Zenéixi de Gibiltæra

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

I Zenéixi de Gibiltæra són 'na comunitæ étnica ch'a vîve da sécoli a Gibiltæra, formâ da-i discendénti di inmigræ zenéixi e lìguri arivæ inta zöna a partî da-o XVI sécolo. D'ancheu quésto grùppo o l'é do tùtto integròu inta socjêtæ do picìn teritöio ingléize, dæto ch'a no gh'é ciù di parlànti de l'òriginâio dialétto lìgure de Gibiltæra.

A localitæ de La Caleta a-a fìn do XIX sécolo

Stöia

Gh'émmo vàrie testimoniànse de 'na comunitæ de emigræ zenéize ch'a s'é trasferiâ a Gibiltæra a partî da-o XVI sécolo e che, inta prìmma meitæ do XVIII, a raprezentâva ciù de 'n tèrso da sò popolaçión. Scibén ch’êan ciamæ "zenéixi", dæto che a l'época vegnîvan tùtti da-a Repùbrica de Zêna, o l'é ciæo che, óltre che da-o capolêugo lìgure, arivàvan da-e dôe Rivêe ascì.

Aprêuvo a-a conquìsta de Gibiltæra da-a Spàgna inte l'anno 1704 a ciù pàrte de l'òriginâia popolaçión spagnòlla da zöna a stramûa da ’n’âtra pàrte e, tra quélli che in càngio decìdan de restâ, se peu aregordâ 30 famìgge zenéixi. Quéste stâvan sorviatùtto inte l'àrea conosciûa cómme Catalan Bay, dónde travagiâvan pi-â ciù pàrte cómme pescoéi. Inti ànni dòppo a conquìsta de Gibiltæra e do sò trasferiménto formâle a-o Régno Unîo, i zenéixi de Catalan Bay comensiàn a dedicâse a âtre ativitæ, no sôlo lighæ a-a pésca ma a-o comèrcio e a l'artigianâto ascì.

Segóndo o censiménto de l'anno 1725, in sce 'na popolaçión totâle de 1.113 abitànti, in zenéixi êan bén 414, segoîi da 400 spagnòlli, 137 ebrêi, 113 britànichi e i restànti 49 de âtra naçionalitæ, sorviatùtto portoghéixi e olandéixi. Ancón into 1753 i zenéixi êan o grùppo ciù numerôzo tra i civîli rescidénti a Gibiltæra, con quæxi o 34% da sò popolaçión, e scìnn-a-o 1830 ’na parlâta italiànn-a forteménte azeneizâ a l'êa largaménte dêuviâ insémme a l'ingléize e a-o spagnòllo cómme léngoa di avîxi ofiçiæ do govèrno.

Vèrso a fìn do XVIII sécolo son tanti i zenéixi che travàgian inta goarnixón de l'îzoa ascì, e són a bâze da futûra fòrsa de poliçîa civîle de Gibiltæra, ò sæ a Goàrdia Zenéize.

Into 1740 l'é stæto introdûto a lézze ingléize a Gibiltæra e into 1753 l'é stæto nominòu i prìmmi giùdiçi de pâxe... Inte 'sto perîodo chi e outoritæ militâri gh'àivan de grénde dificoltæ co-i dizertoî de l'ezèrcito che scapâvan into Régno de Spàgna e coscì l’é stæto creòu ’n grùppo pe agî cómme goàrdie de frontêa. Quésto grùppo, formòu pò-u ciù da zenéixi, o l'à pigiòu o nómme de Goàrdia Zenéize e co-o ténpo o l'é diventòu a prìmma fòrsa de poliçîa ch'a dâva ’na màn a-e outoritæ militâri inti sò rapòrti co-i civîli. I sargénti êan nominæ tra i òmmi da Goàrdia Zenéize co-i tìtoli de "Sargénte di ebrêi" e de "Sargénte di spagnòlli", nomiâgi che riflèttevan o sò ròllo tra e vàrie comunitæ. A Goàrdia Zenéize a l'é stæta desfâ quàrche ànno dòppo a goæra di Sètte Ànni.

Dòppo o perîodo de goære napoliòniche a Gibiltæra arîvan vàrri inmigræ de òrìgine siciliànn-a e toscànn-a, ma a ògni mòddo i zenéixi e i lìguri restiàn a magiorànsa da popolaçión ch’a ne vegnîva da-a penîzoa italiànn-a. O dialétto lìgure de Gibiltæra, a ògni mòddo, o continoiâ a êse parlòu a Catalan Bay ancón into XX sécolo, scìnn-a-i ànni setànta.

Joe Bossano, prìmmo minìstro de Gibiltæra tra o 1988 e o 1996

A-a giornâ d’ancheu i discendénti da comunitæ zenéize de Gibiltæra se conscideran gibiltærìn e diféndan pi-â ciù pàrte l'outonomîa do teritöio ingléize. Tra i sò raprezentànti ciù avoxæ, fan pàrte da comunitæ zenéize de Gibiltæra doî prìmmi minìstri, Joe Bossano (tra o 1988 e o 1996) e Adolfo Canepa (1987-1988), óltre che Kaiane Aldorino, Miss Móndo into 2009.

La Caleta: in vilàggio di pescoéi zenéixi

Storicaménte a zöna de Catalan Bay (iniçialménte ciamâ La Caleta) a l'é stæta popolâ da-i pescoéi zenéixi che fâvan pàrte de 'n ciù vàsto insediaménto scitoòu, tra o XVII e o XVIII sécolo, lóngo a còsta òrientâle da Rócca.

Into XVIII sécolo o zenéize, ascì se inta sò variànte do pòsto, o l'êa coscì tanto difûzo che sto fæto o l'êa tegnûo in conscideraçión ànche da-o Govèrno de Gibiltæra inta publicaçión di sò proclàmmi. Ancón tanti ànni ciù tàrdi, o l'êa parlòu da-a ciù pàrte di abitànti de La Caleta, a-o manco scinn’a-a fìn do XIX sécolo, pe pöi scentâ a-a fìn do sécolo dòppo, e unn-a de ùrtime testimoniànse a l'é l'intervìsta do lengoìsta Fiorenzo Toso a di vêgi pescoéi inti ànni '70.

S’é discùsso bén bén (dæto o nómme da bâia) in sciô fæto che i ingléixi poêsan avéi confûzo i catalén co-i zenéixi, ma a raxón de stâ confuxón a no l'é do tùtto ciæa, dæto ch'a gh'é vàrie testimoniànse de cómme o govèrno e i ingléixi foîsan perfetaménte a conoscénsa de l'òrìgine di abitànti de La Caleta. Bàsta aregordâ i órdini pe l'asédio do 1727, dónde a bâia a l'êa minsonâ cómme Câa Zenéize, e i censiménti do XVIII e XIX sécolo, dónde l'é registròu 'n grànde nùmero de persónn-e nasciûe a Zêna, e no in Catalògna. L'é poscìbile che ghe ségge stæta 'na confuxón tra e létie de-e paròlle "Calata" e "Catala" inta prìmma pronónçia ingléize do nómme da bâia.

Into XIX sécolo sôlo a-i pescoéi o l'êa permìsso vîve inta Catalan Bay. Defæti, ancón a-a giornâ d’ancheu, a ciù pàrte de famìgge che stan lì són di discendénti dirètti di pescoéi zenéixi che stâvan chi e són comuneménte ciamæ caleteños.

Ereditæ zenéize

Architetûa

L'ereditæ zenéize a l'é difûza in tùtta a picìnn-a colònia ingléize, ma in mòddo particolâ inte l'architetûa de costruçioîn ciù antîghe da çitæ, che prezentan di eleménti tìpichi do stîle architetònico zenéize cómme i cortî intèrni, comuneménte dîti "patios", co-a ciù pàrte di abitànti de Gibiltæra che scìnn-a-i ànni òtànta a vivéiva afaciâ in sce quésti spàççi comùn.

Âtra caraterìstica inportànte de l'architetûa de Gibiltæra, de ciæa derivaçión zenéize, són e tradiçionâli giöxîe in légno.

Cuxìnn-a

A Calentita

Numerôze tra e réixe da cuxìnn-a gibiltærìnn-a remontàn a Zêna: tra i piâti ciù famôxi d'òrìgine zenéize, a despêto do sò nómme spagnòllo, a gh'é a pitànsa naçionâle de Gibiltæra, a calentita. Quésta a l'é defæti preparâ co-ina fænn-a de çéixai e co-in procêde asæ scìmile a-a fainâ lìgure.

Ànche a panìssa de Gibiltæra, riçètta ch'a l'aregorda o pàn e asæ scìmile a-a calentita, a l'à ànche lê 'n'òrìgine zenéize, derivàndo da-o famôzo piâto lìgure da-o mæximo nómme.

Òltre a âtre pitànse che se pêuan ricondûe a-a generâle tradiçión cuxinâia italiànn-a, 'n âtro piâto lìgure declinòu inta cuxìnn-a locâle o l'è o pan dulce, asæ scìmile a l'òriginâle riçètta do pandôçe zenéize.

Socjêtæ

L'ereditæ zenéize a se pêu ritrovâ ànche inta stratificaçión sociâle de Gibiltæra, defæti a ciù pàrte do seu superiôre o l'é formòu sorviatùtto da pöche famìgge d'òrìgine zenéize. Pe cóntra l'âta clàsse borghéize a l'é formâ prinçipalménte da famìgge catòliche, ebrêe e indù de mercànti e de avocâti, e a clàsse òperâia a l'é pi-â ciù pàrte conpòsta da famìgge de òrìgine spagnòlla, maltéize e italiànn-a, sorviatùtto siciliànn-a.

Popolaçión d'ancheu

Kaiane Aldorino, Miss World into 2009

A-a giornâ d’ancheu i discendénti di prìmmi inmigræ zenéixi a Gibiltæra són perfetaménte integræ cómme gibiltærìn e a no gh'é de particolæ asociaçioîn dedicæ a quésta minorànsa. Da 'n'anàlixi di cognómmi ciù difûxi inta çitæ se pêu védde cómme squæxi o 20% da sò popolaçión a l'é d'òrìgine lìgure.

A prezénsa do Zenéize, scibén che l'òriginâio dialétto lìgure de Gibiltæra o l'é òrmâi estìnto, a l'é bén bén testimoniâ da-e fòrti infloénse into Llanito, o dialétto tìpico de Gibiltæra dêuviòu da-a ciù pàrte da popolaçión, ch'o l'à ciù ò mêno 700 paròlle inprestæ da-a léngoa lìgure. Segóndo di studiôxi cómme Manuel Cavilla o nómme stésso "Llanito" o vêgne pròpio da 'na paròlla zenéize, ö sæ da-o dimunitîvo do nómme Gioàn.

Pe de ciù, segóndo i stùddi de l'académico Giulio Vignoli, a-o mêno inti prìmmi decénni do XIX sécolo o Llanito o l'êa ancón ciù rìcco de paròlle zenéixi, co-o ténpo progresivaménte sostitoîe da tèrmini de derivaçión spagnòlla e ingléize.

I cognómmi zenéixi de Gibiltæra

Tra e riçèrche ciù recénti in scî cognómmi gibiltærìn d'òrìgine zenéize a se pêu 'aregordâ quélla de Fiorenzo Toso fæta into 2000: "bazâ in sce de riçèrche òriginâli, a tràtta de l'òrìgine lìgure di numerôxi di cognómmi d'ancheu difûxi a Gibiltæra. A l'é chi indicâ l'òrìgine de 'sti cognómmi chi, a l'è discùssa a sò etimologîa e a l'é riportâ a sò frequénsa atoâle. Pe de ciù, són fæte de òservaçioîn in sce l'inportànsa stòrica da Ligùria pe quésta localitæ e sorviatùtto in sce consegoénse lengoìstiche, etnogràfiche e colturâli de tâ infloénsa".

Da quésta riçèrca a l'emèrge cómme a ciù pàrte de l'emigraçión da-a región da Ligùria a provegnîva da-e zöne de Zêna e de Sànn-a, méntre o l'é stæto scovèrto cómme vàrri cognómmi d'òrìgine siciliànn-a cómme Caruana, ch'êan ritegnûi in mòddo eròu maltéixi, vêgnan da di sicilién emigræ a Mâta into rinasciménto.

Chi de sótta se pêuan védde i cognómmi d'òrìgine zenéize ciù comùn a Gibiltæra, segóndo a riçèrca do Toso, co-o sò nùmero (indicòu tra paréntexi) ch'o l'é stæto ricavòu da-e Pàgine Giâne de Gibiltæra.

• Parody (45), Baglietto (45), Danino (33), Olivero (50), Robba (32), Montegriffo (34), Chipolina (25), Ferrary (35), Ramagge (24), Picardo (6), Isola (24), Canepa (12), Cavilla (14) e Bossano (15).

Persónn-e famôze

Personalitæ famôze de Gibiltæra ch'àn de òrìgine zenéixi són:

• Kaiane Aldorino (Miss Móndo into 2009)
• Joe Bossano (prìmmo minìstro, 1988-1996)
• Adolfo Canepa (prìmmo minìstro, 1987-1988)
• Stuart Cavilla (basìsta di Breed 77)
• John Galliano (stilìsta)
• Paul Isola (cantànte di Breed 77)
• Peter Isola (polìtico)
• Krystle Robba (Miss Gibiltæra into 2008)
• Fabian Picardo (prìmmo minìstro da-o 2011 a-a giornâ d’ancheu)
• Albert Risso (scindicalìsta e polìtico)

Bibliografîa

• (ES) Hipólito Sancho de Sopranis, Los Genoveses en Cadiz antes de 1600, Larache, 1939.
• (EN) Johannes Kramer, English and Spanish in Gibraltar, Anbùrgo, Helmut Buske, 1986, ISBN 3-871-18815-8.
• (IT) Fiorenzo Toso, Una lingua del mare. Il Genovese tra Liguria e Mediterraneo, in Atti del Convegno Internazionale di Studi (Genova-Arenzano, novembre 1998).
• (IT) Giulio Vignoli, Gibilterra, in Gli italiani dimenticati: minoranze italiane in Europa, Giuffrè, 2000, ISBN 88-14-08145-X.
• (EN) Edward G. Archer, Gibraltar, Identity and Empire, Lóndra, Psychology Press, 2006, p. 37, ISBN 0-415-34796-3.
• (EN) David Levey, Language Change and Variation in Gibraltar, Lóndra, John Benjamins Publishing, 2008, ISBN 90-27-21862-5.
• (IT) Fiorenzo Toso, Linguistica di aree laterali ed estreme: contatto, interferenza, colonie linguistiche e "isole" culturali nel Mediterraneo occidentale, Recco-Udine, Le Mani, 2008, ISBN 8-880-12445-5.