Paixi Basci

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

I Pàixi Bàsci (ciamæ inpropiaménte Òlànda ascì, Nederland in olandéize, prononçiòu [ˈneːdərlɑnt]) són 'n pàize de l'Eoröpa nòrd-òcidentâle.

A bandêa di Pàixi Bàsci

A poxiçión di Pàixi Bàsci in sciâ càrta giögràfica

Càrta fìxica di Pàixi Bàsci

Giögrafîa

I Pàixi Bàsci són 'na naçión formâ pi-â ciù pàrte da 'n teritöio scitoòu inte l'Eoröpa nòrd-òcidentâle ma ch'a l'inclùdde de tære inti Caràibi ascì. In particolâ són e îzoe de Bonaire, Sint Eustatius e Saba, e quæ, da-o 2010, són conscideræ cómme de monicipalitæ speciâli a-o mæximo livéllo de dózze provìnse into continénte. Pe de ciù, insémme a Aruba, Curaçao e Sint Maarten, són unn-a de quàttro naçioìn costitoénti do Régno di Pàixi Bàsci. I Pàixi Bàsci confìnn-an co-o Bèlgio a sùd e co-a Germània a levànte óltre che, pe mêzo do posediménto de Sint Maarten, co-a Frànsa ascì inte l'América do Nòrd. Da nòrd a ponénte a naçión a l'é bagnâ da-o Mâ do Nòrd, into quæ a l'à 'n confìn marìtimo co-o Régno Unîo ascì.

Co-ina popolaçión de 17,6 milioìn de persónn-e, spartîe inte 'n'àrea de ciù ò mêno 41.800 km² (con 33.500 km² de tære e o rèsto òcupòu da ægoe intèrne), i Pàixi Bàsci són a sedicêxima naçión co-a ciù âta denscitæ de popolaçión do móndo e a segónda inte l'Unión Eoropêa, pægia in média a 526 abitànti pe chilòmetro quàddro. A ògni mòddo són o segóndo esportatô ciù inportànte, pe valô de mèrçe, de prodûti agrìcoli, gràçie a-i sò terén fèrtili, o clìmma mîte e-e modèrne técniche de coltivaçión dêuviæ. A fertilitæ di terén a l'é dovûa sorviatùtto a-i coscì dîti polder, co-in procèsso de reclamaçión de tære incomensòu into sécolo XIV. Aprêuvo a 'ste òpere chi, o teritöio olandéize o l'à 'na ridutìscima altitùdine média (da-a quæ a vêgne o nómme do pàize ascì), con ciù ò mêno a meitæ de tære ch'a se trêuva a mêno de 1 mêtro d'altéssa e squæxi o 26% ch'o l'é adreitûa sótt'a-o livéllo do mâ.

A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Amsterdam, inte l'órdine e âtre çitæ ciù inportànti són Rotterdam, L'Aja, Utrecht, Eindhoven e Groningen. A léngoa ofiçiâ do pàize a l'é l'olandéize; o frixón de ponénte o l'é pe cónra riconosciûo cómme segónda léngoa inta provìnsa de Friesland, méntre l'ingléize e o papiaménto són riconosciûi cómme ofiçiæ inti Caràibi olandéixi. Pe de ciù, i dialétti olandéixi do bàsso sàsone e o linburghéize, parlæ rispetivaménte inte pàrte de levànte e de sùd-èst da naçión, són riconosciûe cómme léngoe regionâli méntre a léngoa di ségni olandéize, o sinte romani e o yiddish són riconosciûi cómme léngoe no teritoriâli prezénti into pàize.

Stöia

I teritöi che d'ancheu fan pàrte di Pàixi Bàsci són rèstæ pe tànto ténpo, a-o mêno scìnn-a-o sécolo XVI, asæ indipendénti da ògni fórma de potêre reâ centralizòu, a despæto do fæto d'êse formalménte inclûxi into Sâcro Inpêro Romàn. Depoî a creaçión de 'na prìmma unitæ naçionâle co-o Càrlo V into 1549, za co-o sò fìggio Féipo II, gh'é stæta 'na gràn rivòlta di olandéixi co-a coscì dîta goæra di òtànt'ànni, a-a fìn da quæ a l'é stæta creâ a Repùbrica. O nêuvo stâto o l'à fîto conosciûo o sò sécolo d'öo, co-a fondaçión de 'n grànde inpêro coloniâle e de vàrie bâze comerciâli gràçie a l'açión de conpagnîe olandéixi de Ìndie òrientâli e òcidentâli. Aprêuvo a-a difuxón de l'inpêro coloniâle, do quæ a n'é sopravisciûa 'na pàrte di domìnni caraìbichi, a coltûa e l'àrte olandéixi se són difûze d'in gîo pe-o móndo. Indebolîa però da-e goære napoliòniche e da-a catûa da sò flòtta, a naçión a s'é trasformâ into Régno d'Òlànda inte l'ànno 1806, sénsa ritornâ ciù a 'n regìmme repubricàn ànche depoî a chéita de l'inpêro françéize into 1815.

Da-o 1848, i Pàixi Bàsci se són a ògni mòddo òrganizæ cómme 'na democraçîa parlamentâre gràçie a l'açión do prìmmo minìstro Johan Thorbecke, inti ànni do régno do Ghigèrmo II. Co-ina lónga tradiçión de tolerànsa sociâle, da quéllo moménto a naçión a l'é stæta unn-a de ciù progresìste e inovatrîxi, vietàndo a pénn-a de mòrte into 1870 e garantìndo o dirìtto de vôto a-e dònne za into 1917. Neotrâli inti ànni da Prìmma Goæra Mondiâle, i Pàixi Bàsci àn parteçipòu a-a Segónda insémme a-e poténse Alæe. Depoî a fìn da goæra, into 1945, àn firmòu co-o Bèlgio e o Lusenbùrgo 'n tratâto de unión duganâle ciamòu Benelux, negoçiòu quàrche ànno prìmma tra i raprezentànti a Lóndra di govèrni in exìlio di tréi pàixi. Into dòppo goæra se peu ancón aregordâ a realizaçión do coscì dîto Ciàn Delta pe protézze e tære olandéixi da-e maregiæ: conpletòu into 1997, depoî 47 ànni de travàggi, o l'é conscideròu unn-a de sétte mâvégge do móndo modèrno.

Economîa e polìtica

I Pàixi Bàsci són 'na naçión svilupâ co-în'economîa avansâ e l'unzén rédito pro capite ciù âto do móndo. Són tra e naçioìn co-o ciù âto livéllo inti ìndichi internaçionâli de libertæ de stànpa e econòmica, de svilùppo umâno, qualitæ de vìtta e feliçitæ in generâle. Defæti, a l'ànno 2020 êan a l'eutén pòsto inta clasìfica globâle de l'Ìndice de Svilùppo Umâno e a-o quìnto inte quélla do World Happiness Index pe-o 2021.

A naçión a l'é un di ménbri fondatoî de l'ONU, de l'Unión Eoropêa, de l'Eorozöna, do G10, da NATO, de l'OECD e da WTO. A fa pàrte de l'Àrea Schengen e, insémme a-o Bèlgio e a-o Lusenbùrgo, do Benelux ascì. A l'é a sêde de numerôze òrganizaçión e tribunæ internaçionâli, concentræ in particolâ inta çitæ de L'Aja, a quæ a l'é sorvenominâ a "capitâle legâle do móndo". Pe de ciù, scibén che Amsterdam a l'é indicâ cómme capitâle naçionâle inta costituçión do pàize, a L'Aja gh'é e sêde de vàrri òrgani governatîvi ascì, tra i quæ se pêuan aregordâ i Stâti Generâli, o Gabinétto e a Màscima Córte.

Bibliografîa

• (EN) Gerald L. Burke, The making of Dutch towns: A study in urban development from the 10th–17th centuries, Cleaver-Hume Press, 1950.
• (EN) A. Vandenbosch, Dutch Foreign Policy Since 1815: A Study in Small Power Politics, Springer Netherlands, 1959, ISBN 94-01-16809-1.
• (EN) Audrey M. Lambert, The Making of the Dutch Landscape: An Historical Geography of the Netherlands, 2ª ed., Academic Press, 1985, ISBN 0-124-34645-6.
• (EN) Henk Meijer, The making of Dutch towns: A study in urban development from the 10th–17th centuries, Information and Documentation Centre for the Geography of the Netherlands, 1985.
• (EN) R. C. Riley, Gregory John Ashworth, Benelux: An Economic Geography of Belgium, the Netherlands, and Luxembourg, Holmes & Meier, 1975.
• (EN) J. Kossmann-Putto e Ernst Heinrich Kossmann, The Low Countries: History of the Northern and Southern Netherlands, 3ª ed., Stichting Ons Erfdeel vzw, 1987, ISBN 90-70-83120-1.
• (EN) J. C. H. Blom e E. Lamberts, A History of the Low Countries, Berghahn Books, 2006, ISBN 1-845-45272-0.
• (EN) Joop W. Koopmans e Arend H. Huussen Jr., Historical Dictionary of the Netherlands, 2ª ed., Scarecrow Press, 2007, ISBN 0-810-86444-4.
• (EN) Hunt Janin e Ria van Eii, CultureShock! Netherlands: A Survival Guide to Customs and Etiquette, Marshall Cavendish, 2009, ISBN 98-14-43532-5.
• (EN) Jonathan Irvine Israel, The Dutch Republic: Its Rise, Greatness and Fall, 1477-1806, Clarendon Press, 2018, ISBN 0-198-20734-4.
• (EN) Paul Arblaster, A History of the Low Countries, Macmillan International Higher Education, 2018, ISBN 1-137-61188-X.
• (EN) Insight Guides, Insight Guides Netherlands, 6ª ed., APA Publications, 2020, ISBN 1-789-19843-7.
• (EN) Nicola Williams, Abigail Blasi, Mark Elliott, Virginia Maxwell, Catherine Le Nevez, Lonely Planet The Netherlands, 8ª ed., Lonely Planet, 2022, ISBN 1-788-68056-1.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Pàixi Bàsci

Colegaménti estèrni

• (NL, EN, PAP) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce government.nl. URL consultòu o 15 arvî 2022.
• (NL, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce staten-generaal.nl. URL consultòu o 15 arvî 2022.
• (NL, EN) Scîto ofiçiâ da famìggia reâ, in sce royal-house.nl. URL consultòu o 15 arvî 2022.
• (NL, EN, DE, FR) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce holland.com. URL consultòu o 15 arvî 2022.