Regno Unïo

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

O Régno Unîo (United Kingdom in ingléize, prononçiòu [juːˌnaɪtɪd ˈkɪŋdəm]), conosciûo ofiçialménte cómme Régno Unîo de Gràn Bretàgna e Irlànda do Nòrd (United Kingdom of Great Britain and Northern England in ingléize, prononçiòu [juːˌnaɪtɪd ˈkɪŋdəm ə ɡɹeɪt ˈbɹɪtən n̩ ˈnɔːðən ˈaɪələnd]), o l'é 'n pàize de l'Eoröpa nòrd-òcidentâle.

A bandêa do Régno Unîo

A poxiçión do Régno Unîo in sciâ càrta giögràfica

Càrta fìxica do Régno Unîo

Giögrafîa

O Régno Unîo o l'é 'n stâto sovràn scitoòu inte îzoe a nòrd-òvest da rîva de l'Eoröpa continentâle. A naçión a l'é formâ da-i tréi pàixi costitoénti de Inghiltæra, Scòsia e Galles, ciù a provìnsa de l'Irlànda do Nòrd. Giögraficaménte o Régno Unîo o s'esténde in sce l'îzoa da Gràn Bretàgna e in sciô tòcco de nòrd-èst de l'îzoa d'Irlànda, ciù 'n çèrto nùmero de îzoe e izoöto ciù picìn che fórman l'arçipélago de îzoe britàniche. Inte l'Irlànda do Nòrd gh'é l'ùnico confìn terèstre da naçión, ö sæ quéllo co-a Repùbrica d'Irlànda, méntre inte tùtte e âtre direçioìn a l'é bagnâ da l'Òcéano Atlàntico. In particolâ, o Régno o l'é afaciòu in sciô Mâ do Nòrd a levànte, in sciô Canâ da Mànega a sùd e in sciô Mâ Cèltico a sùd-òvest, con de còste che in tùtto són e dodicêxime ciù lónghe a-o móndo. Pe de ciù, o Mâ d'Irlànda o sepâra a Gràn Bretàgna da l'Irlànda. L'àrea totâle do Régno Unîo a l'é de 242.500 km², co-ina popolaçión stimâ de 67 milioìn de persónn-e a-o 2020.

E îzoe da-arénte a-a Gràn Bretàgna de Man, Guernsey e Jersey no són pe cóntra pàrte do Régno Unîo, in quànto dipendénse da Corónn-a da quæ seguéssa e raprezentànsa internaçionâle o l'é responsàbile o govèrno britànico. Da naçión fàn pàrte quatòrze teritöi britànichi d'in gîo pe-o móndo ascì, i ùrtimi rèsti de l'inpêro britànico. Quésto, a-o moménto da sò màscima estensción inti ànni '20 do sécolo pasòu, o conprendéiva squæxi 'n quàrto do móndo e 'n tèrso da sò popolaçión, raxoìn pe-e quæ o l'é stæto l'inpêro ciù grànde da stöia. A ògni mòddo, a-a giornâ d'ancheu, l'infloénsa di ingléixi a l'é ancón vixìbile inta léngoa, a coltûa e o scistêma polìtico-legâle da ciù pàrte de sò ecs-colònie.

A capitâle do Régno Unîo, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Lóndra, céntro finançiâio e çitæ globâle co-în'àrea metropolitànn-a da-a popolaçión de bén 14 milioìn de persónn-e. E âtre çitæ ciù grénde són, inte l'órdine, Birmingham, Manchester, Glasgow, Liverpool e Leeds.

Stöia

O modèrno Régno Unîo o s'é formòu a partî da 'na série d'anescioìn, unioìn e separaçioìn di sò pàixi costitoénti into córso di sécoli pasæ. Co-o coscì dîto Tratâto d'Unión, firmòu inte l'ànno 1707 tra o Régno d'Inghiltæra, o quæ a l'àiva za anésso o Galles inte l'ànno 1542, e o Régno de Scòsia, o l'é stæto costitoîo o Régno de Gràn Bretàgna. Da-a sò unión, into 1801, co-o Régno d'Irlànda, o l'é stæto a-a fìn creòu o Régno Unîo de Gràn Bretàgna e Irlànda.

A ògni mòddo, a ciù pàrte de l'Irlànda a s'é separâ da-o régno inte l'ànno 1922, portàndo a-a creaçión de l'atoâle Régno Unîo de Gràn Bretàgna e Irlànda do Nòrd, o quæ o l'à formalménte adotòu 'sto nómme chi into 1927.

Economîa e polìtica

O Régno Unîo o l'é 'na monarchîa costituçionâle governâ pe mêzo de 'n scistêma de concescioìn de potêri da-o parlaménto naçionâle a-e asenblêe de vàrie naçioìn costitoénti, ö sæ o Senedd Cymru (parlaménto galéize) pe-o Galles, o parlaménto scoséize pe-a Scòsia e l'asenblêa de l'Irlànda do Nòrd pi-â provìnsa da-o mæximo nómme. O càppo de stâto, ö sæ o sovràn do Régno Unîo, d'ancheu o l'é o Càrlo III, in càrega da-o 2022.

A naçión a l'à a quìnta economîa ciù grànde pe PIL nominâle e a dêxima se valuâ a paritæ de potêre d'acàtto. A l'é 'n'economîa avansâ e a l'à 'n livéllo asæ âto de svilùppo in sciâ scâ de l'Ìndice de Svilùppo Umâno, inta quæ a l'é inta 13° poxiçión. O Régno Unîo o l'é stæto o prìmmo pàize a sperimentâ i efètti da rivoluçión industriâle, trasformàndose tra i sécoli XIX e XX inta ciù grànde poténsa econòmica mondiâle. A-a giornâ d'ancheu a naçión a peu ancón êse consciderâ cómme 'na grànde poténsa aprêuvo a-a sò fórte infloénsa internaçionâle inte l'ànbito econòmico, colturâle, scentìfico, tecnològico, militâre e polìtico. A l'é 'na poténsa nucleâre e a l'à a quàrta spéiza militâre ciù âta in asolûto. Pe de ciù, a l'é 'n ménbro permanénte do Conséggio de Seguéssa de Naçioìn Unîe scìnn-a da-a sò prìmma sesción into 1948.

O Régno Unîo o l'é un di ménbri do Commonwealth de Naçioìn, do Conséggio d'Eoröpa, do G7, do Grùppo di Dêxe, do G20, de Naçioìn Unîe, da NATO, de l'AUKUS, de l'OECD, de l'Interpol e da WTO. O l'é stæto un di ménbri de Comunitæ Eoropêe e do sò sucesô, ö sæ l'Unión Eoropêa, da-o 1973 scìnn-a-a sciortîa da l'òrganizaçión inte l'ànno 2020 aprêuvo a l'éxito do referendum do 2016.

Bibliografîa

• (EN) William Hunt, Reginald Lane Poole, The Political History of England, 12 vol., Longmans, Green and Company, 1905.
• (EN) Kenneth J. Panton, Kenneth John Panton e Keith Arthur Cowlard, Historical Dictionary of the United Kingdom, Scarecrow Press, 1997, ISBN 0-810-83150-3.
• (EN) V. Gardiner e Michael Hugh Matthews, The Changing Geography of the United Kingdom, Psychology Press, 2000, ISBN 0-415-17901-7.
• (EN) P. J. Marshall, The Cambridge Illustrated History of the British Empire, Cambridge University Press, 2001, ISBN 0-521-00254-0.
• (EN) Vernon Bogdanor, Devolution in the United Kingdom, OUP Oxford, 2001, ISBN 0-192-80128-7.
• (EN) Terry Tan, CultureShock! Great Britain: A Survival Guide to Customs and Etiquette, Marshall Cavendish, 2008, ISBN 98-12-82020-5.
• (EN) Insight Guides, Great Britain Insight Guide, 8ª ed., APA Publications, 2009, ISBN 98-12-82020-5.
• (EN) Kenneth J. Panton, Historical Dictionary of the British Empire, Rowman & Littlefield, 2015, ISBN 0-810-87524-1.
• (EN) Oliver Berry, Fionn Davenport, Marc Di Duca et al., Lonely Planet Great Britain, 13ª ed., Lonely Planet, 2019, ISBN 1-786-57806-9.
• (EN) Philip Norton, Governing Britain: Parliament, Ministers and Our Ambiguous Constitution, 13ª ed., Manchester University Press, 2020, ISBN 1-526-14545-6.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Régno Unîo

Colegaménti estèrni

• (EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce gov.uk. URL consultòu o 15 arvî 2022.
• (EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce parliament.uk. URL consultòu o 15 arvî 2022.
• (EN) Scîto ofiçiâ da famìggia reâ, in sce royal.uk. URL consultòu o 15 arvî 2022.