Villanöva

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese

Villanöva (scrìta ascì Vilanöva o Villaneuva, dìta ascì Villanöva d'Arbenga, in italian Villanova d'Albenga, Vilanœva o Villanöva in urmeàscu) u l'è in cumün ligüe inta Pruvinsa de Savuna.

Villanöva cumün
Villanöva – Veduta Vista du sentru stòicu de Villanöva
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Liguria
Provìnsa	Savuna
Aministraçión
Scìndico	Pietro Balestra (lista sivica "Torre e Mura Civiche") da-o 26-5-2014 (3º mandòu da-o 10-6-2024)
Dæta de instituçión	1861
Teritöio
Coordinæ:	44°02′45.63″N 8°08′35.28″E44°02′45.63″N, 8°08′35.28″E (Villanöva)
Altitùdine	29 m s.l.m.
Superfìcce	15,89 km²
Abitanti	2 706 (30-6-2019)
Denscitæ	170,3 ab./km²
Fraçioìn	Bussu(r)éu, Ligu, Marta, Cuascu
Comùn confinanti	Arasce, Arbenga, Andöa, Casanöva, Garlenda, Utuê
Âtre informaçioìn
CAP	17038
Prefìsso	0182
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	009068
Cod. cadastrâ	L975
Targa	SV
Cl. scìsmica	zöna 3 (sismicitæ bàssa)
Cl. climàtica	zöna C, 1 258 GG
Sànto patrón	San Steva
Giórno festîvo	26 dixembre
Cartògrafîa
Villanöva
Villanöva – Mappa Pusisiùn du cumün de Villanöva inta pruvinsa de Savùna
Scîto instituçionâle

Geugrafìa

• 
  U campu pe' l'aviasiùn C. Panero dau Tiràssu
• 
  U s-ciümme Lerùn a Villanöva
• 
  Villanöva vista daa Sèlla d'Arnascu

U teritòiu cumünàle de Villanöva u se tröva inte l'entrutèra arbenganese, ai limiti de punente da ciàna de Arbenga. U burgu u nasce inta bàssa valà de l'Aròscia, pocu primma che in te stu chi u se ghe càcce u turente Lerun. E muntagne che sircundan u cumün e sun prinsipalmènte de culétte o di pözzi, cumme a Punta Gazzulìn (224 m), ai cunfìn cun Utuê, u Munte Pagliassa (480 m), c'u se tröva versu Andöa, e u Pözzu Barbé(r)a (276 m), versu Bastìa d'Arbenga.

Frasiùi

Dandu améntu au cumüne de Vilanöva ghe sun tréi frasiùi: Bussu(r)éu, Lìgu e Marta. A ste chi u và azuntu u gruppu de ca' de Cuàscu, ricunusciüu cumme lucalitài.

• Bussu(r)éu: u l'è ina frasiùn c' a se tröva in sce a stradda che culéga a zòna de Villanöva a Càxu de A(r)àsce, ad in artéssa de 59 m s.l.m., u burgu u l'è nasciüu in epuca tardu medievàle, a diféza da zòna circustante.
• Lìgu: a l'è ina frasiùn ai cunfìn cun Marmö de Casanöva, fundà antigamènte (atùrnu au XII seculu) cun u numme latìm de Castrum Lii.
• Marta: u l'è in picìn burgu rü(r)àle che u se tröva in sce ina culétta c'a suvrasta Villanöva, quaxi ai cunfìn cun Garlenda. U nucleu ciü antìgu da frasiùn u saiéva rizalènte a l'ànnu 1153.
• Cuàscu: u l'è in grùppu de ca' spàrsu che u se tröva inta zona da Stràdda Pruvinsàle 453, divìsu in dùi burgàe, Cuàscu de Surva e Cuàscu de Sutta.

Cunfìn

U teritòiu cumünàle de Villanöva u cunfina cun Arbenga a nord e a levante, A(r)àsce a sud e a levànte, cun ascì a meridiùn Andöa. A punente i ghe sun ascì Utuê, Casanöva e Garlenda.

Stoia

• 
  Villanöva, vista du burgu
• 
  U pussu medievàle, atìvu fin au 1930
• 
  A tùre versu vàlle
• 
  E müaie de diféza che e sircundan u sentru stòicu
• 
  Àtra vìsta de müaie, cun üna de tùri

E prime testimunianse che i ne cuntan de in insediamentu inta zòna de l'udierna Villanöva sun da riscuntrà intu mediuevu, quande l'àia a vegne mensciùna sutta ai dumini du munasté de San Martin de l'Ìsua Gainàa. U burgu peò u l'è sucescìvu a stu duminiu chi, difatti Villanöva a vegne custituìa ufisialmente inte l'ànnu 1250, pe opera du libéu cumün de Arbenga, che intu stessu periudu, fin au 1288 u fundià ascì atre due "ville növe", curispundenti a Pûi, ancöi frasiùn de Utuê e Cixan, inta valà du Néva.

A mutivasiùn de anda a custruì sti növi burghi furtificài a fa parte de ina strategìa attuà dai arbenganesi, in moddu da evità a caà inta ciàna da parte di marchesi de Clavesana, zà scignùi de gran parte di feudi de l'entrutèra, cumme quellu de Utuê. A vegne cuscì favuìa l'emigrasiùn dae campàgne versu u növu sentru furtificàu. U paìse u vegne dunca suttupòstu, asseme ai vari insediamenti ciü picìn li vixìn ae lézzi de Arbenga, furmàndu in ünica entitài aministratìva.

Nunustante l'impunente diféza, dàa dai müai aturnu ae ca' du burgu, Villanöva a subìsce ciü de in incursciùn intu sò teritòiu, prinsipalmente causàe dai marchesi vixìn, e ai inìssi du XV seculu dai scignùi de Caissàn. Nu manca poi l'incursciùn di zenesi, cun survatüttu a famìa di Spìnua, chi i tentàvan de aluntanà u paìse da a sféa de influensa ingàuna.

U tentatìvu u nu sciòrte e dunca i villanuvési i restan favurevuli a Arbenga, cunfluendu poi inta Repübbrica de Zena, rimanendu fedele a l'istitusiùn ascì düante e guère cuntru i Savoia intu XVII seculu. A resta dunca in màn repübbricàna fin a l'arìvu de Napuleun e di fransesi, a partì dau 1797. U paìse u vegne dunca inglubàu inta Repübbrica Ligüe. Sutta a növa duminasiùn fransese u se trasfurma dunca in te in cumün indipendente da l'istitusiùn arbenganese intu 1805, faxente sempre parte da circuscrisiùn lucàle. Cun a restaurasiùn du 1815 u passa sutta i pusedimenti du Regnu de Sardegna, divegnüu poi Regnu d'Italia dau 1861, inseìu intu sircundàiu de Arbenga, poi cunfluìu inta pruvinsa de Savuna, intu 1946 trasfurmàu inta növa Repübbrica Italiana.

Cun u decretu du 1863 u pìa u numme ufisiàle de Villanöva d'Arbenga, lé andàla a distingue da àtri paìsi cun a stéssa denuminasiù. Fra u 1973 e fìn au 31 dixembre 2008 u l'ha fàu pàrte da Cumunitài muntana Ingauna, poi divegnüa "du Punente Savunese" fin au 2011, ànnu da sòa supresciùn.

Abitànti

Evulusiùn demugrafica

Abitanti censìi

Minuànse fureste

Dandu amèntu ai dàtti de l'Istat ai 31 de dixembre du 2017, i sitadìn furèsti a a Villanöva d'Arbenga i sun 182.

Pòsti de interesse

Architetüe religuse

U cumün de Villanöva d'Arbenga u fa eclesiasticamènte da diocexi de Arbenga-Impeia, chi dunca e ghe sùn dui diferenti parocchie: quella de San Stéva (Villanöva) e quella de San Benàrdu (pé a frasiùn de Ligu).

Géxe du sentru de Vilanöva

• 
  Géxa da Parocchia de Santa Cateìna intu burgu de Villanöva
• 
  Dettàiu da paruchiàle de Santa Cateìna cun u campanì
• 
  Géxa de Santa Maìa reunda
• 
  Géxa de San Stéva, vixìn au lucàle semitéiu
• 
  L'uatòiu de San Giuvanni Batìsta intu sentru du paìse
• 
  Santuàiu da Nostra Scignùa de Grassie

• Géxa da Parocchia de Santa Cateìna de Lisciandria, a se tröva intu burgu de Villanöva, da a strutüa a ina sula navà a cunserva tréi pàe d'atà che e rafigüan a Trinitài intu mezzu fra a Madonna e i Santi, a Madonna Regina cun aturnu i sànti e a Madònna du Carmine, tütte e tréi prubabilmente datàe du XVIII seculu. A cunserva ascì ina séie de pitüe a frescu rizalènti au 1632.
• Uatòiu de San Givanni Batìsta, l'edifìssiu u se tröva intu burgu de Villanöva, sede da cunfraternita cun u meximu numme. U cunserva ascì ina séie de afreschi due de ste chi (a Teuìa di Santi e a Madonna cun u Bambìn) databili au XIV seculu, mentre l'àtru, rafigüante a Pasciùn de Cristu a saieva stà dipinta intu XV seculu. Drentu i se pònan vegghe ascì e crùxi duveàe inte prucesciùi intu paìse, cun ascì ina stattua pregià du 1834.
• Géxa de San Steva, a se tröva inte vixinànse du lucàle semitéiu, a l'è una de ciü antìghe géxe du cumün, rizalente au XII seculu, anche se a prezenta ciü rimanézzamenti sucescìvi, cumme ascì a tùre du campanì, che a g'ha ciü avertüe a bifura, datàe du XIII seculu.
• Gexétta de Santa Maìa Reùnda o du Sucùrsu, a se tröva in Via Rumma, pocu de föa dau paìse, in sce a stràdda pé l'Ae(r)iupòrtu, a l'è ina capeletta de stìle rinascimentale, cun u campanì da a grossa ciànta quadrà. A cianta de bàze da capéleta a l'è reunda, cun in diametru de 10,40 metri.
• Santuàiu da Scignùa de Grassie, a l'è ina gexétta edificà in stìle baoccu. Drentu u se ghe tröva ina statua da Madonna, du scultù zenese Barabìn, cun ascì de impurtanti pitüa a frescu.

Géxe de frasiùi

• 
  A géxa da parocchia de San Benàrdu a Lìgu
• 
  Dettaìu du campanì da géxa
• 
  L'uatòiu de San Giuvanni de Lìgu
• 
  Lìgu, a ciàssa da Géxa
• 
  A gexa da Sunta de Bussu(r)éu
• 
  L'uatòiu de San Marcu, a Cuàscu

Lìgu

• Géxa da Parochia de San Benardu, a se tröva a Lìgu, inta ciàssa intu sentru du paìse, cun in àtu campanì c'u domina a zòna.
• Uatòiu de San Giuvanni Bastìsta, in fàccia aa géxa da frasiùn, sede da cunfraternita lucàle, u cunserva au sò internu ina séie de cartelammi, ina séie de rapresentasiùn religiùse scenugrafiche, esposte ascì resentemente a Zena, intu palàssu Ducàle.

Bussu(r)éu

• Géxa da Sunta, a se tröva intu sentru da burgà de Bussuéu, edificà intu XVII seculu. A cunserva a càssa de prucesciùn da Madonna Sunta, duveà pé e feste religiùse inta frasiùn.

Màrta

• Géxa dedicà a Santa Marta: a se tröva in pusisiùn ciü àta rispettu aa ae àtri abitasiùi du paìse, de stìle baoccu, cun u campanì che u svetta inte sta parte de valà.

Cuàscu

• Uatòiu de San Marcu: u se tröva a Cuàscu de Surva, de strutüa gòtica, mensciunàu zà intu 1586, affrescà in periudu medievàle dai Guîdu da Rànsu.

Architetüe militàri

U Castéllu de Lìgu

Isulàu rispettu au paìse de Lìgu i se trövan i resti du castellu, a testimuniànsa de l'impurtansa cuvèrta da l'abitàu, fundàu cumme Castrum Lii aturnu au XII seculu e ugettu de cuntése fra e putense lucàli. Pé seculi a furtessa a l'éa puntu de avistaméntu, ma ascì in riferiméntu, perché culucà in te ina pusisiùn che a domina l'intrega valà. Inta zòna, assemme au castellu derucàu se tröva ascì a capeletta da Madonna da Néve, razunzibile grassie a ina seie de senté, versu Villanöva e Garlenda.

E müaie du burgu

U burgu, fundau intu 1250, ma terminàu sulu aturnu au 1288, u l'éa stàu edificàu dau cumün de Arbenga, cun ascì ina lunga séie de spéze, racolte inti registri storici. Ancù aù se pònan vegghe e müaie difensìve, perfetamente cunservàe, cun ina artessa màscima de 7 métri. Pé evità e incursciùi intu paìse inti tempi antìghi l'éan duveàe e déxe tùri de avistamentu (tütte de ciànta quadrà), séi de ste chi ai quattru cantu du burgu, ciü àtre inti quattru punti cardinali. A se truvàva ascì in àtra tùre, aù inglubà inte l'uatòiu de San Giuvanni, dunca uiginaiamènte ste chi e l'éan unze.

L'àsse stradàle prinsipàle u l'è custituìu da Via Garibaldi, che a pàssa atraversu dui particulàri tùri, che g'han a funsiùn de pòrte da sitài. Duzze i sun i carùggi tutàli chi i se dröven in mòddu paralélu aa stràdda prisipàle. Sentru da vìtta du burgu, fin ai ànni 30, u l'éa u pùssu medievàle, scituàu inta ciàssa che a pòrta u sò numme. E ürtime mudifiche che i sun stàe fàe au burgu e sun rizalenti au 1921, quande u vegne deliberàu da u cunsìu cumünàle l'abatimentu de parti ciü periculanti da sìnta, pé questiùi de següessa, ma ascì pé fà di amudernamenti pé a salüte pübbrica.

Cultüa

Dialettu de Villanöva

U dialettu parlàu a Villanöva u l'è de stampu arbenganese e u fa parte du grùppu du Ligüe sentru-ucidentàle, u presenta carateristiche peò ciü particulàri, riscuntrabili inte tütta a valà de l'Aroscia e du Lerùn, ligà stuticamènte a Arbenga, ma ascì a a sitài de A(r)àsce.

Enugastrunumìa

Üna de specialitài enugastrunomiche ciü impurtanti du paìse a l'è "a ventre", in segundu piàttu prepa(r)au cun u stömegu de tùnnu, fàu cöxe e poi spessiàu cun i aròmmi da ciàna arbenganese. U se tratta de ina pietansa antiga, purtà da chi u s'éa spustàu a travaià in Sardegna, inte "tunnare", i cuscì dìti tuna(r)òlli. Presenti ascì e tipiche süppe e turte da cuxìna ligüe, ciü i baxìn, scimili a quelli d'Arbenga, ma cun di güsti diferenti. De resente difatti a l'è stà presentà a varietài de baxìn ae viulette, prudusiun tipica di campi cultivài da zòna.

Asuciasiùi

• E "Röe d'Epuca": a l'è ina asuciasiùn federà cun u club ASI, che a se occupa prinsipalmente de veiculi stòici a dùi e quattru röe, nasciùa intu 1990 au a cunta in grossu gruppu de assuciài inte tütta a Rivéa de Punente.

Istrusiùn

Villanöva a g'ha in sò scistémma de scöe cumpletu (da a matèrna fin ae elementari), grassie ae quàli u recàmpa ascì i studenti dai àtri paìsi vixìn, che u l'è cumpresu inte l'istitüu cumprenscìvu de Arbenga II.

Bibliuteche

A Villanöva d'Arbenga u se tröva u pòlu biblitecà(r)iu dedicàu a Nelson Mandela, a cüa du cumün e, fin au 2011, da a Lucalitài Muntàna Ingauna, sede ascì de mustre e cuncursi, cun ina sala dedicà ascì ai fiöi.

Feste e fée

• Prucesciun du Venardi Santu: a l'è ina de rapresentasiùi religiuse ciü sentìe intu paìse, urganizà dae cunfraternite lucàli, cun a prucesciùn di cristi e ascì u curteu che u segue a càssa prucesciunàle da Maonna Adulurà vestìa de négru. Doppu de sta chi, da tradisiùn, vegne sézu u "falò", cun scopi scìmili au cunfögu zenése, vegne poi preparàu inte ca' du burgu "a ventre" de tunnu, de lungu acumpagnà cun e patàtte.
• Fèsta de sciùe "infiorata" de San Giuvanni: a se tegne ai 24 de zügnu cun a decurasiùn di ca(r)uggi du burgu, fà cun e sciùe lucali, au passaggiu de cunfraternite di cristezànti, chi i pòrtan ascì a càscia prucesciunàle du santu e vegnan caciài pé tèra e sciùe de San Giuvanni, ciamàe ascì ginèstre.
• Festa di Caruggi: a l'è ina sagra de l'estài c'a se tegne pé i caruggi de Villanöva, düante sta chi i se pònan tastà i piàtti tipici da tradisiùn ligü(r)e, prinsipalmente quelli de l'entrutèra.
• Rievucasiùn stòica: U l'è l'eventu c'u se tegne intu burgu de Villanöva, cun a rapresentasiùn di fàtti du 1250, cun a fundasiùn du paìse, a opera du cumün de Arbenga, düante sta chi u se pò vegghe u curteu stòicu, cun ben 300 figüanti e ascì a sfilata di cumüi vixìn, tütti cun a pròpia insegna.
• A Muntata: a l'è üna de celebrasiùi stoiche da sitài, cun a culucasiùn da statu da madonna da a géxa de San Steva au santuàiu, acumpagnàu dau curteu e dai canti religiusi.
• Benedisiùn de Castagne:a se tegne u 25 de marsu pé festezà l'arìvu da prìmma, au pùssu e vegnan distribuìe e castagne, benedette dau prève. A cumensà sta tradisiùn i l'éan stài i Navun, ina de famìe villanuvesi. Interutta sulu düante a segunda guèra, a tradisiùn a l'è turnà a vìve intu 1974.
• Distribusiùn du pàn: se tegne düante a festa de San Marcu inta frasiùn de Cuascu, se tratta de ina tradisiùn purtà avanti dai tempi antìgi, anche se a nu a s'è tegnüa fra i ànni '70 e '80. A deivéea dàe antighe rugasiùi, e benedisiùi di campi, düante a quale e famìe da zòna e se scangiàvan u pàn ae uìve da velli prudòttu.

Aministrasiùn

Perîodo		Prìmmo çitadìn	Partîo	Càrega	Nòtte
19 lüiu 1985	15 lüiu 1990	Pietro Balestra	Demucrassia Cristiana	Scindicu
15 lüiu 1990	24 avrì 1995	Pietro Balestra	Demucrassia Cristiana	Scindicu
24 avrì 1995	14 zügnu 1999	Pietro Balestra	Torre e Mura Civiche (lista sivica)	Scindicu
14 zügnu 1999	14 zügnu 2004	Pietro Balestra	Torre e Mura Civiche (lista sivica)	Scindicu
14 zügnu 2004	8 zügnu 2009	Domenico Cassiano	Torre e Mura Civiche (lista sivica)	Scindicu
8 zügnu 2009	26 mazzu 2014	Domenico Cassiano	Torre e Mura Civiche (lista sivica)	Scindicu
26 mazzu 2014	27 mazzu 2019	Pietro Balestra	Torre e Mura Civiche (lista sivica)	Scindicu
27 mazzu 2019	9 zügnu 2024	Pietro Balestra	Torre e Mura Civiche (lista sivica)	Scindicu
10 zügnu 2024	in càrega	Pietro Balestra	Torre e Mura Civiche (lista sivica)	Scindicu

Vie de cumünicasiùn

Stradde

U teritòiu cumünàle de Villanöva d'Arbenga u l'è traversàu da a Stràdda Nasiunàle 453, che culega u cumün cun Utuê a punente e Bastia, Leca e Arbenga versu punente. U burgu de Villanöva u l'è culegàu ascì cun a Stradda Pruvinsàle 6, c'a pòrta versu Garlenda e Casanöva, inta valà su Lerùn. A frasiùn de Bussu(r)éu a se tröva lungu a stradda pruvinsàle 55 pé a frasiùn a(r)ascìna de Càxu. U cumün u l'è poi furnìu de dui sciurtìe in sce a Stradda Nasiunàle 717 (Aurelia Bis), che a culéga Arbenga a Aràsce, a prìmma a se tröva a Bastìa d'Arbenga e a segunda versu Garlenda.

Campu de l'aviasiùn de Villanöva

A partì dau 1922 u l'è stàu custruìu in campu pé l'aviasiùn di aparecchi (o aeiupòrtu) inissialmente pé ina funsiùn militàre, aù prinsipalmente duveàu pé e pröve da vixìna Piaggio Aereo Space e pé aerei privài, stu chi u l'è intitulàu a Clemente Panero, resentemente mensciunàu ascì cumme Riviera Airport. Pé e dimensciùi ridòtte u nu l'è servìu dai grossi aerei de linéa. Chi u se pö truvà ascì a sede da Prutesiùn Sivìle e ascì de l'aéreu-club de Savuna e da Rivêa Ligü(r)e.

Àtri prugètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Villanöva

Contròllo de outoritæ	VIAF (EN) 243725688 · WorldCat Identities (EN) 243725688