Ferovîa Turìn-Zêna

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A ferovîa Turìn-Zêna a l'é 'na lìnia feroviària de 169 km, do tùtto a dóggia colìssa, ch'a conlîga e dôe çitæ de Turìn e Zêna. Gestîa da RFI, a l'é clasificâ cómme lìnia prinçipâ.

Stöia

Construçión

Seçión	Inouguaçión
Turìn-Trofaréllo	24 de seténbre do 1848	^[1]
Trofaréllo-Àsti	15 de novénbre 1849
Àsti-Nêuve	1º de zenâ do 1850
Nêuve-Arquâ	1º de frevâ do 1851
Arquâ-Buzàlla	10 de frevâ do 1853
Buzàlla-Zêna	18 de dexénbre do 1853

A ferovîa Turìn-Zêna a l'é stæta constrûta pe voéi do Régno de Sardégna, ch'o n'à finançiòu pe intrêgo a realizaçión co-e Régie Létie Paténte № 443. I travàggi són comensæ a-i 13 de frevâ di 1845 e finîi a-i 18 de dexénbre do 1853, con l'inouguaçión do servìçio dirètto tra e dôe çitæ, pe 166 chilòmetri in tùtto.

Pe atraversâ i Apenìn l'é stæto avèrto a galerîa di Zôvi che, lónga 3.254 mêtri, a l'época a l'êa a ciù estéiza do régno e unn-a de ciù lónghe de l'Eoröpa intrêga.

A decixón de constrûe a "Stràdda Ferâ Turìn-Zêna" con di capitâli pùblichi a l'é stæta pigiâ co-e Régie Paténte do 13 de frevâ do 1845 e dòppo de lónghe discuscioìn, pò-u retàrdio into svilùppo de ferovîe sàrde, e a sò inouguaçión a l'é stæta in moménto celebròu da-a stànpa de l'época.

A ferovîa a l'é stæta da sùbito realizâ a dóggia colìssa e a l'à avûo de bezéugno de grénde e costôze êuvie lóngo o sò camìn che inclùddan 'na trenténn-a de gréndi pónti, di sbancaménti e de galerîe. No s'é aspêtòu a fìn di travàggi pe inouguâ a lìnia, che pe cóntra a l'é stæta avèrta de manimàn che-e sò pàrte êan conpletæ, ancón prìmma che foîsan terminæ e staçioìn.

Turìn Pòrta Nêuva-Trofaréllo

A prìmmo seçión, lónga sôlo éutto chilòmetri, a l'é stæta quélla tra a prìmma staçión de Turìn Pòrta Nêuva, formâ giùsto da 'n baracón de légno e con pöche colìsse, e Trofaréllo, avèrta a l'ezercìçio co-ina çeimònia picìnn-a a-i 24 de seténbre do 1848^[2]. O giórno dòppo l'é dónca partîo o servìçio pùblico regolâre, a-o coménso conpîo da sêi cóbie de trêni che viâgiâvan tra sett'ôe de matìn e sett'ôe de séia^[3]. Tra e régole de l'época, se stabilîva:

(IT) «I viaggiatori sono ammessi nelle vetture 15 minuti prima della partenza ed al segno che se ne darà colla campana»	(LIJ) «I viâgiatoî són amìssi inte caròsse chìnze menûti prìmma da parténsa e a-o són ch'o saiâ dæto co-a canpànn-a»
(Régole do servìçio^[4])

L'êuvia architetònica ciù inportànte da prìmma pàrte da lìnia a l'é o lóngo pónte pe atraversâ o sciùmme Pò, da-arénte a-a staçión de Moncaliê.

Trofaréllo-Àsti

Quàttro méixi dòppo, a-i 15 de zenâ do 1849, l'é stæto avèrto a segónda seçión da ferovîa, lónga 46 chilòmetri, ch'a l'arivâva scìnn'a-a çitæ de Àsti.

Inte quésta pàrte da lìnia gh'é stæto di problêmi pe atraversâ e colìnn-e tra i pàixi de San Paolo Solbrito e de Villafranca, dónde gh'êa 'na pendénsa do 2,6 in sce çénto che pe l'época a l'êa bén conplicâ da sconpasâ. A l'inprinçìpio l'é stæto realizòu 'na lìnia provizöia tra San Paolo e Dusino, co-i viâgiatoî che dovéivan chinâ da-o trêno e pigiâ 'na rebelêa tra Dusino e Stenevasso. O scistêma adotòu o no l'êa però goæi eficénte e dónca l'é stæto realizòu 'n âtro percórso provizöio co-in ciàn inclinòu, dónde i convöi montâvan agiutæ da di cavàlli e chinâvan sott'a-o contròllo de câri frenànti. Scibén che o nêuvo scistêma o l'àiva portòu a di amegioaménti into servìçio, o l'êa ancón problemàtico e tròppo câo da gestî pi-â socjêtæ concescionâia. In sciâ fìn, l'é stæto progetòu de locomotîve specìfiche, comiscionæ a l'avoxòu stabiliménto do Robert Stephenson a Newcastle upon Tyne, ch'én intræ in servìçio into méize de agósto do 1851.

Àsti-Lusciàndria-Nêuve-Arquâ

A galerîa da Prîa Bisciæa into 1853, raprezentâ da-o Carlo Bossoli

A-o prìmmo de zenâ do 1850 a ferovîa a l'êa arivâ a Lusciàndria e a Nêuve, con l'inouguaçión de âtri 56 chilòmetri e, a-i 10 de frevâ do 1851, in Arquâ, co-in'estensción de l'infrastrutûa ch'a l'êa cresciûa a 124 chilòmetri in tùtto. Sta pàrte chi da lìnia a no l'à prezentòu goæi de dificoltæ inta sò realizaçión, co-e architetûe ciù inportànti ch'én di pónti da-arénte a Seravàlle.

O servìçio o l'êa, pe l'época, ciutòsto eficénte e aprexòu da-i viâgiatoî, co-a lìnia intrêga ch'a l'êa atraversâ in 3 ôe e 40 menûti, e a socjêtæ ch'o-a gestîva ch'a l'àiva di goâgni inportànti.

Arquâ-Buzàlla-Zêna

O pónte de Prareu into 1853, Carlo Bossoli

Inte l'ùrtima seçión da ferovîa s'é dovûo realizâ bén bén de êuvie architetòniche pe ariêscî inte l'atraversaménto di Apenìn. A-i 10 de frevâ do 1853 a lìnia a l'êa arivâ scìnn-a Buzàlla, con l'avertûa de âtri 18 chilòmetri de colìsse, ch'àn avûo de bezéugno de bén éutto pónti e de quàttro galerîe, lónghe tra 508 e 866 mêtri.

A-i 18 de dexénbre do mæximo ànno l'é stæto inouguòu l'ùrtimo prolongaménto de 23 chilòmetri, che da Buzàlla o l'é arivòu in sciâ fìn a Zêna Ciàssa Prìnçipe. Cómme l'êa capitòu a Turìn Pòrta Nêuva e a de âtre staçioìn da lìnia, a staçión de Zêna Ciàssa Prìnçipe, a l'avertûa da ferovîa, a l'êa ancón in cazaménto provizöio, fæto pe ascurtî i ténpi de intrâ in servìçio.

L'êuvia architetònica ciù inportànte da seçión tra Arquâ e Buzàlla e da lìnia intrêga a l'é a coscì dîta galerîa di Zôvi, lónga 3.254 mêtri e progetâ da l'avoxòu inzegnê ingléize Isambard Brunel^[5]. Inta realizaçión da galerîa, che a l'época a l'êa tra e ciù lónghe a-o móndo, gh'é vosciûo trénta milioìn de moìn pò-u sò rivestiménto e l'investiménto conplescîvo de 10 milioìn de frànchi^[6].

Pe atraversâ a lónga seçión in pendénsa tra Pontedêximo e Buzàlla s'é dovûo progetâ de locomotîve specìfiche, studiæ da-o Michel-Henri-Joseph Maus e o Germain Sommeiller e de lóngo comiscionæ a-e ofiçìnn-e Stephenson. Ste locomotîve chi, sorvenominæ o "Mastodónte di Zôvi", se conponéivan de dôe motrîce acobiæ e, pe 'na rànpa con pendénsa do 36 in sce mìlle, ariêscîvan a tiâ 130 tonêi de trêno a 12 chilòmetri a l'ôa.

Zaché a Turìn-Zêna a gh'àiva, ciù de 'n inportànte ligàmme pasagê, in ròllo fondamentâle pò-u tràfego generòu da-o pòrto de Zêna, l'é stæto fîto inouguòu o ligàmme feroviàrio co-o pòrto tra Ciàssa Prìnçipe e Ciàssa Caregaménto, pò-u ciù a râzo e lóngo a modèrna Stràdda Gràmsci. Inta Ciàssa Caregaménto, a-i 16 de frevâ do 1854, gh'é stæto l'inouguaçión ofiçiâ da lìnia a-a prezénsa do Vitöio Manoælo II e do Cónte de Cavour, arivæ lîe co-o trêno reâ^[7]^{[n. 1]}.

L'inouguaçión ofiçiâ a Zêna do 1854

(IT)

«La piazza Caricamento presentava un aspetto magnifico, indimenticabile. Furono costrutte parecchie logge e tutte erano gremite. Perfino sui tetti notavasi folla di gente, né l'accesso ai tetti era accordato senza una buona mancia di 5 o 10 franchi. Il convoglio reale, composto da 5 vetture, di cui 3 magnifiche [...], giunse un'ora e un quarto e venne annunciato con 100 colpi di cannone. [...] La cerimonia religiosa ebbe termine colla benedizione di 6 locomotive alle quali furono imposti i nomi di Cristoforo Colombo, Andrea Doria, Genova, San Giorgio, Emanuele Filiberto e Torino.»

(LIJ)

«A Ciàssa Caregaménto a gh'àiva 'n'âia mâvegiôza e ch'a no seu peu scordâ. S'êa tiòu sciù bén bén de lögie e l'êan tùtte pìnn-e. Scìnn-a in scî téiti l'êa pìn de génte, e lîe no se ghe poéiva montâ sénsa lasciâ 'na bonamàn de 5 ò 10 frànchi. O convöio reâ, formòu da 5 caròsse, inclûzo 3 mâvegiôze [...], o l'é arivòu a in'ôa e in quàrto e o l'é stæto anonçiòu da 100 córpi de canón. [...] A fonçión religiôza a l'é finîa co-a benediçión de 6 locomotîve ch'àn pigiòu i nómmi de Cristòffa Cónbo, Andrîa Döia, Zêna, Sàn Zórzo, Manoælo Filibèrto e Turìn.»

(Crònaca de l'época^[4])

A lìnia intrêga a l'é costâ 120 milioìn de frànchi de l'época, pe 'n'estensción conplescîva de 166 chilòmetri e 'na pendénsa média do 5,2 in sce mìlle. A conprendéiva 10 galerîe, che s'estendéivan pe 7.381 mêtri in tùtto, e 42 pónti^[4].

Zêna Ciàssa Prìnçipe-Zêna Brìgnoe

A-i 25 de lùggio do 1872 l'é stæto inouguòu a galerîa Traversàdda, ligàmme fondamentâle tra e dôe staçioìn ciù inportànti de Zêna e co-a lìnia, a l'época in construçión, pe Pîza e Rómma, conligaménto ch'o l'à portòu a Turìn-Zêna a-i 169 chilòmetri d'ancheu^[1].

A socorsâle

I travàggi a Rónco, inti ànni Vìnti, pe redogiâ a lìnia

O mæximo argoménto in detàggio: Ferovîa socorsâle di Zôvi.

A-i 15 d'arvî do 1889 l'é stæto inouguòu a ferovîa socorsâle di Zôvi, o coscì dîto o "segóndo vàlico", a l'inprinçìpio lónga ciù ò mêno 24 chilòmetri e ch'a l'andâva da-o Quadrìvio Torbélla, a Rîeu, a Rónco. A realizaçión de sta lìnia chi a l'é stæta necesâia pò-u gràn créscio da domànda de traspòrto de mèrçe da e vèrso o pòrto de Zêna. A ferovîa socorsâle a và gròsso mòddo aprêuvo a-o percòrso da prìmma lìnia, ma a l'é do bèllo ciù spedîa perché a gh'à mêno problêmi de traçión e de càrego in scî frén gràçie a-o sò camìn da-a montâ costànte. Defæti, a lìnia òriginâia a gh'à 'na pendénsa màscima ciù èrta, zaché a côre ciù in bàsso scìnn-a Pontedêximo, prìmma de comensâ a montâ vèrso Buzàlla. Pe òtegnî quésto vantàggio l'é stæto necesâio constrûe di pónti inponénti, màscime quéllo de Canpomón, e a nêuva galerîa de Rónco, ch'a s'esténde pe 8.294 mêtri.

Do 1922 a dóggia lìnia a l'é stæta prolongâ da Rónco scìn'Arquâ, dónde gh'arivâva za da-o 1912 a ferovîa pe Tortónn-a. O redóggio de sto tòcco chi o l'êa vêgnuo necesâio perché o l'êa o percórso comùn ségge a-a lìnia pe Turìn che a quélla pe Milàn.

L'açidénte di Zôvi

Dôe fotografîe de l'açidénte di Zôvi

O mæximo argoménto in detàggio: açidénte feroviàrio di Zôvi.

(IT) «Il fumo in galleria asfissia i ferrovieri. Il treno abbandonato a se stesso ritorna a valle e va a schiantarsi contro un altro convoglio.»	(LIJ) «O fùmme inta galerîa o l'asfìxia i feroviêri. O trêno abandonòu o vêgne inderê a vàlle e pìcca drénto in âtro convòggio.»
(O Sécolo, 8 de agósto do 1898)

A-i 11 de agósto do 1898 l'é capitòu, tra e staçioìn de Pontedêximo e de Buzàlla, in grâve açidénte feroviàrio. In trêno mèrçe ch'o percorîva a lónga galerîa di Zôvi o l'é arestòu a-a chéita sénsa condutô, comensàndo a vegnî inderê. O convòggio o l'à finîo pe picâ drénto a-o trêno pasagê ch'o l'aspêtâva a-o Ciàn Òrizonâle di Zôvi chò-u mèrçe o l'arivésse a Buzàlla^[8], caxonàndo a mòrte de 9 persónn-e e ciù de 100 inciagæ^[9].

Eletrificaçión

Corénte alternâ trifâze

Trêno mèrçe a Pontedêximo a l'inprinçìpio do Nêuveçénto, mesciòu da dôe locomotîve E.550, unn-a in tésta e l'âtra a-a côa do convöio.

Con l'açidénte do 1898 e a saturaçión do tràfego in sce tùtte dôe e lìnie, caxonâ da-i lìmiti da traçión a vapô ch'a no permetéiva de superâ i 2.000 vagoìn a-o giórno, do 1907 s'é comensòu i travàggi de eletrificaçión da pàrte da lìnia tra Zêna Pontedêximo e Buzàlla, inclûzo a galerîa di Zôvi, amiàndo a-i rizultâti òtegnûi inte quéllo moménto da-a sperimentaçión da traçión a corénte trifâze inta ferovîe da Valtelìnn-a^[10]. Quésti travàggi són finîi a-o coménso do 1910 e, into méize de zùgno de quéllo ànno, són comensæ e prêuve téniche da nêuva traçión elétrica, intrâ in ezercìçio lóngo quésto percórso a-o prìmmo de màzzo do 1911^[10].

E prìmme motrîce elétriche dêuviæ chi són stæte quélle do grùppo 0501-0540, clasificæ da-o 1914 cómme E.550, progetæ pròpio pi-â lìnia di Zôvi e za provæ inta Valtelìnn-a^[11].

I rizultâti de l'ezercìçio, ciù boìn de aspetatîve, àn fîto portòu a-a decixón de eletrificâ tùtto o pasànte feroviàrio de Zêna, co-e prìmme seçioìn coscì amodernæ ch'én stæte a Zêna Canpàsso-Zêna Pontedêximo, pe-i trêni mèrçe, e a Zêna San Pê d'Ænn-a-Zêna Pontedêximo, pò-u tràfego pasagê, tùtte dôe ativæ a-o prìmmo de seténbre do 1913^[12].

Into méize d'òtôbre do 1914 l'é stæto eletrificòu a pàrte da socorsâle conpréiza tra Zêna San Pê d'Ænn-a e Rónco, vîa Mignànego, levàndo coscì o fùmme da traçión a vapô inta segónda galerîa de vàlico ascì^[12]. A-i 15 de seténbre do 1915 l'é stæto a vòtta da seçión tra Buzàlla e Rónco, in sciâ lìnia di Zôvi^[13], méntre a-i 15 de màzzo do 1916 l'eletriçitæ a l'é arivâ a Zêna Ciàssa Prìnçipe e, a-i 11 de novénbre do 1920, a Zêna Brìgnoe^[13].

Pò-u rèsto da lìnia da Turìn Pòrta Nêuva e Rónco, l'eletrificaçión in corénte alternâ trifâze a l'é stæta conpletâ a tàppe tra o 1917 e o 1923 segóndo a tabélla chi de sótta^[13]:

Seçión	Ativaçión
Turìn Pòrta Nêuva-Bìvio Sangón	1º de màzzo do 1917	^{[n. 2]}
Bìvio Sangón-Trofaréllo	27 d'arvî do 1921	^{[n. 3]}
Trofaréllo-Àsti-Lusciàndria	1º d'arvî do 1922
Lusciàndria-Nêuve-Arquâ-L'Îzoa do Cantón-Rónco	12 d'arvî do 1922
Arquâ-Rónco (lìnia dirètta)	1º de novénbre do 1923	^{[n. 4]}

Rónco e a ferovîa a-o coménso do Nêuveçénto

L'eletrificaçión trifâze da Zêna Brìgnoe a l'é andæta avànti vèrso Livórno co-i travàggi inandiæ a-o prìmmo d'arvî do 1925, fæto ch'o l'à permìsso a-i trêni in servìçio tra Turìn e Rómma de viâgiâ sénsa a necesitæ do càngio de traçión a Zêna Brìgnoe^[13].

Corénte contìnoa

Da-o méize de frevâ do 1948 l'é però tornòu o càngio de locomotîva inta staçión Zêna Brìgnoe, dæto chi-â lìnia tra Zêna Brìgnoe e Séstri Levànte, ch'a l'àiva patîo di gròsci dànni inta Segónda Goæra Mondiâle, a l'êa stæta ricostruîa co-in scistêma a corénte contìnoa^[14].

Tra o 1961 e o 1964, o scistêma de eletrificaçión da Turìn-Zêna o l'é stæto convertîo da-a corénte alternâ trifâze a 3,6 kV-16⅔ Hz a-a corénte contìnoa a 3 kV, segóndo o schêma mostròu chi de sótta^[13]:

Seçión	Ativaçión
Turìn Pòrta Nêuva-Àsti-Lusciàndria	28 de màzzo do 1961	^{[n. 5]}
Arquâ-Rónco (lìnia dirètta)	1º d'òtôbre do 1962
Lusciàndria-Nêuve-Arquâ-L'Îzoa do Cantón-Rónco-Buzàlla	8 d'òtôbre do 1962
Zêna Ciàssa Prìnçipe-Zêna Brìgnoe	2 de màrso 1963	^{[n. 6]}
Rónco-Mignànego-Zêna Sàn Pê d'Ænn-a	2 de màrso 1963	^{[n. 7]}
Buzàlla-Zêna Pontedixmo-Zêna Canpàsso/Zêna Sàn Pê d'Ænn-a	màzzo do 1964
Zêna Sàn Pê d'Ænn-a-Zêna Ciàssa Prìnçipe	màzzo do 1964

Evoluçión

Do 1963 l'é stæto inouguòu a nêuva galerîa de Granaieu, ch'a fonçiónn-a da ligàmme dirètto tra a staçión de Zêna Ciàssa Prìnçipe e a lìnia socorsâle di Zôvi e ch'a permétte de sghindâ o pasàggio da-a staçión de Zêna Sàn Pê d'Ænn-a, bén trafegâ, de ascurtî i ténpi de percorénsa di trêni pasagê.

Do 1994 l'inpiànto o l'à patîo di gròsci dànni, spécce inta zöna de Lusciàndria, pe l'aluvión do sciùmme Tànou.

O tràfego pasagê, da-o 2001, o l'é gestîo da Trenitalia che, lóngo a ferovîa Turìn-Zêna, a gh'à di trêni regionâli, InterCity, InterCity Notte, Frecciabianca e Frecciargento.

Caraterìstiche

A ferovîa a l'Îzoa do Cantón co-in trêno InterCity tiòu da 'na locomotîva E.656

A lìnia l'é stæta da sùbito realizâ, con gràn inpégno ténico e finançiâio, do tùtto a dóggia colìssa, sénsa pasàggi a livéllo e, fêua da pàrte de vàlico Zêna-Seravàlle, con di ànpi ràggi de curvatûa che, insémme a-i modèrni scistêmi de segnalaçión, perméttan 'na veloçitæ de 180 km/h e 'na clàsse C lóngo tòsto tùtta a lìnia, con l'eceçión de quàrche tòcco da-arénte a-e staçioìn de Lusciàndria, Àsti e Vilanêuva d'Àsti. A sò pendénsa màscima a l'é do 35 in sce mìlle, méntre pi-â socorsâle a l'é do 16 in sce mìlle.

Percòrso

ETR 421 "Rock" a Rónco

Staçión de Turìn Pòrta Nêuva
Staçión de Turìn Lingòtto
Staçión de Moncalieri
- Staçión de Testona † (1968)
Staçión de Trofarello
Staçión de Cambiano-Santena
Staçión de Pessione
Staçión de Villanova d'Asti
Staçión de San Paolo Solbrito
Staçión de Villafranca-Cantarana
Staçión de Baldichieri-Tigliole
Staçión de San Damiano d'Asti
Staçión de Àsti
Staçión de Castello d'Annone
Staçión de Rocchetta Tanaro-Cerro
- Staçión de Cerro Tanaro † (1927)
- Staçión de Masio-Quattordio † (2003)
Staçión de Felizzano
Staçión de Solero
Staçión de Lusciàndria
Staçión de Frugarolo-Boscomarengo
Staçión de Donna † (2008)
Staçión de Nêuve Sàn Bövo
Staçión de Nêuve
Staçión de Nêuve Precedénsa
Staçión de Seravàlle
Staçión de Arquâ
- Staçión de Arquâ † (1916)
Staçión de Rigorôzo
Staçión da Prîa Bisciæa
Staçión de l'Îzoa do Cantón
Staçión de Rónco
Staçión do Bórgo di Fornæ pe Votàggio
Staçión de Buzàlla
Staçión de Ciàn Òrizontâle di Zôvi
Staçión de Zêna Pontedêximo
Staçión de Zêna Sàn Giâxo
Staçión de Zêna Bösaneo
Staçión de Zêna Rîeu
Staçión de Zêna Sàn Pê d'Ænn-a
Staçión de Zêna Stràdda de Frànsa
Staçión de Zêna Ciàssa Prìnçipe

Nòtte

Nòtte a-o tèsto

↑ Segóndo di âtri papê cómme o frontespìççio de l'Allocuzione detta da Monsignor Andrea Charvaz Arcivescovo di Genova in occasione dell'inaugurazione della Ferrovia dello Stato il XX febbraio MDCCCLIV alla presenza delle LL. MM. il Re Vittorio Emanuele II e la Regina Maria Adelaide - Zêna, Dai fratelli Ferrando Q. Gio., 1854 e unn-a de stànpe comemoratîve, conservâ inta Bibliotêca Universcitâia de Zêna, o giórno de l'inouguaçión o saiéiva pe cóntra o 20 de frevâ
↑ Cómme pàrte da lìnia Turìn-Pineròllo
↑ Cómme pàrte da lìnia Turìn-Chiêri
↑ Cómme pàrte da lìnia socorsâle di Zôvi
↑ A conversción de sto tòcco chi a l'à portòu a-a trasformaçión de tùtto o pasànte feroviàrio de Turìn, inougoròu co-ina gràn çeimònia a-i 9 de zùgno do 1961, a-a prezénsa do minìstro di traspòrti Giuseppe Spataro^[15].
↑ A prìmma galerîa a l'é stæta convertîa a-i 2 de màrso do 1963, a segónda into méize de màzzo do 1964, insémme a-a lìnia tra Zêna Sàn Pê d'Ænn-a e Sànn-a Letìnbro.
↑ O tòcco Bìvio Fegìn-Zêna Sàn Pê d'Ænn-a o l'é stæto convertîo into méize de màzzo do 1964.

Nòtte bibliogràfiche

↑ ^1,0 ^1,1 (IT) Ufficio Centrale di Statistica delle Ferrovie dello Stato, Prospetto cronologico dei tratti di ferrovia aperti all'esercizio dal 1839 al 31 dicembre 1926, in sce trenidicarta.it, 1927. URL consultòu o 27 dexénbre 2023.
↑ Ballatore & Masi, 1988, p. 41
↑ Ballatore & Masi, 1988, p. 42
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Ballatore, 2002
↑ (IT) Carlo Ilarione Petitti di Roreto, Delle strade ferrate italiane e del migliore ordinamento di esse, Capolâgo, Tipografia e libreria Elvetica, 1845, pp. 261-263.
↑ (IT) Roberto Livraghi, Appunti sulla storia della linea ferroviaria Torino-Genova (1845-1853) (PDF), Fondazione SLALA, pp. 7-8. URL consultòu o 27 dexénbre 2023.
↑ (IT) Ministêro da Marìnn-a, Rivista Marittima, 1904, p. 154.
↑ (IT) Incidenti ferroviari avvenuti in Italia dal 1873 ad oggi: Periodo 1 - dal 12 agosto 1873 al 1959, in sce treniebinari.it. URL consultòu o 27 dexénbre 2023.
↑ (IT) Il disastro ferroviario di Pian dei Giovi, in Il Secolo XIX 1886-1986, O Sécolo, 1986, p. 78.
↑ ^10,0 ^10,1 Cornolò & Pedrazzini, 1983, p. 65
↑ Cornolò & Pedrazzini, 1983, pp. 65-78
↑ ^12,0 ^12,1 Cornolò & Pedrazzini, 1983, pp. 66-71
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 ^13,4 Cornolò & Pedrazzini, 1983, p. 71
↑ Cornolò & Pedrazzini, 1983, pp. 70-71
↑ (IT) Renzo Marello, T.E. sulla Milano-Torino. 3000 Volt sulla Modane-Alessandria, in Voci della Rotaia, Ànno IV, n. 6, Zùgno 1961, p. 3.

Bibliografîa

(IT) RFI, Fascicolo linea 3 (Torino-Alessandria).
(IT) Luigi Ballatore e Fausto Masi, Torino Porta Nuova: storia delle ferrovie piemontesi, Rómma, Edizioni Abete, 1988.
(IT) Luigi Ballatore, Storia delle ferrovie in Piemonte, Editrice Il Punto, 2002, ISBN 88-88-55200-6.
(IT) Giovanni Cornolò e Claudio Pedrazzini, Locomotive elettriche, Pàrma, Ermanno Albertelli Editore, Màzzo 1983.

Âtri progètti

Wikimedia Commons a contêgne di files in sce ferovîa Turìn-Zêna

[8] Segóndo di âtri papê cómme o frontespìççio de l'Allocuzione detta da Monsignor Andrea Charvaz Arcivescovo di Genova in occasione dell'inaugurazione della Ferrovia dello Stato il XX febbraio MDCCCLIV alla presenza delle LL. MM. il Re Vittorio Emanuele II e la Regina Maria Adelaide - Zêna, Dai fratelli Ferrando Q. Gio., 1854 e unn-a de stànpe comemoratîve, conservâ inta Bibliotêca Universcitâia de Zêna, o giórno de l'inouguaçión o saiéiva pe cóntra o 20 de frevâ

[15] Cómme pàrte da lìnia Turìn-Pineròllo

[16] Cómme pàrte da lìnia Turìn-Chiêri

[17] Cómme pàrte da lìnia socorsâle di Zôvi

[20] A conversción de sto tòcco chi a l'à portòu a-a trasformaçión de tùtto o pasànte feroviàrio de Turìn, inougoròu co-ina gràn çeimònia a-i 9 de zùgno do 1961, a-a prezénsa do minìstro di traspòrti Giuseppe Spataro^[15].

[21] A prìmma galerîa a l'é stæta convertîa a-i 2 de màrso do 1963, a segónda into méize de màzzo do 1964, insémme a-a lìnia tra Zêna Sàn Pê d'Ænn-a e Sànn-a Letìnbro.

[22] O tòcco Bìvio Fegìn-Zêna Sàn Pê d'Ænn-a o l'é stæto convertîo into méize de màzzo do 1964.

[:1-1] 1,0 ^1,1 (IT) Ufficio Centrale di Statistica delle Ferrovie dello Stato, Prospetto cronologico dei tratti di ferrovia aperti all'esercizio dal 1839 al 31 dicembre 1926, in sce trenidicarta.it, 1927. URL consultòu o 27 dexénbre 2023.

[2] Ballatore & Masi, 1988, p. 41

[3] Ballatore & Masi, 1988, p. 42

[:0-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Ballatore, 2002

[5] (IT) Carlo Ilarione Petitti di Roreto, Delle strade ferrate italiane e del migliore ordinamento di esse, Capolâgo, Tipografia e libreria Elvetica, 1845, pp. 261-263.

[6] (IT) Roberto Livraghi, Appunti sulla storia della linea ferroviaria Torino-Genova (1845-1853) (PDF), Fondazione SLALA, pp. 7-8. URL consultòu o 27 dexénbre 2023.

[7] (IT) Ministêro da Marìnn-a, Rivista Marittima, 1904, p. 154.

[9] (IT) Incidenti ferroviari avvenuti in Italia dal 1873 ad oggi: Periodo 1 - dal 12 agosto 1873 al 1959, in sce treniebinari.it. URL consultòu o 27 dexénbre 2023.

[10] (IT) Il disastro ferroviario di Pian dei Giovi, in Il Secolo XIX 1886-1986, O Sécolo, 1986, p. 78.

[:2-11] 10,0 ^10,1 Cornolò & Pedrazzini, 1983, p. 65

[12] Cornolò & Pedrazzini, 1983, pp. 65-78

[:3-13] 12,0 ^12,1 Cornolò & Pedrazzini, 1983, pp. 66-71

[:4-14] 13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 ^13,4 Cornolò & Pedrazzini, 1983, p. 71

[18] Cornolò & Pedrazzini, 1983, pp. 70-71

[19] (IT) Renzo Marello, T.E. sulla Milano-Torino. 3000 Volt sulla Modane-Alessandria, in Voci della Rotaia, Ànno IV, n. 6, Zùgno 1961, p. 3.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[n. 1]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[n. 2]

[n. 3]

[n. 4]

[14]

[n. 5]

[n. 6]

[n. 7]

[15]