 gràddi e sôlo 32 milìmetri d'ægoa, raxón pi-â quæ o l'é o ciù sécco de l'ànno ascì.
Stöia
modìficaEtæ antîga
modìficaPrìmma da dominaçión romànn-a, a zöna a l'êa òcupâ da unn-a de popolaçioìn di Lìguri Antîghi, i Statiellates, ch'én stæti sotomìssi vèrso a fìn do sécolo III prìmma de Crìsto, co-a conquìsta da coscì dîta Gàllia Cizarpìnn-a, integrâ inte l'ànno 42 prìmma de Crìsto tra e provìnse centrâli da repùbrica e de manimàn romanizâ.
Inti prìmmi ànni de l'inpêro gh'é fòscia stæto a fondaçión di doî pàixi de Roverêto e de Bergòggio. Co-a chéita de Rómma e pasòu o moménto da dominaçión ostrogöta, inte l'etæ di longobàrdi a región a l'êa aministrâ pe mêzo de "córte" e, in particolâ, da quélla de Maréngo. Chi, into sécolo VIII, l'é stæto tiòu sciù da-i longobàrdi a coscì dîta tôre de Teodolìnda.
Etæ de Mêzo
modìficaInte l'ànno 774, o contròllo in sciâ región o l'é pasòu a-o régno di Frànchi, moménto a-o quæ o doviéiva remontâ a fondaçión da córte de Roverêto, che ciù tàrdi a l'à avûo 'n ròllo centrâle inta fondaçión da çitæ. Into 962 o rè de Germània, l'Ötón I de Sasònia, o l'à conquistòu o régno d'Itàlia, creàndo o Sâcro Inpêro Romàn. A ògni mòddo, i lìberi comùn inta Cianûa Padànn-a àivan conservòu 'na grànde outonomîa, pagàndo de tàsce a l'inperatô sôlo quand'o l'êa in viâgio inta región. O Federîgo Barbaróssa, ch'o l'amiâva de cangiâ sta scitoaçión chi, o l'à dónca decîzo de creâ a diêta de Roncàggia e, inte l'ànno 1162, o l'à destrûto Milàn, un di comùn ciù inportànti. I âtri comùn àn coscì decîzo de métise insémme inte 'n'aleànsa, a Lîga Lonbàrda, con l'òbietîvo de sarvâ a sò outonomîa.
Pe poéise scontrâ co-o Barbaróssa, a Lîga a l'à decîzo de fondâ 'na nêuva civitas, conpìndo 'n àtto che a l'época o l'êa 'n privilêgio escluxîvo de l'inperatô. A región identificâ pe l'òcaxón a l'é stæta o teritöio de Roverêto, scitoòu da-arénte a-e tære do Marchexâto do Monferòu, aleòu stréito de l'inperatô, e in sciâ confloénsa tra o Tànaro e o Bórmia, poxiçión ch'a se poéiva difénde de lengê. A çitæ a l'é stæta popolâ con de génte da-i pàixi d'in gîo e fortificâ gràçie a de finànse concèsse do comùn de Zêna. A-i 3 de màzzo do 1168 i tréi cónsoi da Civitas Nova àn firmòu a Lödi l'adexón a-a Lîga Lonbàrda e, doî ànni dòppo, a çitæ a l'é stæta òfèrta a-o Pàppa Lisciàndro III, ch'o l'à pigiâ cómme un di sò féodi e, coscì, o l'à mostròu o sò arénbo a-a lòtta di comùn cóntra l'inpêro. O nómme da Civitas Nova o l'é stæto dónca cangiòu a Lisciàndria, pe métte in ciæo a sò apartenénsa a-o Stâto Pontifìccio[5].
A provocaçión di comùn a l'é ariêscîa inte sò intençioìn, co-o Barbaróssa ch'o l'é defæti chinòu into Régno d'Itàlia inte l'ànno 1174 e, dòppo ch'o l'àiva destrûto Sûza e òtegnûo a réiza de Àsti, a-i 29 d'òtôbre o l'à comensòu o blòcco de Lisciàndria. A ògni mòddo, i lisciandrìn àn rexistîo a-i atàcchi inperiâli pe l'invèrno intrêgo, co-o Barbaróssa che, aprêuvo a l'inandiâse vèrso a çitæ de l'ezèrcito da Lîga Lonbàrda, a-i 12 d'arvî o l'à dispòsto de levâ o blòcco[6]. E dôe armæ se són incontræ a Montebèllo, dónde no l'àn conbatûo ma s'é provòu a inandiâ de tratatîve de pâxe. Aprêuvo a-o faliménto do negoçiâto, gh'é stæto a gràn batàggia de Legnàn, co-a batòsta de l'ezèrcito de l'inpêro. A tùtte e mainêe o contròllo in sce Lisciàndria, co-e dispoxiçioìn do tratâto de pâxe de Costànsa, o l'é pasòu pròpio a l'inperatô, ch'o gh'à cangiòu o nómme a Cesarea (ò Kaiserstadt, in tedésco)[7].
Inte l'ànno 1193 o féodo da çitæ o l'é pasòu a-o Bonifàçio I do Monferòu. A ògni mòddo, quàrche ànno dòppo, i lisciandrìn se són ribelæ a l'outoritæ inperiâle, abandonàndo o nómme Cesarea e aleàndose con Àsti e Verçèlli, co-a questión ch'a s'é destrigâ pe mêzo de l'arbìtrio di comùn de Milàn e de Piaxénsa. L'é dónca comensòu 'na trêgoa tra Lisciàndria e o Marchexâto do Monferòu, no sénsa de nêuve ratèlle e de âtre aleànse. Insémme a Verçèlli, a çitæ de Lisciàndria a l'à pigiòu pàrte a-a batàggia de Casei Gerola into 1213 e a-a destruçión do Cazâ into 1215. Inte st'òcaxón chi i sordàtti lisciandrìn àn pigiòu da-o dòmmo do Cazâ e relìche di Sànti Evâzio, Natâle e Proiétto, ciù dôe stàtoe de latón de 'n galétto e de 'n àngiou, mìsse in çìmma a-e pìsse da catedrâle liscindrìnn-a. A goæra co-o Monferòu a l'é tórna comensâ into 1228, quànde o Bonifàçio II o s'é aleòu con Àsti pe atacâ Lisciàndria. A ògni mòddo l'intervénto da segónda Lîga Lonbàrda, ch'a l'àiva blocòu Monbarùsso, o l'à fîto portòu a-a réiza do marchéize.
Inta segónda meitæ do sécolo XIII o panoràmma polìtico piemontéize o l'é cangiòu co-e amîe d'espansción di Angioìn. Insémme a bén bén d'âtri comùn, Lisciàndria a l'à decîzo de nominâ cómme capitànio da çitæ o Ghigèrmo VII do Monferòu. A tùtte e mainêe i çitén de Àsti, lô ascì sotomìssi a-o Ghigèrmo, into 1291 àn promìsso a-i lisciandrìn 'n tagión de 85.000 fiorìn d'öo in càngio da catûa do marchéize. Atræto a Àsti co-ina scûza, o Ghigèrmo o l'é stæto mìsso in prexón e fæto moî de fàmme quàrche méize dòppo. O sò fìggio, o Zâne I, o l'à atacòu Àsti pe repìcco, conquistàndola, ma o l'é mòrto sénsa erêdi into 1303. O Càrlo II d'Angiò o l'à profitòu da scitoaçión pe conquistâ e çitæ a sùd do Tànaro, creàndo a contêa de Piemónte.
Into 1345, dòppo a sò vitöia inta batàggia de Gamenâio, o Marchexâto do Monferòu e o comùn de Milàn se són spartîi e tære di Angioìn, con Lisciàndria ch'a l'é pasâ sott'a-a proteçión do Luchìn Viscónti. Into 1391, dòppo avéi goâgnòu a batàggia de Lisciàndria, o Giàn Galiàsso Viscónti o l'é ariêscîo a unî i sò teritöi into Ducâto de Milàn[8]. A sò figûa con de lóngo ciù potêri a l'à portòu i lisciandrìn a ribelâse into 1403. A rivòlta a l'é stæta batûa da-o capitànio cazaléize Bonifàçio Càn, che into méntre o l'à restitoîo e relìche di sànti portæ vîa da-o Cazâ doî sécoli prìmma. O capitànio, ch'o l'amiâva de creâ a sò scignorîa, o s'êa fæto nominâ governatô de Lisciàndria ma o l'é mòrto into 1412 e a çitæ a l'é tornâ sott'a-o contròllo dirètto di Viscónti. Into 1417 o Féipo Màia Viscónti, pe métte fìn a-e ratèlle tra ranpìn e mascheræ, o l'à creòu o partîo da Câza Ducâle, fàndoghe intrâ di nòbili de tùtte dôe e façioìn, a-i quæ o consegnâva 'n stémma in comùn e 'na ciàssa dónde arecanpâse.
Con l'estinçión, inte l'ànno 1447, da cazàdda di Viscónti, i milanéixi àn diciaròu o nasción da Repùbrica Anbrêuxànn-a. Alôa o Càrlo de Valois, dùcca d'Orléans e governatô de Àsti ch'o credéiva d'avéi di dirìtti in sciô ducâto, o l'à decîzo d'atacâ e tære milanéixi, pigiàndo e fàndo caciâ zu i castélli de Anón e de Felisàn. I lisciandrìn, sott'a-a goìdda do Bertomê Coleoìn, àn però levòu o blòcco a Bòsco Maréngo e batûo i astigén, fæto ch'o l'à segnòu a fìn de rivendicaçioìn di Orléans.
Etæ modèrna
modìficaTra i sécoli XVI e XVII, con l'aministraçión do coscì dîto contâdo de Lisciàndria, a çitæ a l'é restâ inti domìnni de Milàn, andàndo aprêuvo a-i sò fæti stòrichi: a-o coménso i Sfòrsa àn mìsso tórna in pê o ducâto, che però o saiâ òcupòu ciù vòtte da-i françéixi, ch'àn sachezòu Lisciàndria ascì into seténbre do 1527, e che in sciâ fìn o l'é diventòu 'na provìnsa spagnòlla. Inti ànni da sotomisción a Milàn e, dòppo, a-a Spàgna, a çitæ a l'à pèrso l'outonomîa avûa scìnn-a da-a sò fondaçión; pe cóntra o moménto de stabilitæ o gh'à però permìsso de svilupâse cómme inportànte céntro comerciâle tra Zêna, co-o sò pòrto, e a Lonbardîa. A-o pónte in sciô Tànaro, inandiòu do 1455 pe voéi do Françésco Sfòrsa, gh'é stæto azónto into sécolo XVII 'na nêuva pavimentaçión e 'n téito de covertûa.
A çitæ a l'é stæta interesâ da-a goæra frànco-spagnòlla, co-o blòcco into 1657 di ezèrciti de Frànsa, goidòu de l'Armàndo de Borbón, e de Mòdena, sott'a-a goìdda do Françésco I d'Èste, che però o l'é falîo, con Lisciàndria ch'a l'é restâ spagnòlla.
Into 1707, co-a goæra de sucesción spagnòlla, Lisciàndria a l'é stæta òcupâ da l'ezèrcito inperiâle, comandòu da-o prìnçipe Eogénio. A-a fìn do conflìtto o tratâto de Utrecht o n'à decîzo l'anesción a-o ducâto de Savöia. A poxiçión stratégica da çitæ, a-i confìn co-a Lonbardîa oustriàca, a l'à portòu o Vitöio Medêo II a fâghe constroî bén bén de fortificaçioìn, co-ina grànde fortéssa da-a fórma a stélla ch'a l'àiva pigiòu o pòsto do pàize de Bergòggio. A batòsta inta batàggia de Basignànn-a e o sucescîvo blòcco françéize da nêuva çitadélla àivan mìsso in dificoltæ i piemontéixi inti ànni da goæra de sucesción oustrìaca, che però àn cangiòu l'éxito da canpàgna inta batàggia de Piaxénsa.
Etæ contenporània
modìficaInta prìmma canpàgna d'Itàlia, vosciûa da-a Frànsa rivolusionâia, gh'é stæto l'òcupaçión françéize da çitadélla. L'ezèrcito rùscio, pàrte da segónda coaliçión e sott'a-o comàndo de l'Aleksandr Vasil'evič Suvorov, o l'à scorîo de chi i françéixi inte l'ànno 1799. Co-a vitöia do Napolión inta segónda canpàgna d'Itàlia, terminâ con l'avoxâ batàggia de Maréngo ch'a l'é stæta conbatûa pròpio into teritöio lisciandrìn, o ducâto de Savöia intrêgo o l'é però finîo inte moén di françéixi. L'anesción ofiçiâ a-a Frànsa a l'é de doî ànni dòppo, into 1802, con Lisciàndria ch'a l'é stæta diciarâ capolêugo do dipartiménto de Maréngo. O Napolión o l'à vosciûo di gréndi travàggi architetònichi a-a çitæ, che n'àn bén bén cangiòu l'âia: a çitadélla a l'é stæta anpliâ méntre a vêgia catedrâle gòtica a l'é stæta caciâ zu pe fâ o pòsto a quélla nêuva, progetâ segóndo o gùsto neoclàscico. L'antîgo galétto de latón conquistòu a-o Cazâ o l'é stæto mesciòu in sciô palàçio do Monicìpio, méntre l'àngiou o l'é scentòu inte quélli ànni. Co-a fìn do Prìmmo Inpêro, into 1814 a çitæ a l'é stæta conquistâ da-i oustriàchi e, a-i 30 de màzzo de quéllo ànno, co-o tratâto de Parìggi a l'é tornâ inti domìnni do ducâto de Savöia.
A rivòlta do Piemónte do màrso 1821, nasciûa inte l'ànbito di möti do 1820-1821, a l'é partîa da Lisciàndria, co-i rivoltôxi, sott'a-a goìdda do Santorre di Santarosa, ch'àivan pigiòu o contròllo da çitadélla. Co-a faliménto da rivòlta, o Càrlo Felîçe o l'à decîzo de cédde a-e prescioìn de l'inpêro oustrìaco, ch'o l'àiva za propòsto a-o rè de Sardégna 'n'òcupaçión preventîva da çitadélla pe contrastâ di möti, e ch'o l'amiâva de pigiâ o contròllo in scê tære scìnn-a Lisciàndria, co-e trùppe oustrìache che ghe són restæ pe doî ànni. A l'inprinçìpio do Nêuveçénto l'é comensòu a demoliçión da çénta de miâge da çitæ, terminâ inti ànni sciusciànta do sécolo XX.
Inte l'ànno 1847 Lisciàndria a l'é stæta inglobâ into régno de Sardégna ma, co-a vitöia oustrìaca inta goæra do 1848-1849 e l'armistìçio de Vignâle, l'Òustria a l'àiva tórna òtegnûo o permìsso d'òcupâ a çitadélla, scibén che pe no goæi aprêuvo a-e prescioìn de Frànsa e Inghiltæra. Inti ànni da goæra o govèrno sàrdo, pe poîa de 'n atàcco oustrìaco, o l'àiva comandòu de levâ a covertûa a-o pónte, pe fâ ciù fîto a caciâlo zu s'o foîse stæto necesâio. Into méize d'òtôbre do 1869, a çitæ a l'é diventâ o capolêugo de unn-a de prìmme quàttro provìnse piemontéixi.
Co-e prìmme ferovîe e o svilùppo di comèrci inta región, vèrso a fìn de l'Eutoçénto Lisciàndria a l'àiva pigiòu 'na gràn inportànsa. Pi-â sò poxiçión into mêzo tra Torìn, Milàn e Zêna, l'é comensòu a crésce a popolaçión, con l'espansción da çitæ e o svilùppo de sò indùstrie, con de inpréize avoxæ cómme i cosmétichi Paglieri, i profùmmi Gandini e, sorviatùtto, a Borsalino, co-a sò produçión de capélli ch'a l'é conosciûa inte móndo intrêgo. Into 1891, l'é stæto inougoròu o nêuvo pónte in sciô Tànaro, de moìn e prîe. Da-i 25 de lùggio do 1899 a çitæ a l'é stæta o prìmmo capolêugo de provìnsa a êse governòu da 'na zónta a magiorànsa socialìsta. Inta segónda goæra mondiâle a l'à patîo di gròsci dànni inti bonbardaménti aérei, méntre a sò sinagöga a l'é stæta sachezâ e in pàrte demolîa.
Into dòppo goæra, Lisciàndria a l'é andæta aprêuvo a-i fæti da zöna, vegnìndo interesâ da-o gràn svilùppo do coscì dîto boom econòmico; pe cóntra gh'é stæto di pezànti fæti de cronàca a sfóndo polìtico tìpichi de quélli ànni, cómme a rivòlta inta prexón da çitæ, tra o 9 e o 10 de màzzo do 1974, ch'a l'àiva caxonòu 7 mòrti e 14 inciagæ, a coscì dîta "strâge de Lisciàndria". Pe de ciù, inte 'na cascìnn-a d'in gîo a-a çitæ gh'é stæto e prìmme riunioìn do grùppo de Bregàdde Rósse e o sequèstro Gancia.
A-i 6 de novénbre do 1994, Lisciàndria a l'é stæta corpîa da 'na pezànte aluvión, ch'a l'à interesòu sorviatùtto de zöne rescidençiâli, spécce i quartê Òrti, Roverêto, Bergòggio, Bórgo Çitadélla, Astûi e Sàn Michê, ciù de âtre fraçioìn, caxonàndo a mòrte de ùnze persónn-e. Da-o 1998 a l'é unn-a de sêde, insémme a Novâra e Verçèlli, de l'Universcitæ di stùddi do Piemónte de Levànte "Medêo Avogàdro". Into 2001 l'é stæto inougoròu 'n nêuvo pónte in sciô Tànaro, o pónte Tiçiàn, e o pónte Çitadélla o l'é stæto tórna reconstruîo, into 2016.
Scìnboli
modìficaO stémma de Lisciàndria o l'é tòsto contenporànio a-a fondaçión da çitæ, vegnìndo çernûo into 1175 a-a fìn do blòcco do Barbaróssa.
Con decrétto do càppo do govèrno n. 3059-6 do 6 de màrso do 1941[9], o stémma ofiçiâ de Lisciàndria o l'é coscì descrîto:
«D'argénto a-a crôxe de rósso, contornòu da dôe ràmme de rôve e d'öféuggio, agropæ da 'n nàstro da-i coî naçionâli; arénbi: doî grifoìn a-o naturâle, contraranpànti, co-e tèste gjæ e-e âe desccegæ; mòtto: Deprimit Elatos Levat Alexandria Stratos[10]; corónn-a da Çitæ.» |
I arénbi, dónca, són a-o naturâle, sàiva a dî fùlvi inta pàrte bàssa a lión, o trónco e-e sànpe, e maroìn inte quélla ciù èrta a àgogia, âe e sànpe. A l'inprinçìpio i arénbi êan doî àngei ma, into 1814, a-o sò pòsto gh'é stæto mìsso di grifoìn.
Segóndo 'na teorîa a crôxe róssa a l'é 'n rimàndo a-o stémma de Milàn, adotòu da di bèlli comùn ch'êan inta Lîga Lonbàrda méntre, pe di âtri studiôxi, sta crôxe chi a vêgne da 'n prezénte fæto da-o Pàppa Lisciàndro III a-a çitæ a-o conferiménto do ius episcopale: il Vexillum Beati Petri, pròpio de giànco a-a crôxe de rósso.
A descriçión do confaón a l'é, pe cóntra:
«Dràppo de giànco, a-a crôxe de rósso, co-o bórdo do cànpo, delimitòu da 'n fî de rósso, caregòu da scrîta inti caràteri romén do mæximo Deprimit Elatos Levat Alexandria Stratos.» |
Abitànti
modìficaEvoluçión demogràfica
modìficaAbitànti censîi[11]
Minorànse forèste
modìficaPe l'ISTAT, a-i 31 de dexénbre do 2019 a Lisciàndria gh'êa 14.379 rescidénti forèsti, sàiva a dî o 15,4% da popolaçión.
Pòsti de interèsse
modìficaArchitetûe religiôze
modìfica- Catedrâle di Sànti Pê e Màrco
- Gêxa da Biâ Màia Vèrgine Sónta
- Gêxa da Biâ Màia Vèrgine de Gràçie
- Gêxa do Cheu Inmacolòu de Màia
- Gêxa de Màia Santìscima da Mizericòrdia
- Gêxa da Biâ Màia Vèrgine do Monseròu
- Gêxa de Sàn Baodolìn
- Gêxa de Sàn Goudénçio
- Gêxa de Sàn Giàcomo da Vitöia
- Gêxa de Sàn Zanìn
- Gêxa de Sàn Zâne Evangelìsta
- Gêxa de Sàn Giöxèppe
- Gêxa de Sàn Loénso
- Gêxa de Sàn Pîo V
- Gêxa de Sàn Ròcco
- Gêxa de Sànta Màia do Càrmo
- Gêxa de Sànta Màia de Castéllo
- Gêxa de Sànta Luçîa
- Gêxa di Sànti Antönio e Giâxo
- Gêxa di Sànti Sebastiàn e Dalmàsso
- Gêxa de Sàn Stêva
- Gêxa da Biâ Màia Vèrgine de Lorêto
- Gêxa do Santìscimo Nómme de Màia
- Gêxa de Sànta Varénn-a
- Gêxa da Biâ Vèrgine do Rozâio
- Santoâio de Nòstra Scignôa de Lourdes
- Santoâio do Sâcro Cheu
- Santoâio de Sàn Giàcomo
- Sinagöga de Lisciàndria
Architetûe civîli
modìfica- Palatium Vetus
- Palàçio do Monicìpio ò Palàçio Rósso
- Palàçio Ghilìn
- Palàçio Cùtica de Casìnn-e
- Palàçio de Giustìçia
- Palàçio Goàsco
- Palàçio do Monferòu
- Palàçio de Pòste
- Palàçio da-o Pósso
- Palàçio Proéi de Rovagnàsco
- Câza Borsalìn
- Èrco de Triónfo
- Galerîa Goèrci
- Pónte Çitadélla
- Vìlla Goèrci
Architetûe militâri
modìfica- Çitadélla de Lisciàndria
- Cazèrma Valfré de Bónzo
- Fórte Bórmia
- Fórte Ferovîa
- Fórte Àcqui
Muzêi
modìfica- Muzêo Cìvico: stramuòu inta nêuva sêde a-o Palàçio Cùtica de Casìnn-e, gh'é conservòu doî preçiôxi aràsci fiamìnghi do sécolo XVII, o polìttico de l'Incoronaçión da Vèrgino do Gandorfìn da Rorêto, i paraménti sâcri do Pàppa Pîo V e i corâle da lê comiscionæ pò-u convénto de Sànta Crôxe de Bósco Maréngo, 'na coleçión archilògica de l'etæ pre-romànn-a e romànn-a e de òpere dedicæ a-o Napolión Bonapàrte e a-a batàggia de Maréngo.
- Muzêo etnogràfico da Ganbarìnn-a
- Tiâtro de scénse, formòu da-e dôe seçioìn do Muzêo de scénse naturâle e do Planetâio[12]
- Marengo Museum, dedicòu a-a batàggia de Maréngo
- Muzêo do Færo
- Muzêo do Capéllo Borsalìn: drénto a-o Palàçio Borsalìn, o gh'à 'na sâla dónde gh'é conservòu tùtti i canpioìn di capélli prodûti da l'inpréiza da-o 1857 scìnn-a-a giornâ d'ancheu.
- Muzêo "Alessandria città delle Biciclette" (AcdB): inougoròu into 2016 into Palàçio Monferòu, dedicòu a-a stöia da biciclétta in çitæ e a-i canpioìn che chi àn comensòu a corî.
Economîa
modìficaLisciàndria a l'é 'n inportànte céntro de indùstrie mecàniche, alimentâre, poligràfiche, chìmiche e pi-â fabricaçión tradiçionâle de capélli, coscì cómme pi-â lavoraçión de l'argénto. Inte l'ànno 2012 o comùn de Lisciàndria o l'à diciaròu o disèsto finançiâio[13].
Coltûa
modìficaInstruçión
modìficaBibliotêche
modìfica- Bibliotêca Cìvica "Francesca Calvo", fondâ into 1806
- Bibliotêca de l'Archìvio de Stâto de Lisciàndria, fondâ into 1940
- Bibliotêca Diocezànn-a do Semenâio Vescovîle, fondâ da-o vésco de Lisciàndria Giuseppe Tommaso de Rossi tra o 1774 e o 1776 e avèrta ségge a-i seminarìsti che a-i leteræ de l'época, raxón pi-â quæ a l'é diventâ 'na bibliotêca pùblica
- Bibliotêca do Conservatöio statâle de mûxica "Antonio Vivaldi", fondâ into 1941
- Bibliotêca de l'Institûto pi-â stöia da rexisténsa e da socjêtæ contenporània inta provìnsa de Lisciàndria, fondâ into 1978 drénto a-o Palàçio Goàsco
- Bibliotêca do grùppo archiològico do Bàsso Piemónte, fondâ into 1990
- Bibliotêca do dipartiménto de scénse e inovaçión tecnològica e do dipartiménto de scénse giurìdiche e econòmiche de l'Universcitæ di Stùddi do Piemónte de Levànte "Amedeo Avogadro", fondâ into 1993
- Bibliotêca de l'inpréiza tiatrâle lisciandrìnn-a, fondâ into 1986
- Bibliotêca de l'uspiâ civîle di Sànti Antönio e Giâxo, fondâ into 1902 drénto a l'uspiâ civîle da çitæ
- Bibliotêca Popolâre "Serafino Bruna", fondâ into 1914
Schêue
modìficaDa-o 1998 Lisciàndria a l'é, insémme a Novâra e Verçèlli, unn-a de sêde de l'Universcitæ do Piemónte de Levànte. In particolâ, chi gh'é trèi di sètte dipartiménti che fórman l'atenêo: quéllo de Scénse e Inovaçión Tecnològica, o dipartiménto de Lézze e Scénse Polìtiche, Econòmiche e Sociâle, o dipartiménto di Stùddi pe l'Economîa e l'Inprèiza e quéllo di Stùddi Umanìstichi. Pe de ciù, a Lisciàndria gh'é unn-a de sêde destacæ do Politécnico de Torìn.
Pe l'instruçión segondâia de segóndo gràddo gh'é o stòrico licêo clàscico "Giovanni Plana", 'n licêo scentìfico e 'n institûto superiôre formòu de âtri licêi e institûti técnichi. In sciâ fìn, a Lisciàndria gh'é 'n conservatöio dedicòu a l'Antönio Vivâdo, fondòu a-i 30 de dexénbre do 1858.
Tiâtri
modìfica- Tiâtro Comunâle, erêde di ciù antîghi tiâtri de Palàçio Goàsco e Monicipâle
- Tiâtro Sàn Françésco
- Cîne-Tiâtro Lisciandrìn
- Cîne-Tiâtro Ànbra
- Tiâtro Parvum
- Tiâtro Louêio Sociâle
Cuxìnn-a
modìficaE pitànse tìpiche da çitæ de Lisciàndria, fêua de quélle in comùn co-a tradiçión piemontéize, són:
- i rabatòn, sàiva a dî di rolò de spinàsci, rechéutto e erbétte, bogîi inte l'ægoa câda e dòppo gratinæ a-o fórno con formàggio, bitîro e sàrvia
- o polàstro a-a Maréngo, condîo con di gànbai de sciùmme e êuve, ch'o pìggia o nómme da-a famôza batàggia de Maréngo
- 'na versción da fainâ dîta, in lisciandrìn, bela cauda, ch'a s'é difûza inta çitæ pe mêzo a-i stréiti ligàmmi stòrichi tra a cianûa e o mâ
Tra i dôsci tìpichi, tutelæ co-a denominaçión comunâle d'òrìgine, gh'é o Lacabòn, fæto con l'amê e o giànco d'êuvo e de tradiçión vendûo a-e fèste de Sànta Luçîa e de Sant'Antönio; i canoncìn, i bignè, a trifolâ, i amarétti, a polénta dôçe de Maréngo, i meardìn, i galinòtti a-o rómme, i mandrugnin, i nugatélli, a tórta albanéize e i farciò[14].
Manifestaçioìn
modìfica- Concórso Internaçionâle de Chitâra Clàscica "Michê Pitalûga"
- Festivàl Internaçionâle de Mûxica "Echos. I Luoghi e la Musica"
- Festivàl de mûxica "PianoEchos. Settimane pianistiche internazionali in Monferrato"
- Bienâle de poêxîa de Lisciàndria
- Rievocaçión stòrica da Batàggia de Maréngo
- Salón do beschéutto
- Alè Chocolate
- Salón do Dôçe e Sòu
- Mötoradùn Internaçionâle Madonìnn-a di Centòuri
Comunicaçioìn
modìficaStràdde
modìficaLisciàndria a l'é servîa da-e outostràdde A21 e A26 pe mêzo di cazélli ciamæ Alessandria Est, Alessandria Ovest e Alessandria Sud, da-a stràdda statâle 10 Padànn-a de Sótta, da-a stràdda statâle 35 bis di Zôvi e da-a stràdda provinsâle 83.
Ferovîe
modìficaA staçión de Lisciàndria a l'é 'n inportànte gróppo in sciâ ferovîa Torìn-Zêna e capolìnia de quélle pe Piaxénsa, pe Novâra, pe Pavîa, pe Cavallermaggiore, pe Oâ e pe Sàn Giöxèppe de Câiro. A l'é servîa da trêni regionâli de Trenitalia inte l'ànbito do contræto de servìçio co-e regioìn Ligùria e Piemónte, ciù che da convòlli a lónga distànsa, de lóngo de Trenitalia. Pe de ciù, gh'é de staçioìn ciù picìnn-e a-o servìçio de fraçioìn de Cantalô, Spinétta e Valmadónna.
Tra i sécoli XIX e XX, gh'êa 'na ræ de tranvài ascì, formâ da-a tranvîa Lisciàndria-Âtavìlla, in ativitæ tra o 1883 e o 1935, Lisciàndria-Cazâ, in servìçio tra o 1880 e o 1935, e Lisciàndria-Sâle, in ativitæ tra o 1880 e o 1933.
Ariopòrti
modìficaL'ariopòrto de Lisciàndria[15], intitolòu a-o capitànio Massimo Bovone, o se trêuva a nòrd da çitæ e o gh'à 'na pìsta de èrba ch'a l'é lónga 640 mêtri. No gh'é de servìççi pasagê de lìnia.
Traspòrto pùblico
modìficaA çitæ a l'é servîa da 'na ræ de outolìnie gestîe da-a socjêtæ AMAG Mobilità-Linee.
Tra o 1913 e o 1952 a gh'é 'na ræ urbànn-a de tranvài, gestîa da-a Società Anonima Elettricità Alessandrina (SAEA), che ciù tàrdi a l'é stæta sostitoîa da unn-a de filobi, a sò vòtta soprèssa into 1974.
Aministraçión
modìficaSudivixoìn
modìficaA-a giornâ d'ancheu, a çitæ de Lisciàndria a l'é spartîa inte çìnque circoscriçioìn, formæ da nêuve quartê e quatòrze fraçioìn in tùtto[16][17][18].
██ Lisciàndria Nòrd ██ Céntro ██ Eoropìsta ██ Lisciàndria Sùd ██ Fraschétta |
Binelàggi
modìfica- Argenteuil, da-o 1960
- Hradec Králové, da-o 1961
- Karlovac, da-o 1964
- Rosario, da-o 1988
- Alba Iulia, da-o 1990
Galerîa d'inmàgine
modìfica-
A faciâta de l'antîga catedrâle de Sàn Pê, caciâ zu into 1803
-
A gêxa de Sànta Màia de Castéllo, unn-a de ciù antîghe da çitæ
-
L'èrco de Triónfo inta Ciàssa Matteotti
-
Vìsta da staçión feroviària de Lisciandria
-
In plâtano secolâ, dîto o "plâtano de Napolión"
Nòtte
modìfica- ↑ Dæto Istat - Popolaçión rescidénte a-i 28 de frevâ do 2023.
- ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
- ↑ Lézze 26 agósto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
- ↑ (IT) Comuni piemontesi per superficie, in sce tuttitalia.it. URL consultòu o 2 agòsto 2021.
- ↑ (IT) Renzo Penna e Giancarlo Patrucco, Alessandria: 850 anni di Storia, Associazione "Città Futura".
- ↑ (IT) Così gli alessandrini sconfissero Barbarossa, in sce lastampa.it, 19 lùggio 2013. URL consultòu o 12 agòsto 2023.
- ↑ (IT) Giovanni Maconi, Storia dell'Ospedale dei santi Antonio e Biagio di Alessandria, 2ª ed., Le Mani, 2003, p. 18, ISBN 88-80-12141-3.
- ↑ (IT) Fabio Romanoni, «E la gente di Francia malaccorta, tratta con arte ove la rete è tesa». La battaglia di Alessandria del 1391: il trionfo di Iacopo dal Verme, in Bollettino Storico-Bibliografico Subalpino, vol. 120, 2022, pp. 243-264.
- ↑ (IT) Alessandria, decreto 1941-03-06 DCG, riconoscimento di stemma e gonfalone, in sce dati.acs.beniculturali.it. URL consultòu o 13 agòsto 2023.
- ↑ "Lisciàndria a l'umìlia i supèrbi e a l'éleva i ùmi", mòtto atriboîo a-o Pàppa Lisciàndro III
- ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT; URL consultòu o 30-12-2023.
- ↑ (IT) Teatro delle Scienze - Museo Regionale di Scienze Naturali, in sce mrsntorino.it. URL consultòu o 13 agòsto 2023.
- ↑ (IT) Il comune di Alessandria è fallito, in sce ilpost.it, 29 zùgno 2012. URL consultòu o 13 agòsto 2023.
- ↑ (IT) De.Co. - Alessandria (AL), in sce infodeco.it. URL consultòu o 13 agòsto 2023 (archiviòu da l'url òriginâle o 27 màzzo 2009).
- ↑ (EN) ECCAIRS 4.2.8 Data Definition Standard (PDF), ICAO, 17 seténbre 2010. URL consultòu o 13 agòsto 2023 (archiviòu da l'url òriginâle o 17 òtôbre 2013).
- ↑ (IT) Suddivisione territoriale Comune di Alessandria (PDF), in sce comune.alessandria.it. URL consultòu o 24 lùggio 2023.
- ↑ (IT) Popolazione residente suddivisa per circoscrizione (PDF), in sce comune.alessandria.it. URL consultòu o 24 lùggio 2023.
- ↑ (IT) Popolazione residente suddivisa per sobborghi e quartieri città (PDF), in sce comune.alessandria.it. URL consultòu o 24 lùggio 2023.
Âtri progètti
modìfica- Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Lisciandria
Conligaménti estèrni
modìfica- (IT) Scîto ofiçiâ, in sce comune.alessandria.it. URL consultòu o 13 agòsto 2023.
Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 137079443 · LCCN (EN) n82256434 · GND (DE) 4207729-1 · BNF (FR) cb124156962 (data) · BNE (ES) XX5489002 (data) · CERL (EN) cnl00006731 · WorldCat Identities (EN) n82-256434 |
---|