Cinn-a

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A Cìnn-a (中國, 中国, Zhōngguó, leteralménte "Régno de mêzo"), oficialménte a Repùbrica Popolâre Cinéize (中華人民共和國, 中华人民共和国, Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó), a l'é 'n stâto de l'Àzia òrientâle, con capitâle Pechìn. A Cìnn-a a l'é o prìmmo pàize do móndo pe popolaçión, con ciù ò mêno 1.428.000.000 abitànti (calcolæ segóndo 'na stìmma fæta 'nto 2018) e o tèrso pàize do móndo pe estensción, con ciù ò mêno 9.600.000km². O stâto o l'é governòu da-o Partîo Comunìsta Cinéize, ch'o l'ezèrcita giurisdiçión in sce 22 provìnse, çìnque regioìn aotònome, quàttro monicipalitæ (Pechìn, Tianjin, Shanghai e Chongqing), e-e regioìn aministratîve speciâli de Hong Kong e Macau.

Cìnn-a
(detàggi) (detàggi) "Servî o pòpolo" 为人民服务 (Wéi rénmín fúwù)
Cìnn-a - Localizzazione
Dæti aministratîvi
Nómme conplêto	Repùbrica Popolâre Cinéize
Nómme ofiçiâ	中华人民共和国 (Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó)
Léngoe ofiçiæ	cinéize
Capitâle	Pechìn
Polìtica
Fórma de govèrno	repùbrica socialìsta unitâia monopartìtica marxìsta-leninìsta
Càppo de Stâto	Xi Jinping
Càppo de Govèrno	Li Keqiang
Superfìcce
Totâle	9.596.961 km² (3º)
% de ægoe	2,8%
Popolaçión
Totâle	1.427.647.786 ab. (1º)
Denscitæ	145 ab./km²
Nómme di abitànti	Template:AggNaz/Cìnn-a
Giögrafîa
Continénte	Àzia
Fûzo oràrio	UTC+8
Economîa
Valûta	renminbi (yuan; ¥)
Vàrie
Codici ISO 3166	CN, CHN, 156
TLD	.cn, 中国, 中國
Prefìsso tel.	+86
Sigla autom.	RC
Inno naçionâ	"Màrcia di volontâi" 义勇军进行曲 (Yìyǒngjūn Jìnxíngqǔ)
Fèsta naçionâ

A Cìnn-a a l'é stæta a chìnn-a d'unn-a de prìmme civilizaçioìn do móndo, nasciûa 'nto fèrtile baçî do Sciùmme Giâno, inta Cianûa da Cìnn-a do Nòrd. Pe miléni, a comensâ da-a quæxi lezendâia dinastîa Xia do XI sécolo a.C., o scistêma polìtico o l'é stæto bazòu 'nsce monarchîe ereditâie, ò dinastîe, tra tànti cangiaménti polìtichi. Into III sécolo a.C. a dinastîa Qin a l'à unificòu a Cìnn-a pi-â prìmma vòtta, dàndo òrigine ò-u prìmmo inpêro cinéize, méntre co-â sucesîva dinastîa di Han, ch'a l'é stæta a-o potêre da-i 206 a.C. a-i 220 d.C., gh'é stæto di ezénpi de tecnologîa asæ avansâ pe quéllo ténpo, cómm'a fabricaçión da càrta e-a bùscioa, óltre a megioaménti 'nte l'agricoltûa e 'nta mêxìnn-a.

Con l'invençión da pôvie pe sparâ e da stànpa a caràteri mòbili sótt'a-e dinastîe di Tang (618–907) e di Song setentrionâli (960–1127), són stæte conpletæ e quàttro grénde invençioìn. A coltûa Tang a s'êa difûza pe l'Àzia, gràçie a-a nêua Vîa da sæa ch'a portâva i comerciànti scìnn'a-a Mezopotàmia e a-o Còrno d'Àfrica. Into 1912, co-â rivoluçión Xinhai ch'a scorîa a dinastîa Qing e fondâva a Repùbrica de Cìnn-a, finîo-u domìnio dinàstico. Inta II Goæra mondiâle, a Cìnn-a a l'é stæta devastâ da-i conflìtti intèrni, e dò-u Giapón, caxonàndo a goæra civîle cinéize, a-a quæ a l'êa segoîa 'na divixón do teritöio, into 1949, co-o Partîo Comunìsta Cinéize de Mao Zedong ch'o fondâva a Repùbrica popolâre cinéize in sciô continente, méntre o govèrno naçionalìsta goidòu da-o Kuomintang se retiâva 'nte l'îzoa de Taiwan, dónd'o l'à governòu scìnn'a-i 1996, quànde o pàize o diventâva 'na democraçîa. A-a giornâ d’ancheu o status polìtico de Taiwan o l'é inçèrto.

A Cìnn-a a l'é 'na repùbrica socialìsta unitâia monopartìtica, e-a l'é un di pöchi stâti socialìsti existénti. Discidénti polìtichi-e grùppi pi-â diféiza di dirìtti umâni àn acuzòu-o govèrno cinéize de mancànse 'nto rispètto di dirìtti umâni, sopresción de minorànse étniche-e religiôze, censûa-e sorvegiànsa de màssa, e represción de protèste (cómme prezénpio 'nto 1989). O govèrno cinéizo-u l'à diciaròu cò-u dirìtto a-a suscisténsa e ò-u svilùppo econòmico végnan prìmma di âtri tîpi de dirìtti umâni, e cò-u concètto di dirìtti umâni gh'aviéiva da consciderâ o livéllo econòmico de 'n pàize.

Dò-u 1978, gràçie-a l'introduçión de rifórme econòmiche, l'economîa cinéize-a l'é cresciûa-a-a spedîa, con perçentoâli de créscita anoâle sénpre sórvia i 6 pónti. Segóndo-â Bànca Mondiâle, o PIL da Cìnn-a o l'é cresciûo da 150.000.000.000$ (1978) a 12.240.000.000.000$ (2017), e – segóndo dæti ofiçiæ – amontâva-a 90.000.000.000.000 de yuan (13.500.000.000.000$) into 2018. Dò-u 2010, a Cìnn-a a l'é a segónda economîa ciù grànde 'nsciâ bâze do PIL nominâle e, dò-u 2014, a ciù grànde do móndo-â paritæ de potêre d'acquìsto. Dò-u 2019, a l'ò-u pàize co-o magiô nùmero de rìcchi 'nte tùtto-o móndo. O pàizo-u l'é ànco-u ciù grànde esportatô e-o segóndo ciù grànde inportatô de mèrçi. A Cìnn-a a l'é riconosciûa cómme stâto con àrmi nucleâri, e-o gh'ò-u ciù grànde ezèrcito permanénte, l'Ezèrcito Popolâre de Liberaçión, e-o segóndo magiô budget pi-â diféiza militâre. A RPC a l'é 'n ménbro permanénte do Conséggio de secuéssa de Naçioìn Unîe, e 'n partner globâle atîvo de l'ASEAN. A Cìnn-a a l'é consciderâ 'na superpoténsa potençiâle, sorviatùtto pi-â grandéssa da seu popolaçión, da seu economîa, e do seu ezèrcito.

Nómmi

De sòlito i cinéixi se riferìscian ò-u pròpio pàize co-o tèrmine Zhōngguó (中国, conpòsto de zhōng, "centrâle" ò "de mêzo", e guó, "régno", "stâto"). St'antîga paròlla (s'atrêuva 'nto Clàscico di docoménti, do VI sécolo a.C.) a gh'à 'n valô religiôzo e cosmològico, zaché-a raprezénta-a civiltæ ch'a stà 'nto mêzo (a livéllo celestiâle), e òrìginariaménta-a l'êa 'n nómme coletîvo ch'o se riferîva-a tùtti-i régni 'nte cianûe da Cìnn-a setentrionâle. Dòppo-a creaçión de l'inpêro, o nómo-u l'êa divegnûo scinònimo da tæra dónde vivéivan i cinéixi Han, in contràsto co-e tære dónde stâvan i "bàrbari" de âtre etnîe, prezénpio-ê tribù di Xiongnu (匈奴, Xiōngnú). Sótta-a dinastîa mancéize di Qing, o tèrmino-u l'avéiva pèrso quéllo sénso streitaménte ligòu a l'apartenénsa étnica ò-u grùppo Han, e-o l'avéiva finîo pe conprénde tùtti-i grùppi 'nte l'inpêro multiétnico-e multicolturâle di Qing.

Into XIX sécolo, o tèrmine Zhōngguó o l'êa divegnûo scinònimo de stâto (o naçión) cinéize, e dò-u 1949 o nómme ofiçiâ do pàizo-u l'é Repùbrica Popolâre Cinéize (中华人民共和国, Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó).

Gh'é divèrse teorîe che prêuvan a spiêgâ l'òrìgine da paròlla "Cìnn-a". A poriéiva êse derivâ dò-u persiàn Chin (چین‎), ch'o derîva da-a paròlla sànscrita Cīna (चीन), ch'a s'atrêuva 'nte prìmme scrîtûe indoìste, træ quæ o Mahābhārata (V sécolo a.C.) e-o Manusmṛti (II sécolo a.C.). Sta teorîa contradiéiva quélla propòsta da Martino Martini 'nto XVII sécolo, segóndo-a quæ-a paròlla deriviéiva dò-u nome – into cinéize antîgo – da dinastîa Qin, 秦 (ricostroîo cómme *dzin).

Stöia

Preistöia

In vâzo vêgio de 10.000 ànni, da coltûa da gròtta de Xianren (18000–7000 a.C.)

Çèrtidùn repèrti archiològichi fàn supónn-e che çèrti omìnidi àgian visciûo in Cìnn-a, inte 'n èrco de ténpo conpréizo tra-i 2 milioìn e-i 250.000 ànni fa. Inte 'na cavèrna-a Zhoukoudian, arénte Pechìn, són stæti ritrovæ-i rèsti fòsili (datæ tra-i 680.000 e-i 780.000 ànni fa) de 'n Homo erectus, dîto "òmmo de Pechìn", ch'o savéiva uzâ o fêugo. Inta cavèrna Fuyan – inta contêa de Dao, Hunan – són stæti ritrovæ ànche dénti fosilizæ de Homo sapiens (datæ tra-i 125.000 e-i 80.000 ànni fa) Gh'én testimoniànse de proto-scrîtûa cinéize-a Jiahu (7000 a.C.), Damaidi (6000 a.C.), Dadiwan (5800–5400 a.C.) e Banpo (dò-u V milénio a.C.). Çèrtidùn studiôxi ipotîzan ch'i scìnboli de Jiahu (VII milénio a.C.) ségian o ciù antîgo scistêma de scrîtûa cinéize.

Prìmme dinastîe

Yinxu, co-î rèsti da capitâle da tàrda dinastîa Shang (XIV sécolo b.C.)

Segóndo-â tradiçión cinéize, a dinastîa Xia – ciù ò mêno into 2100 a.C. – aviéiva segnòu l'inìçio do scistêma polìtico da Cìnn-a, bazòu 'nsce monarchîe ereditâie (dîte "dinastîe"), ch'o saiéiva duòu pe miléni. I stòrichi-a consciderâvan in mîto, finché çèrtidùn scâvi scentìfichi-a Erlitou (Henan) into 1959 avéivan rivelòu scîti da prìmma etæ do brónzo. Ancón no l'é ciæo se sti scîti ségian da atriboîse a-a dinastîa Xia ò-a 'n'âtra coltûa do mæximo perîodo. A dinastîa sucesîva – di Shang – a l'é a ciù antîga che ségge ànche confermâ dæ testimoniànse scrîte de l'época, e-a l'à regnòu 'nsciâ cianûa do Sciùmme Giâno, inta Cìnn-a orientâle, dò-u XVII a l'XI sécolo a.C.. A quéll'época (ciù ò mêno 'nto 1500 a.C.) remónta-a coscì dîta scrîtûa òracolâre, ch'a raprezénta-a fórma ciù antîga de scrîtûa cinéize scovèrta fìn'òua e l'é 'n antenâto dirètto di caràteri cinéixi modèrni.

Dòppo, i Shang êan stæti conquistæ da-i Zhou, ch'àn regnòu tra l'XI e-o V sécolo a.C., scibèn che l'outoritæ centralizâ ciàn cianìn se perdéiva pe vîa di scignôri da goæra feodâli, çèrtidùn prinçipâti che no ubidîvan ciù ò-u rè Zhou e avéivan finîo pe goerezâ de lóngo pe 300 ànni, into coscì dîto Perîodo de primavéie-e de l'ötùnni. Ò-u ténpo do Perîodo di stâti conbaténti (V–III sécolo a.C.), gh'êan restæ sôlo sètte poténti stâti.

Cìnn-a inperiâle

O prìmmo inperatô da Cìnn-a, Qin Shi Huang, o l'é avoxòu pe avéi unîo-e miâge di Stâti conbaténti pe formâ-a Grànde miâgia cinéize, ma-a ciù pàrte da strutûa d'ancheu remónta a-a dinastîa Ming.

O Perîodo di stâti conbaténti-o l'êa finîo 'nto 221 a.C., dòppo cò-u stâto de Qin o l'avéiva conquistòu i âtri sêi régni, riunîo-a Cìnn-a, e stabilîo 'n'outocraçîa. Qin Shi Huang, rè de Qin, o s'êa proclamòu "Prìmmo inperatô" da dinastîa Qin, e-o l'avéiva portòu avànti de rifórme legalìste 'nte tùtta-a Cìnn-a, prezénpio-â standardizaçión forsâ di caràteri cinéixi, de unitæ de mezûa, da larghéssa de stràdde (òscîa de l'asciæ di càri), e da monæa. A seu dinastîa-a l'êa batûo-e tribù Yue in Guangxi, Guangdong, e Vietnam, ma-a l'êa duâ sôlo chìnze ànni, e-a l'êa chéita pöco dòppo-â mòrte do Prìmmo inperatô, aprêuvo æ tànte ribelioìn segoîte æ seu dûe polìtiche outoritâie.

Dòppo 'na goæra civîle, inta quæ a libràia inperiâle a Xianyang a l'êa stæta bruxâ, a dinastîa Han a l'êa arivâ a-o potêre, e a l'êa regnòu da-o 206 a.C. a-o 220 d.C., creàndo a l'intèrno do seu pòpolo 'n identitæ colturâle ancón aregordâ 'nte l'etnònimo di cinéixi Han. I Han avéivan alargòu asæ i confìn de l'inpêo, con canpàgne militâri 'nte l'Àzia centrâle, inta Mongòllia e a Coréa do Sùd, e 'nto Yunnan, e co-o recùpero do Guangdong e do Vietnam setentrionâle da-e moén do régno de Nanyue. A prezénsa di Han inte l'Àzia centrâle e 'nta Sògdia a l'avéiva agiutòu a stabilî o percórso da Via da sæa, ch'a l'aviéiva rinpiasòu a vêgia stràdda pe l'Ìndia tra e montàgne de l'Himalaya. Ciàn cianìn, a Cìnn-a di Han a l'êa divegnûa a ciù grànde economîa do móndo antîgo. A despêto da iniçiâle decentralizaçión di Han, e l'abandón ofiçiâ da filozofîa legalìsta di Qin, rinpiasâ da-o Confucianéximo, i Han e i seu sucesôi avéivan mantegnûo e instituçioìn e polìtiche legalìste.

L'Ezèrcito de tærachéutta (ciù ò mêno 210 b.C.) descovèrto fêua do Mouzolêo do prìmmo inperatô Qin, dónde ancheu a gh'é a çitæ de Xi'an

Dòppo a fìn da dinastîa Han, o gh'êa stæto 'n perîodo de conflìtto, ciamòu Tréi régni – e figûe prinçipæ do quæ êan stæte pöi inmortalæ into Romànso di tréi régni, un di Quàttro clàscichi da letiatûa cinéize – a-a fìn do quæ Wei o l'êa stæto fîto sconfìtto da-a dinastîa Jin, che pöi a l'êa chéita pe-a goæra civîle nasciûa pe l'arîvo de 'n inperatô con dizabilitæ do svilùppo. I Çìnque bàrbari avéivan invâzo e governòu a Cìnn-a setentrionâle, into perîodo ciamòu Sézze régni. I Xianbei l'êan pöi unificâ come Wei do nòrd, con l'inperatôe Xiaowen ch'o l'avéiva abolîo a polìtica de apartheid de prìmma e inpòsto 'na dràstica "scinizaçión" di seu sùditi, integràndoli 'nta coltûa cinéize. Into sùd, o generâle Liu Yu s'êa aseguâto che i Jin avésan renonçiòu a-o tröno in favô da Liu Song. I vàrri sucesôi de sti stâti êan ciamæ dinastîe do Nòrd e do Sùd, e-e dôe zöne êan pöi stæte riunîe da-i Sui into 581, i quæ avéivan portòu avànti rifóme de l'agricoltûa, de l'economîa, e do scistêma di ezàmmi inperiâli, costroîo o Gràn Canâ, e patrocinòu o budìsmo. Liâtri ascì êan fîto chéiti, aprêuvo a-i dizórdini che s'êan difûxi dòppo o bàndo da lêva pe-i travàggi pùblici e o faliménto de 'na goæra inta Coréa setentrionâle.

Sótta e sucesîve dinastîe di Tang e di Song, a l'êa prinçipiâ 'n'etæ d'öo pe l'economîa, a tecnologîa e a coltûa da Cìnn-a. L'inpêro di Tang o l'avéiva repigiòu o contròllo de regioìn òcidentâli e da Via da sæa, e trasformòu a capitâle Chang'an inte 'n céntro urbâno cosmopolîta, ma o l'êa stæto, a ògni mòddo, devastòu e indebolîo da-a ribelión de An Lushan do VIII sécolo, e o l'êa deruòu do tùtto into 907, co-i governatôi militâri locâli che diventâvan ingovernàbili. Co-i Song a tendénsa separatìsta a l'êa finîa, e o s'êa creòu 'n equilìbrio de potêri tra a dinastîa e i Liao do Kitai. I Song êan stæti o prìmmo govèrno do móndo a fâ circolâ monæa de càrta, e a prìmma entitæ polìtica a dotâse de 'na marìnn-a militâre permanénte, ch'a l'êa suportâ da 'n'indùstria navâle bén svilupâ, e da-i comèrci marìtimi.

In detàggio de Lóngo o sciùmme inta Fèsta de Qingming, 'na pitûa do XII sécolo ch'a móstra a vìtta de tùtti i giórni inta capitâle di Song, Bianjing (ancheu Kaifeng)

Tra o X e l'XI sécolo, sorviatùtto aprêuvo a-a difuxón da coltivaçión do rîzo e a sovraproduçión de çìbbo, a popolaçión da Cìnn-a a l'êa radogiâ fìnn'a arivâ ciù ò mêno a 100 milioìn de persónn-e. Co-a dinastîa Song a gh'êa stæta ànche 'na riscovèrta do Confucianéximo, e 'na fioritûa da filozofîa e de àrti, con nêuvi livélli de maturitæ e conplessitæ inta pitûa di paizàggi e inta lavoraçión da porçelànn-a. A ògni mòddo, a dinastîa jurchen di Jin a s'êa acòrta da deboléssa militâre de l'ezèrcito Song, e into 1127, inte goære Jin-Song, l'inperatô Huizong de Song o l'êa stæto caturòu, e a capitâle Bianjing conquistâ. I Song restæ s'êan retiæ 'nta Cìnn-a meridionâle.

Into XIII sécolo, i móngoli avéivan conquistòu a Cìnn-a – co-o càppo di móngoli, Kublai Khan, che 'nto 1271 o l'avéiva proclamòu a dinastîa Yuan – e scancelòu i ùrtimi rèsti da dinastîa Song. Prìmma de l'invaxón móngola, a popolaçión da Cìnn-a di Song a l'êa de 120 milioìn de çitadìn, e a-o ténpo do censiménto do 1300 a s'êa ridûta a 60 milioìn. Into 1368, in pizàn ciamòu Zhu Yuanzhang o l'êa scorîo i Yuan e fondòu a dinastîa Ming, pigiàndo o nómme inperiâle de Hongwu. Sótta i Ming a gh'êa stæta 'n'âtra etæ d'öo pe-a Cìnn-a, ch'a l'êa svilupòu unna de marìnn-e militâri ciù fòrti do móndo, e 'n'economîa prosperôza, óltre a-o svilùppo de àrti e da coltûa. Inte sto perîodo, l'amiràlio Zheng He o l'avéiva conpîo i viâgi do tezöo di Ming inte l'òcéano Indiàn, arivàndo fin a l'Àfrica òrientâle.

Inti prìmmi ànni da dinastîa Ming, a capitâle da Cìnn-a a l'êa stæta spostâ da Nanjing a Beijing. Co-a nàscita do capitalìsmo, filòzofi cómme Wang Yangming avéivan criticòu o neoconfucianéximo, anpliàndolo con concètti de individoalìsmo e egoaliànsa de quàttro òcupaçioìn. A clàsse di fonçionâi-leteroéi a l'êa divegnûa 'na fòrsa de sostêgno de l'indùstria e do comèrcio inti moviménti de boicotàggio de tàsce, i quæ, insémme a-e carestîe e a-a diféiza da-e invaxoìn giaponéixi da Coréa e da-e invaxoìn manciù, avéivan vuòu e càsce do stâto.

Into 1644, Beijing a l'êa stæta conquistâ da 'na coaliçión de fòrse de pizén ribèlli goidæ da Li Zicheng, e l'inperatô Chongzhen o s'êa soîcidòu. A dinastîa manciù di Qing, aleâ co-o generâle Ming Wu Sangui, a l'avéiva scorîo a dinastîa Shun fondâ da Li, e pigiòu o contròllo de Beijing, ch'a l'êa pöi diventâ a nêuva capitâle da dinastîa Qing.

Perîodo tardoinperiâle

'Na raprezentaçión do XIX sécolo da Rivòlta di Taiping (1850–1864)

A dinastîa Qing, duâ da-o 1644 a-o 1912, a l'é stæta l'ùrtima dinastîa inperiâle da Cìnn-a. A seu conquìsta do stâto Ming a l'êa costâ 25 milioìn de mòrti, e l'economîa do pàize a l'êa pegiorâ tànto. Dòppo a fìn di Ming meridionâli, co-a conquìsta do khanâto di zùngari, a Mongòllia, o Tìbet e o Xinjiang êan diventæ pàrte de l'inpêro. L'outocraçîa centralizâ a l'êa stæta rinforsâ pe reprìmme i òpoxitôi di Qing, con polìtiche de rilàncio de l'agricoltûa e limitaçión do comèrcio, co-o Haijin (“interdiçión marìtima”), e co-o contròllo ideològico, raprezentòu da l'inquixiçión leterâia. Tùtto quésto o l'avéiva caxonòu stagnaçión sociâle e econòmica. A-a meitæ do XIX sécolo, l'inperialìsmo òcidentâle o l'avéiva descadenòu e goære de l'òpio, conbatûe cóntra a Gràn Bretàgna e a Frànsa, aprêuvo a-e quæ – co-o tratâto de Nanchìn do 1842, o prìmmmo di coscì dîti "Tratâti inegoâli" – a Cìnn-a a l'êa stæta costréita a pagâ 'n'indenizaçión, arvî di pòrti, permétte l'estrateritorialitæ pe-i foestêi, e cêde Hong Kong a-i britànichi. Dòppo a prìmma goæra scìno-giaponéize (1894–95), a Cìnn-a a l'avéiva pèrso infloénsa in sciâ penîzoa coreànn-a, e cedûo Taiwan a-o Giapón.

Ànche sótta a dinastîa Qing êan nasciûi dizórdini intèrni, e gh'êan stæte dêxénn-e de milioìn de mòrti, spécce 'nta ribelión do Löto Giànco (1794–1804), inta (falîa) rivòlta di Taiping (1850–1864) che a l'avéiva fæto o trèsto 'nta Cìnn-a meridionâle, e 'nta rivòlta di Dunghén (1862–77) into nòrd-èst. O sucèsso iniçiâle do Moviménto de outorinforsaménto inti anni '60 do XIX sécolo o l'êa pöi stæto ridimenscionòu da 'na série de batòste militâri inti ànni '80 e '90.

Into XIX sécolo, a l'êa prinçipiâ a grànde diàspora cinéize, e-e pèrdie caxonæ da l'emigraçión s'azonzéivan a quélle caozæ da-i conflìtti e da-e catàstrofi, cómme prezénpio a carestîa inta Cìnn-a setentrionâle do 1876–79, inta quæ gh'êan stæti tra i 9 e i 13 milioìn de mòrti. Into 1898, l'inperatô Guangxu o l'avéiva preparòu 'n ciàn de rifórme pe dâ inìçio a 'na monarchîa costituçionâle, ma sti cén êan stæti aroînæ da l'inperatrîce Dowager Cixi. Ànche a desfortunâ ribelión di Bòcser cóntra i foestêi, inti ànni 1899–1901, a l'avéiva indebolîo ancón de ciù a dinastîa. Scibèn che Cixi patrocinâva 'n progràmma de rifórme, a rivoluçión Xinhai di ànni 1911–1912 a l'avéiva pöi mìsso fìn a-a dinastîa Qing, fondàndo a Repùbrica de Cìnn-a.

Repùbrica (1912–1949)

Sun Yat-sen o proclâma a Repùbrica cinéize into 1912

O 1° Zenâ 1912, Sun Yat-sen do Kuomintang (partîo naçionalìsta) o l'êa stæto nominòu prescidénte provizöio da Repùbrica, ròllo pöi pasòu a Yuan Shikai, in ex generâle Qing ch'o s'êa proclamòu inperatô da Cìnn-a into 1915, ma aprêuvo a-o mâconténto popolâre e a l'òpoxiçión do seu ezèrcito Beiyang, o l'avéiva dovûo filâsela e ristabilî a repùbrica.

Dòppo a mòrte de Yuan Shikai into 1916, a Cìnn-a a l'êa diventâ politicaménte menisâ: o govèrno de Pechìn o l'êa riconosciûo a livéllo internaçionâle, ma no avéiva nisciùn vêo potêre, e a ciù pàrte do teritöio o l'êa controlòu a livéllo regionâle da vàrri scignôri da goæra. A-a fìn di anni '20, o Kuomintang – goidòu da-o diretô de l'académia militâre da Repùbrica de Cìnn-a, Chiang Kai-shek – o l'êa stæto capâçe de unificâ o pàize sótta o seu contròllo gràçie a 'na série de àbili manêuvre polìtico-militâri, conosciûe co-o nómme de Spediçión do nòrd. O Kuomintang o l'avéiva spostòu a capitâle a Nanjing e inplementòu a "tutêla polìtica", 'na fâze de mêzo de svilùppo polìtico, ilustrâ into progràmma di Tréi prinçìppi do pòpolo di Sun Yat-sen, pe trasformâ a Cìnn-a 'nte 'n stâto democràtico modèrno. Aprêuvo a-e divixoìn polìtiche do pàize, o l'êa stâto difìçile pe Chiang conbàtte i comunìsti de l'Ezèrcito Popolâre de Liberaçión (EPL), cóntra o quæ o Kuomintang s'êa batûo fìn da-o 1927 inta goæra civîle cinéize. A goæra a l'êa andâ bén pe-o Kuomintang, spécce dòppo che l'EPL s'êa retiòu 'nta Lónga màrcia, fìn quànde e agrescioìn giaponéixi e l'incidénte di Xi'an do 1936 o l'avéiva costréito a afrontâ l'inpêro giaponéize.

Chiang Kai-shek e Mao Zedong fàn in brìndixi into 1946 dòppo a fìn da II Goæra Mondiâle

A segónda goæra scìno-giaponéize (1937–1945), into mêzo da II Goæra Mondiâle, a l'avéiva portòu a 'n'aleànsa téiza tra o Kuomintang e l'EPL. E fòrse giaponéixi avéivan comìsso tànti crìmini de goæra, e ciù ò mêno 20 milioìn de civîli cinéixi êan mòrti (tra i 40.000 e i 300.000 civîli êan stæti masacræ 'nta çitæ de Nanchìn inte l'òcupaçión giaponéize).

Insémme a l'âtre træ poténse (Régno Unîo, Stâti Unîi d'América e Unión Soviética), a Cìnn-a a l'é stæta in di quàttro gréndi aleæ da II Goæra Mondiale. Dòppo a réiza do Giapón into 1945, Taiwan, conpréize e îzoe Penghu, êa tornâ sótta o contròllo cinéize. A Cìnn-a a l'avéiva vìnto, ma l'êa devastâ da-a goæra e sénsa palànche. E òstilitæ tra o Kuomintang e i comunìsti avéivan pöi finîo pe descadenâ 'n'âtra goæra civîle. Into 1947 o l'êa stæto introdûto 'n govèrno costituçionâle, ma aprêuvo a-i dizórdini, tànti di provediménti da costituçión da Repùbrica no vegnîvan aplicæ inta Cìnna continentâle.

Repùbrica popolâre (1949–ancheu)

Mao Zedong proclâma a RPC into 1949

I gréndi conbatiménti da goæra civîle cinéize êan finîi into 1949, co-o partîo comunìsta ch'o controlâva quæxi tùtta a Cìnn-a continentâle; a-o Kuomintang, ch'o se retiâva, restâvan sôlo Taiwan, Hainan, e-e îzoe d'in gîo. O 20 Seténbre 1949, o prescidénte do Partîo Comunìsta Cinéize Mao Zedong, o l'avéiva proclamòu a fondaçión da Repùbrica popolâre cinéize co-in discórso a-a Prìmma seçión plenâia da conferénsa consultatîva polìtica do pòpolo cinéize. O 1° Òtôbre, inte 'na grànde celebraçión a ciàssa Tiananmen, Mao o l'avéiva fæto 'na proclamaçión pùblica a-o rastéllo Tiananmen, e quélla dæta a l'êa divegnûa o prìmma giornâ naçionâle do nêuvo pàize. Into 1950, l'Ezèrcito Popolâre de Liberaçión o l'avéiva conquistòu l'îzoa de Hainan, e s'êa anésso o Tìbet, ma e restànti fòrse do Kuomintang avéivan continoòu a rivoltâse 'nta Cìnn-a meridionâle pe tùtti i ànni '50.

O regìmme o consolidâva a seu popolaritæ tra i pizén con de rifórme di terén, che conprendéivan a condànna a mòrte de quæxi doî milioìn de propiêtâi teriêri, e a Cìnn-a a svilupâva 'n scistêma industriâle indipendénte e àrmi nucleâri pròpie, méntre a popolaçión aomentâva. A ògni mòddo, o Gràn sâto in avànti – in grànde progètto de rifórme idealìste – o l'avéiva caxonòu tra i 15 e i 35 milioìn de mòrti tra o 1958 e o 1961, sorviatùtto pe fàmme. Into 1966, Mao e i seu inaogurâvan a Rivoluçión colturâle, ch'a dâva inìçio a 'n decénio de acûze polìtiche e dizórdini sociâli, che saiéivan duæ fìnn'a-a mòrte de Mao into 1976. Into 1971, a RPC rinpiassâva a Repùbrica inte Naçioìn Unîe, e pigiâva o seu pòsto cómme ménbro permanénte do Conséggio de secuéssa.

Deng Xiaoping co-o prescidénte americàn Jimmy Carter into 1979

Dòppo a mòrte de Mao, a Bànda di quàttro a l'êa stæta arestâ e acuzâ pe-i ecèssi da Rivoluçión colturâle, e into 1978 Deng Xiaoping o l'avéiva pigiòu o potêre, avàndo inportànti rifórme econòmiche: o partîo molâva o contròllo do govèrno in sciâ vìtta di çitadìn, e e comuìn vegnîvan ciàn cianìn desfæte. Quésto segnâva a tranxiçión da Cìnn-a da 'n'economîa cianificâ a 'n'economîa mésccia sénpre ciù vixìnn-a a 'n mercòu avèrto. A violénta represción de protèste di studénti in ciàssa Tiananmen into 1989 a l'avéiva portòu a sançioìn cóntra o govèrno cinéize da pàrte de vàrri pàixi.

Inti ànni '90, sótta l'aministraçión de Jiang Zemin, Li Peng e Zhu Rongji, a Cìnn-a a l'avéiva levòu da-a povertæ ciù ò mêno 150 milioìn de pizén, e sostegnûo 'na créscita anoâle média do PIL de l'11,2%. Into 2001, o pàize o intrâva 'nte l'Òrganizaçión mondiâle do comèrcio, e 'nti ànni 2000 – sótta a goîda de Hu Jintao e Wen Jiabao – o mantegnîva o seu âto tàscio de créscita econòmica, scibén che sta créscita a l'avéiva avûo 'n grànde inpàtto 'nscê risórse e 'nsce l'anbiénte, e l'avéiva caxonòu dizórdine sociâle. I stàndard de vìtta àn continoòu a aomentâ a despêto da recesción di ùrtimi ànni 2000, ma o contròllo polìtico o restâva stréito.

I preparatîvi pe 'n cangiaménto de goîda into 2012 êan segnæ da dìspute tra façioìn e scàndali polìtichi. Into XVIII Congrèsso naçionâle do Partîo Comunìsta Cinéize, Hu Jintao o l'é stæto rinpiasòu da Xi Jinping into ròllo de segretâio generâle do Partîo Comunìsta, sótta a goîda do quæ són stæti fæti gréndi sfòrsi pe riformâ l'economîa, ch'a risentîva de instabilitæ struturâli e créscita ralentâ. L'aministraçión Xi-Li a l'à anonçiòu ànche grénde rifórme da polìtica do fìggio ùnico e do scistêma de prexoìn.

Giögrafîa

O paizàggio da Cìnn-a spâçia da-i dezèrti do Gobi e do Taklamakan inte l'arsoîo nòrd a-e forèste subtropicâli 'nte l'ùmido sùd. E cadénn-e montagnôze de l'Himalaya, do Karakoram, do Pamir e do Tian Shan sepâran a Cìnn-a da l'Àzia meridionâle e l'centrâle. O Sciùmme Azùrro e o Sciùmme Giâno (rispetivaménte o tèrso e o sèsto sciùmme ciù lóngo do móndo) vàn da l'âtociàn do Tìbet fìnn'a-a còsta òrientâle. I 14.500 km de còsta da Cìnn-a són afaciæ 'nsciô Mâ di Bohai, o Mâ Giâno, o Mâ Cinéize Òrientâle, e o Mâ Cinéize Meridionâle. O pàize o l'é colegòu – a-o confìn co-o Kazakistàn – a-a stéppa eoroaziàtica, dónde a Vîa da stéppa a l'é stæta 'n'inportànte vîa de comunicaçión tra l'òcidénte e l'òriénte fìn da-o Neolìtico, prìmma da Via da sæa.

Paizàggi e clìmma

O sciùmme Li arénte Guilin, Guangxi

O vàsto teritöio da Cìnn-a o prezénta tànti paizàggi divèrsci. Inte l'èst, lóngo e mænn-e do Mâ Giâno e do Mâ Cinéize Òrientâle, ghe són de popolóze cianûe aluvionâli, méntre 'nto nòrd, ai confìn de l'âtociàn da Mongòllia intèrna, ghe són grénde praterîe. Into sùd ghe són colìnn-e e bàsse cadénn-e montagnôze, e 'nto sùd-èst s'atrêuvan i dèlta di doî ciù gréndi sciùmmi da Cìnn-a: o Sciùmme Azùrro e o Sciùmme Giâno. Tra l'âtri gréndi sciùmmi ghe són o Xi, o Mekong, o Brahmaputra e l'Amur. Inte l'òvest, s'atrêuvan grénde cadénn-e montagnôze, tra e quæ l'Himalaya.

I paizàggi do nòrd són ciù arsoîi, cómme i dezèrti do Gobi e do Taklamakan. O pónto ciù âto do móndo – o Mónte Everest (8848 m) – stâ 'nsciô confìn tra a Cìnn-a e o Nepal, méntre o pónto ciù bàsso do pàize (e o tèrso ciù basso do móndo) o l'è 'nsciô fóndo do lâgo sciûto de Ayding (-154 m), inta depresción de Turpan.

O lâgo Yinderitu into dezèrto de Badain Jaran, inta Mongòllia intèrna

O clìmma da Cìnn-a o l'é caraterizòu da stagioìn sécche e monsoìn che pòrtan macàia, dónca ghe són grénde diferénse de tenperatûa tra a stæ e l'invèrno: inte l'invèrno, i vénti do nòrd, che végnan da zöne d'âta latitùdine, són fréidi e sciûti; inta stæ, i vénti do sùd, che végnan da-e zöne da còsta, són macaiôxi. Pe vîa da conplèssa topografîa do pàize, o clìmma o càngia da 'na región a l'âtra.

A contìnoa espansción di dezèrti, spécce quéllo do Gobi, a l'é 'n grànde problêma anbientâle da Cìnn-a. Scibén che e fîe d'èrboi ciantæ cómme bârêe scìn da-i ànni '70 àn amermòu a frequénsa de tenpèste d'ænn-a, a sésia prolongâ insémme con pràtiche agrìcole eræ àn caxonòu de tenpèste de pûa che corpìscian a Cìnn-a ògni primavéia, pöi se difóndan vèrso âtre pàrti de l'Àzia òrientâle, inclûxi o Giapón e a Coréa. L'òrgano de contròllo anbientâle cinéize – o Ministêro de l'ecologîa e de l'anbiénte – o l'à diciaròu into 2007 ch'o teritöio da Cìnn-a o pèrde 4000 km² a l'ànno pe-a dezertificaçión. A qualitæ dell'ægoa, l'eroxón, e o contròllo de l'inquinaménto són divegnûi problêmi de prìmmo ciàn inte relaçioìn internaçionâli do pàize. O desfâse di giasæ 'nte l'Himalaya poriéiva portâ a-a mancànsa d'ægoa pe çentanæa de milioìn de persónn-e.

A Cìnn-a a l'à 'n clìmma adàtto a l'agricoltûa, e l'é stæta o ciù grànde produtô do móndo de rîzo, gràn, tomâte, meizànn-e, ûga, patêche e spinàsci.

Biodiverscitæ

In pànda gigànte, a ciù avoxâ de spêce endémiche e a rìschio da Cìnn-a, into Céntro de riçèrca inscî pànda gigànti de Chengdu into Sichuan

A Cìnn-a a l'é un di 17 pàixi megadivèrsci, e a tócca dôe de l'ecozöne ciù grénde do móndo: a paleàrtica e l'indomaléize. Segóndo 'na stìmma, ghe saiéivan ciù de 34.687 spêce d'animæ e ciànte vascolâri, e a Cìnn-a a saiéiva o tèrso pàize do móndo pe biodiverscitæ, dòppo Braxî e Colónbia. L'11 Zùgno 1992, o pàize o l'à firmòu a Convençión insciâ diverscitæ biològica de Rio de Janeiro, e o 5 Zenâ 1993 o l'é intròu 'na convençión.

A Cìnn-a a òspita armêno 551 spêce de mamìferi, 1221 spêce d'öxélli, 424 spêce de rètili e 333 spêce d'anfìbbi. I animæ sarvæghi convîvan co-a ciù grànde popolaçión de Homo sapiens into móndo, e ne séntan a presción: a-o mêno 840 spêce de animæ són minaciæ, vulneràbili ò a rìschio d'estinçión locâle, sorviatùtto pe vîa de ativitæ umâne, cómme a distruçión de l'habitat naturâle, l'inquinaménto, e o braconàggio pe òtegnî çìbbo, pelìsse, e ingrediénti pe-a mêxìnn-a tradiçionâle cinéize. A fòuna a l'é protètta da-a lézze e, segóndo dæti do 2005, ghe són ciù de 2349 risèrve naturâli che crêuvan in tùtto 149,95 milioìn d'ètari (15% da superfìcce totâle da Cìnn-a).

In Cìnn-a ghe són 32000 spêce de ciànte vascolâri, e divèrsci tîpi de forèste. Fréide forèste de conìfere – dónde s'atrêuvan animæ cómme l'àlce e l'órso tibetàn, insémme a ciù de 120 spêce d'öxelli – dòminan a pàrte setentrionâle do pàize. Into razê de ste ùmide forèste o se peu atrovâ o banbù. A altitùdini ciù grénde, tramêzo i zenéivi e i tàsci, ghe són i rododéndri. Inte forèste subtropicâli, predominànti 'nta Cìnn-a centrâle e meridionâle, s'atrêuvan quæxi 146.000 spêce de flöra. Inte forèste pluviâli tropicâli e stagionâli, che s'atrêuvan sôlo 'nto Yunnan e 'nte l'îzoa de Hainan, gh'é 'n quàrto de tùtte e spêce de animæ e ciànte da Cìnn-a. Ghe són ciù de 10.000 spêce de fónzi, quæxi 6000 di quæ són fónzi superiôri.

Problêmi anbientâli

Turbìnn-e eòliche 'nto Hunan

Inti ùrtimi decénni, a Cìnn-a a l'à avûo sérri problêmi de deterioraménto e inquinaménto de l'anbiénte. Scibén ch'i regolaménti – prezénpio a Lézze pe-a proteçión anbientâle do 1979 – són abàsta rìgidi, de spésso végnan ignoræ da-e comunitæ locâli e da-i fonçionâi do govèrno, che preferìscian in lèsto svilùppo econòmico. L'inquinaménto de l'âia 'nte zöne urbâne o l'é 'n grâve problêma pe-a salûte: segóndo 'na stìmma fæta da Bànca mondiâle into 2013, 16 de 20 çitæ ciù inquinæ do móndo són in Cìnn-a, ch'a l'é ànche o pàize co-o magiô nùmero de vìtime caxonæ da l'inquinaménto de l'âia (1,14 milioìn de mòrti), e o ciù grànde produtô de anidrîde carbònica do móndo. Ghe són ànche sérri problêmi d'inquinaménto de l'ægoa: segóndo dæti do 2011, o 40% di sciùmmi cinéixi o l'é inquinòu da refûi industriâli e agrìcoli. Into 2014, e risórse d'ægoa da béive pro capite da Cìnn-a s'êan ridûte a 2062 m³, e sótta i 500 m³ inta Cianûa da Cìnn-a do Nòrd (5920 m³ into móndo).

O tràfego a Pechìn

I metàlli pezànti ascì són caxón d'inquinaménto anbientâle. L'inquinaménto da metàlli pezànti o l'é 'n réizego chìmico inòrgànico, caxonòu sorviatùtto da cióngio (Pb), arsénico (As), càdmio (Cd), mercûio (Hg), zìngo (Zn), ràmmo (Cu), cobàlto (Co) e nìchel (Ni): i prìmmi çìnque són o cheu de l'inquinaménto da metàlli pezànti in Cìnn-a. Sti agénti inquinànti végnan da-e ativitæ mineràrie, da l'irigaçión con l'ægoa de fògne, da-a fabricaçión de prodûti che contégnan metàlli, e da âtre ativitæ de produçión corelæ. Âti livélli d'espoxiçión a-i metàlli pezànti pêuan caxonâ dizabilitæ permanénti do sæximo e do svilùppo, tra e quæ ghe són incapaçitæ a lêze e a scrîve, problêmi do conportaménto, pèrdia de l'udîo, problêmi de l'atençión, e reméscio into svilùppo de fonçioìn vixîve e motöie. Segóndo i dæti de 'n censiménto naçionâle de l'inquinaménto, a Cìnn-a a l'à ciù de 1,5 milioìn de scîti con espoxiçión a metàlli pezànti.

A Dîga de træ gôe a l'é a ciù grànde dîga idroelétrica do móndo

A ògni mòddo, a Cìnn-a a l'é o prìmmo pàize pe investiménti 'nte l'energîa rinovàbile e 'nta seu comercializaçión, e gh'à investîo 52.000.000.000 $ into 2011: lê a l'é un di ciù gréndi fabricatôi de tecnologîe pe l'energîa rinovàbile, e invéste tànto 'nsce progètti de sto tîpo a livéllo locâle. Into 2015 ciù do 24% de l'energîa in Cìnn-a a derivâva da fónti rinovàbili, sorviatùtto da l'energîa idroelétrica, co-ina capaçitæ totâle de 197 GW ch'a a rénde o ciù grànde produtô d'energîa idroelétrica do móndo. A Cìnn-a a l'é ànche prìmma pe capaçitæ 'nte l'energîa solâre e 'nte l'energîa eòlica.

Into 2011, o govèrno cinéize o l'à anonçiòu 'n investiménto de 4 bilioìn de yuan (619 miliàrdi de dòlari) pe infrastrutûe ìdriche e prògetti de desalaçión inte 'n perîodo de dêx'ànni, óltre a-o conpletaménto da costruçión de 'n scistêma de prevençión di alagaménti e de 'n scistêma anti-sésia éntro o 2020. Into 2013, a Cìnn-a a l'à iniçiòu a provâ – spendéndo 277 miliàrdi de dòlari in çìnque ànni – a amermâ l'inquinaménto de l'âia, spécce 'nto nòrd do pàize.

Giögrafîa polìtica

Màppa ch'a móstra (in ingléize) l'àree rivendicæ da RdC e da RPC

Dòppo a Rùscia, a Cìnn-a a l'é o segóndo pàize ciù grànde do móndo pe estensción do teritöio, e o tèrso – dòppo Rùscia e Cànada – pe àrea totâle (ciù ò mêno 9.600.000 km²), con cîfre che viâgian tra i 9.572.900 km² segóndo l'Encyclopædia Britannica e i 9.596.961 km² segóndo The World Factbook.

A Cìnn-a a gh'à i confìn ciù estéixi do móndo, che mezûan 22.117 km in totâle da-a bócca do sciùmme Yalu fìnn'a-o górfo de Tonkin, e confìnn-a con 14 naçioìn (ciù de ògni âtro pàize levâ a Rùscia, ch'a confìnn-a ascì con 14 pàixi): Vietnam, Laos e Birmània 'nte l'Àzia sùd-òrientâle; Ìndia, Bhutan, Nepal, Afganistàn e Pakistàn inte l'Àzia meridionâle; Tagikistàn, Kirghizistàn e Kazakistàn inte l'Àzia centrâle; e Rùscia, Mongòllia e Coréa do Nòrd inte l'Àzia nòrd-òrientâle. Pe de ciù, a Cinn-a a condivìdde i confìn marìtimi con Coréa do Sùd, Giapón, Vietnam e-e Filipìnn-e.

Polìtica

A costituçión da Cìnn-a a stabilìsce ch'a Repùbrica popolâre cinéize a l'é "in stâto socialìsta sótta a democràtica ditatûa do pòpolo, goidâ da-a clàsse òperâia e bazâ 'nsce l'aleànsa di òperâi e pizén", e che i òrgani de stâto "àplican o prinçìpio do centralìsmo democràtico". A RPC a l'é in di sôli stâti socialìsti do móndo che póntan esplicitaménte a realizâ o comunìsmo. O govèrno cinéize o l'é stæto descrîto cómme comunìsta e socialìsta, ma ascì cómme autoritâio e corporatîvo, con pezànti restriçioìn in tànti cànpi, séndo cóntra l'intrâ lìbera ne l'Internet, a libertæ de stànpa, a lìbera formaçión de organizaçioìn sociâli e a libertæ de religión. I atoâli scistêmi polìtico, ideològico e econòmico són stæti definîi da-i seu leader, rispetivaménte, cómme "ditatûa democràtica do pòpolo", "socialìsmo con caraterìstiche cinéixi" (òscîa o marxìsmo adatòu a-e circostànse da Cìnn-a), e "economîa de mercòu socialìsta".

Partîo Comùnista

O Partîo Comunìsta Cinéize o l'é o partîo fondatô e governànte in Cìnn-a

Da-o 2018, a costituçión cinéize a diciâra che "o træto ch'o definìsce o socialìsmo con caraterìstiche cinéixi o l'é a goîda do Partîo Comunìsta Cinéize". E modìfiche do 2018 àn réizo costituçionâle a condiçión de facto da Cìnn-a cómme stâto monopartìtico, dónde o segretâio generâle (leader de partîo) o l'à potêre e aotoritæ asolûti 'nsciô stâto e 'nsciô govèrno, into ròllo de leader suprêmo da Cìnn-a. O scistêma eletorâle o l'é a piràmide: e Asenblêe Locâli do Pòpolo són elezûe diretaménte, e i gràddi ciù âti de l'Asenblêe do Pòpolo – fìnn'a l'Asenblêa Naçionâle do Pòpolo (ANP) – són elezûi indiretaménte da l'Asenblêa do Pòpolo un gradìn ciù sótta. O scistêma polìtico o l'é decentralizòu, e i càppi a livéllo de provìnsa (ò mêno) àn tànta aotonomîa. Âtri éutto partîi són raprezentæ 'nte l'ANP e 'nta Conferénsa polìtica consultîva do pòpolo cinéize. A Cìnn-a a l'arénba o prinçìpio leninìsta do "centralìsmo democràtico", ma ghe són stæte crìtiche segóndo e quæ l'Asenblêa Naçionâle do Pòpolo a saiéiva sôlo 'na faciâ.

Govèrno

O prescidénte, elezûo da l'Asenblêa Naçionâle do Pòpolo, o l'é o càppo de stâto. O prìmmo minìstro o l'é o càppo do govèrno, e o prescjêde 'nsciô conséggio de stâto, conpòsto da quàttro viceprescidénti e da-i càppi di ministêri e de comiscioìn. Xi Jinping o l'é l'atoâle prescidénte, e ascì o segretâio generâle do Partîo Comunìsta Cinéize e prescidénte da Comisción militâre centrâle, e dónca l'é o leader suprêmo da Cìnn-a. Li Keqiang o l'é l'atoâle càppo do govèrno, e ménbro ançiàn do Comitâto permanénte de l'ofìçio polìtico do Partîo Comunìsta Cinéize, l'òrgano che de facto o l'à ciù potêre de decìdde.

Ghe són stæti di pàssi vèrso 'na liberalizaçión polìtica, ma o partîo o mantégne o contròllo efetîvo 'nscê nòmine de govèrno e, mancàndo 'n opoxiçión de spesô, o vînçe quæxi sénpre. A créscita de disegoaliànse econòmiche e a coruçión do govèrno són tra e ciù grénde preocupaçioìn a livéllo polìtico, però in tànti sostégnan o govèrno: l'80–95% di çitadìn cinéixi – segóndo 'n sondàggio do 2011 – se diciâra sodisfæto do govèrno centrâle.

Divixoìn aministratîve

A Repùbrica popolâre cinéize a l'é divîza 'nte 22 provìnse, 5 regioìn aotònome (ògnidùnn-a co-o seu grùppo de minorànsa), e 4 monicipalitæ – tùtte insémme, se definìscian "Cìnn-a continentâle" – óltre a-e regioìn aministratîve speciâli de Hong Kong e Macào. A livéllo giögràfico, tùtte e 31 divixoìn provinciâli da Cìnn-a continentâle fórman sêi grùppi: Cìnn-a setentrionâle, Cìnn-a nòrd-òrientâle, Cìnn-a òrientâle, Cìnn-a céntro-meridionâle, Cìnn-a sùd-òrientâle e Cìnn-a nòrd-òrientâle.

A Cìnn-a a conscìdera Taiwan cómme a seu 23ª provìnsa, scibén ch'a l'é governâ da-a Repùbrica de Cìnn-a, a quæ a respìnze a pretéiza da RPC e ànsi rivéndica a sovranitæ 'nsce tùtte e seu provìnse.

Provìnse (省)					Provìnsa rivendicâ
Anhui (安徽省) Fujian (福建省) Gansu (甘肃省) Guangdong (广东省) Guizhou (贵州省)	Hainan (海南省) Hebei (河北省) Heilongjiang (黑龙江省) Henan (河南省) Hubei (湖北省)	Hunan (湖南省) Jiangsu (江苏省) Jiangxi (江西省) Jilin (吉林省) Liaoning (辽宁省)	Qinghai (青海省) Shaanxi (陕西省) Shandong (山东省) Shanxi (山西省) Sichuan (四川省)	Yunnan (云南省) Zhejiang (浙江省)	Taiwan (台湾省) governâ da R. de Cìnn-a
Regioìn aotònome (自治区)		Monicipalitæ (直辖市)		Regioìn aministratîve speciâli (特别行政区)
Guangxi (广西壮族自治区) Mongòllia intèrna / Nei Menggu (内蒙古自治区) Ningxia (宁夏回族自治区) Xinjiang (新疆维吾尔自治区) Tìbet / Xizang (西藏自治区)		Pechìn / Beijing (北京市) Chongqing (重庆市) Shanghai (上海市) Tianjin (天津市)		Hong Kong / Xianggang (香港特别行政区) Macào / Aomen (澳门特别行政区)

Polìtica èstera

O prescidénte cinéize Xi Jinping insémme a-i leader do G20 a Buenos Aires, 2018.

A RPC a l'à relaçioìn diplomàtiche con 175 naçioìn, e l'à anbasciæ in 162, ma a seu legitimitæ a l'é contestâ da-a Repùbrica de Cìnn-a e da quàrche âtro pàize. A Cìnn-a, dónca, a l'é o ciù grànde e o ciù popolôzo tra i stâti a riconosciménto limitòu. Into 1971, a RPC a l'à rinpiasòu a Repùbrica de Cìnn-a cómme ùnica raprezentànsa da Cìnn-a inte Naçioìn Unîe e cómme un di çìnque ménbri permanénti do Conséggio de secuéssa de Naçioìn Unîe. A Cìnn-a a l'é stæto ascì 'n ménbro inportànte do Moviménto di no aliniæ, e a se conscìdera àncon in sostegnitô di pàixi 'n vîa de svilùppo. Insémme a Braxî, Rùscia, Ìndia e Sudàfrica, a Cìnn-a a fa pàrte do grùppo BRICS de ciù grénde economîe emergénti, e a l'à òspitòu a tèrsa riunión ofiçiâ do grùppo a Sanya, Hainan, inte l'Arvî 2011.

Segóndo a seu interpretaçión da polìtica de "Unn-a sôla Cìnn-a", pe poéi stabilî relaçioìn diplomàtiche, in pàize o gh'à da riconósce a seu rivendicaçión do teritöio de Taiwan, e no avéi rapòrti ofiçiæ co-o govèrno da Repùbrica de Cìnn-a. I fonçionâi cinéixi àn protestòu divèrse vòtte cóntra e avertûe diplomàtiche de çèrtidùn pàixi vèrso Taiwan, spécce rigoàrdo a-a véndia de àrmi.

Relaçioìn diplomàtiche da Cìnn-a

Se dîxe ch'a ciù pàrte de l'atoâle polìtica èstera cinéize ségge inspirâ a-i Çìnque prinçìppi de coexisténsa pacìfica do prescidénte Zhou Enlai, e goidâ da-o concètto de "armonîa sénsa uniformitæ", ch'o l'incoràggia e relaçioìn tra stâti a despêto de diferénse de ideologîa. Sta polìtica a l'à portòu a Cìnn-a a sostegnî stâti conscideræ pericolôxi ò represcîvi da-e naçioìn òcidentâli cómme o Zimbabwe, a Coréa do Nòrd e l'Iràn. A Cìnn-a a l'à 'n stréito rapòrto econòmico e militâre co-a Rùscia, e i doî stâti spésso vôtan a-o mæximo mòddo 'nto Conséggio de secuéssa de Naçioìn Unîe.

Rapòrti comerciâli

Into 2013, a Cìnn-a a l'é diventâ a ciù grànde naçión a livéllo de comèrcio, insciâ bâze da sómma de inportaçioìn e esportaçioìn, e 'nto 2016 a l'êa o ciù grànde pàrtner comerciâle pe 124 pàixi, pe pöi arivâ – tra inportaçioìn e esportaçioìn – a comèrci èsteri pe 'n totâle de 4.600.000.000.000 $. Inti ùrtimi decénni, a Cìnn-a a l'à avûo 'n ròllo sénpre ciù de prìmmo ciàn inta richièsta de àree de lìbero càngio e pàtti de secuéssa tra i seu vexìn de l'Àzia e do Pacìfico, e a l'é divegnûa ménbro de l'Organizaçión mondiâle do comèrcio l'11 Dexénbre 2001. Into 2004, a l'à propòsto l'inovatîva strutûa de 'n Vèrtice de l'Àzia òrientâle (inaoguròu into 2005) pe discùtte problêmi de secuéssa regionâle. A Cìnn-a a l'é ascì 'n ménbro fondatô de l'Organizaçión pe-a cooperaçión de Shanghai, insémme a-a Rùscia e a-e repùbriche de l'Àzia centrâle.

O 21 Màzzo 2014, Cìnn-a e Rùscia àn firmòu 'n acòrdo 'nsciô gàzzo da 400 miliàrdi de dòlari

Ghe són stæte relaçioìn comerciâli conplicæ tra a Cìnn-a e i Stâti Unîi. Into 2000, o Congrèsso di Stâti Unîi a l'à aprovòu "relaçioìn permanénti de normâle comèrcio", permeténdo e esportaçioìn cinéixi a-i mæximi bàssi prêxi de mèrçi di quæxi tùtti i âtri pàixi. A Cìnn-a a l'à in grànde surplus comerciâle co-i Stâti Unîi, che costitoìscian o seu ciù grànde mercòu d'esportaçión.

Da l'inìçio do XXI sécolo, a Cìnn-a a l'à segoîo 'na polìtica de relaçioìn con naçioìn africànn-e pe comèrcio e cooperaçión bilaterâle. Into 2012, i comèrci tra Cìnn-a e Àfrica vàivan ciù de 160 miliàrdi de dòlari. A Cìnn-a a mantégne boìn rapòrti de comèrcio co l'Unión Eoropêa, e l'à ànco rinforsòu i ligàmmi co-e grénde economîe de l'América do Sud, diventàndo o ciù grànde pàrtner comerciâle do Braxî e creàndo colegaménti stratégichi con l'Argentìnn-a.

L'iniçiatîva cinéize da Nêuva Vîa da sæa a s'é alargâ de tànto 'nti ùrtimi sêi ànni e, into 2019, a l'inclùdde 137 pàixi e 30 organizaçioìn internaçionâli.

Dìspute teritoriâli

Fìn da-a seu fondaçión dòppo a segónda Goæra civîle cinéize, a RPC a l'à rivendicòu i teritöi governæ da-a Repùbrica de Cìnn-a (RDC) – 'n'entitæ polìtica separâ ancheu conosciûa cómme Taiwan – cómme pàrte do sò teritöio: a conscìdera l'îzoa de Taiwan cómme a provìnsa de Taiwan, Kinmen e Matsu cómme pàrte da provìnsa de Fujian, e e îzoe ch'a RDC a contròlla 'nto Mâ cinéize meridionâle cómme pàrte de provìnse de Hainan e Guangdong. Ste rivendicaçioìn són controvèrse pe vîa da conplicæ relaçioìn tra i doî pàixi, dæto che a RPC a conscìdera a polìtica de "Unn-a sôla Cìnn-a" un di seu prinçìppi diplomàtichi ciù inportànti.

A Cìnn-a a l'é coinvòlta ànche in âtre dìspute teritoriâli internaçionâli: da-i ànni '90, a Cìnn-a a l'é stæta pàrte de negoçiâti pe risòlve e dìspute 'nscî seu confìn, ànche con Ìndia e Bhutan; in ciù, ghe són dìspute multilaterâli pe-o posèsso de çèrtidùn îzoe picìnn-e 'nto Mâ cinéize òrientâle e meridionâle, cómme e Îzoe Senkaku e a sécca de Scarborough. O 21 Màzzo 2014 Xi Jinping, a 'na conferènsa a Shanghai, o s'é inpegnòu a risòlve e dìspute teritoriâli cinéixi in mòddo pacìfico.

Status de superpoténsa emergénte

Segóndo çèrtidùn, a Cìnn-a a l'é 'na potençiâle nêua superpoténsa do XXI sécolo, pe vîa do seu spedîo progrèsso econòmico, a seu crescénte fòrsa militâre, o gràn nùmero di seu abitànti, e a seu infloénsa internaçionâle; segóndo âtri, a créscita do pàize a poriéiva ralentâ (ò adreitûa fermâse) de manimàn ch'o sécolo o va avànti, pe vîa de "bólle" econòmiche e di squilìbri demogràfichi. Gh'é chi pénsa ch'a sôla l'economîa da Cìnn-a a no bàsta pe fâla divegnî 'na superpoténsa, e ch'o pàize o l'à mêno fòrsa militâre e infloénsa colturâle di Stâti Unîi. Segóndo l'IRENA, i investiménti da Cìnn-a 'nsce l'energîa rinovàbile a réndan 'na probàbile futûra superpoténsa 'nte quéll'àrea.

Questioìn sociopolìtiche e dirìtti umâni

Màrcia 'n memöia de l'ativìsta cinéize Prémio Nobel pe-a pâxe Liu Xiaobo, mòrto de càncou a-o figæto 'nto 2017 méntre o l'êa in prexón

I ativìsti do Moviménto democràtico cinéize e çèrtidùn ménbri do Partîo comunìsta cinéize àn riconosciûo o bezéugno de rifórme sociâli e polìtiche: scibén che i contròlli econòmichi e sociâli se són molæ de tànto da-i ànni '70, a libertæ polìtica a l'é ancón asæ limitâ. A costituçión da RPC a l'aférma ch'i "dirìtti fondamentâli" di çitadìn inclùddan a libertæ de paròlla, a libertæ de stànpa, o dirìtto a 'n giùsto procèsso, a libertæ de religión, o vôto universâle, e i dirìtti de propiêtæ; però, inta pràtica, nisciùnn-a de ste cöse garantìsce 'na vêa proteçión cóntra eventoâli persecuçioìn da pàrte do stâto. Scibén che gh'é 'n pö de tolerànsa rigoàrdo e crìtiche 'nscê polìtiche do govèrno e 'nsciô Partîo Comunìsta, gh'é l'abitùdine d'adêuviâ a censûa de òpinioìn polìtiche e de l'informaçión, spécce 'nta Ræ, pe evitâ l'açión de grùppo.

Éntro o 2020, a Cìnn-a a l'à progetòu de fornî 'n pontézzo personâ de "Crédito sociâle" a tùtti i çitadìn, insciâ bâze do seu conportaménto: sto scistêma, ch'ò l'é 'n prêuva 'nte çèrtidùn çitæ cinéixi, o l'é conscideròu 'na fórma de sorvegiànsa de màssa con tecnologîa d'anàlixi de Big data. Into 2005, Repòrter Sénsa Frontêe o l'à mìsso a Cìnn-a a-o 159° pòsto 'nsce 167 'nto seu Ìndice anoâle mondiâle da libertæ de stànpa, e a-o 175° 'nsce 180 'nto 2014.

Quélli che mîgran da-a canpàgna a-a çitæ s'atrêuvan de spésso tratæ cómme çitadìn de série B da-o scistêma de registraçión de famìgge Hukou, ch'o contròlla chi peu gödî di agiùtti statâli, ma 'n pö de tàsce rurâli són stæte ridûte ò abolîe da-i prìmmi ànni 2000, e ciù servìççi sociâli són stæti destinæ a-i abitànti de canpàgne.

Ànche çèrtidùn govèrni, agençîe de stànpa èstere, e ONG crìtican regolarménte e polìtiche cinéixi 'nscî dirìtti civîli, con difûze violaçioìn di dirìtti civîli, cómme inprexonaménto sénsa procèsso, abòrti forsæ, confescioìn forsæ, tortûa, limitaçioìn di dirìtti fondamentâli, e ûzo ecescîvo da pénn-a de mòrte. O govèrno o soprìmme e protèste e manifestaçioìn ch'o conscìdera potençiâli minàcce a-a "stabilitæ sociâle", cómme prezénpio e protèste de ciàssa Tiananmen into 1989.

Véggia a Hong Kong, pe-o 20° aniversâio de protèste de protèste de ciàssa Tiananmen

A l'inìçio, into 1992, o Falun Gong o l'êa insegnòu publicaménte; into 1999, quànde gh'êa ciù ò mêno 70 milioìn de praticànti, iniçiâva a persecuçiòn do Falun Gong, con arèsti de màssa, detençioìn fêua da lézze, e se pàrla ascì de tortûe e amasaménti de detegnûi. O stâto cinéize o végne spésso acuzòu de represcioìn insce làrga scâ e violaçioìn di dirìtti umâni 'nto Tìbet e 'nto Xinjiang, con violénte òperaçioìn de poliçîa e sopresción religiôza.

A-o mêno 'n milión de ménbri da minorànsa mosulmànn-a di oigûri o l'é stæto prexonê 'nte cànpi de prexonîa de màssa, ciamæ "Céntri d'educaçión e alenaménto da vocaçión" e costroîi 'nte l'aministraçión do Segretâio Generâle Xi Jinping, dónde se voéiva cangiâ o penscêo polìtico di prexonê, e seu identitæ, e-e seu credénse religiôze. Into Zenâ 2019, e Naçioìn Unîe àn domandòu de poéi intrâ diretaménte 'nti cànpi de prixonîa, dòppo ch'avéivan riçevûo "rapòrti credìbili" 'nsciô fæto che gh'êan 1,1 milioìn de prexonê tra oigûri, cazàchi, Hui e âtre minorànse étniche. O stâto o l'à ànche tentòu de controlâ o flùsso de informaçioìn inscê tenscioìn into Xinjiang, metténdo in prexón i ménbri de famìgge di giornalìsti foestê pe intimidîli.

O govèrno cinéize o rispónde a-e crìtiche enfatizàndo a créscita – rispètto a-i ànni '70 – do stàndard de vìtta, de perçentoâli de alfabetizaçión, e de l'aspetatîva de vìtta, óltre a-i megioaménti 'nta secuéssa 'nsciô lòu e 'nti sfòrsi pe contegnî i dezàstri naturâli, cómme e contînoe pìnn-e do Sciùmme Azùrro. In pö de polìtichi cinéize se són diciaræ favorévolil a-a democratizaçión, méntre âtri són ciù conservatôi. Són stæti fæti gréndi sfòrsi de rifórma: prezénpio, into Novénbre 2013, o govèrno o l'à anonçiòu 'n ciàn pe alascâ a polìtica do fìggio ùnico e abolî o progràmma de rieducaçión atravèrso o travàggio, ch'o l'avéiva riçevûo tànte crìtiche, scibén che i grùppi pe-i dirìtti umâni fàn notâ che i cangiaménti de quést'ùrtimo són sorviatùtto de faciâ. Inti ànni 2000 e 'nti prìmmi ànni 2010, o govèrno cinéize o l'é stæto sénpre ciù tolerànte vèrso e ONG ch'òfran soluçioìn pràtiche e eficénti a-i problêmi sociâli, ma st'ativitæ a rèsta streitaménte regolamentâ. A scitoaçión rigoàrdo i dirìtti umâni a l'é pezoâ dòppo o 2012, quànde Xi Jinping o l'é divegnûo Segretâio generâle do Partîo Comunìsta Cinéize.

Protèste a Hong Kong into 2019-2020

Segóndo 'na stìmma do Global Slavery Index, into 2016 gh'êa ciù de 3,8 milioìn de persónn-e – o 0,25% da popolaçión – che vivéivan inte "condiçioìn de scciavitù modèrna", tramêzo i quæ gh'é de vìtime do tràfego d'êsei umâni, travàggio forsòu, maiézzi forsæ, travàggio minorîle, e travàggio forsòu inpòsto da-o stâto: tùtte ste cöse, fêua che l'ùrtima, són ilegâli. O scistêma statâle de travàggio forsòu o l'êa stæto formalmènte abolîo 'nto 2013, ma no l'é ciæo fìnn-a che pónto. O scistêma penâle cinéize o l'inclùdde fàbriche de travàggio forsòu, céntri de prexonîa, e cànpi de rieducaçión, tùtti insémme dîti Laogai. I prexonê no són pagæ, e i familiâri àn da mandâghe palànche; chi se refûa de travagiâ végne picòu, de vòtte fìnn-a mòrte. Tànti di prexonê són discidénti polìtichi ò religiôxi. Harry Wu, ch'o l'êa stæto prexonê, o l'à filmòu d'arescôzo a scitoaçión 'nto Laogai, e o l'é stæto acuzòu de ladronìsso de segrétti de stâto, e condanòu a 15 ànni de prexón, ma dòppo 66 giórni o l'é stæto trasferîo 'nti Stâti Unîi.

Fòrse militâri

Veìcoli corasæ con bandêe cinéixi, rùsce e móngole 'nte l'ezercitaçión militâre Vostok 2018 'nta Sibéria òrientâle

Con 2,3 milioìn de trùppe atîve, l'Ezèrcito Naçionâle de Liberaçión (ENL) o l'é atoalménte a ciù grànde fòrsa militàre do móndo, comandòu da-a Comisción militâre centrâle (CMC). A fòrsa militâre de risèrva da Cìnn-a a l'é a segónda ciù grànde do móndo, dòppo quélla da Coréa do Nòrd. L'ENL o conscìste de Fòrse de tæra, a Marìnn-a, e Fòrse aéree e-e Fòrse misilìstiche.

Segóndo o govèrno cinéize, a spéiza militâre do pàize 'nto 2017 a l'êa de 151,5 miliàrdi de dòlari, a segónda ciù âta do móndo, ànche se o rapòrto spéize militâri/PIL o l'é sótta a mêdia mondiâle. Però, segóndo çèrtidùn aotoritæ – tramêzo e quæ o SIPRI e l'Ofìçio do Segretâio da Diféiza di Stâti Unîi – a Cìnn-a a no diciâra i sò vêi livélli de spéiza militâre, che saiéivan mólto ciù âti de quélli ofiçiæ.

A pòrtaérei Liaoning, a prìmma pòrtaérei da Fòrsa de superfìcce da Marìnn-a de l'Ezèrcito Naçionâle de Liberaçión

Séndo riconosciûo cómme 'n stâto con àrmi nucleâri, a Cìnn-a a l'é consciderâ 'na grànde poténsa militâre regionâle, e 'na potençiâle superpoténsa militâre. Segóndo 'n rapòrto do 2013 do Dipartiménto da Diféiza di Stâti Unîi, in Cìnn-a ghe saiéivan tra i 50 e i 75 ICBM, ciù 'n pö de SRBM: rispètto a-i âtri quàttro ménbri permanénti do Conséggio de secuéssa de Naçioìn Unîe, a Cìnn-a gh'à capaçitæ de proieçión de fòrsa limitæ. Pe pónn-e remédio, a Cìnn-a a l'à avòu a sò prìmma pòrtaérei 'nto 2012, e gh'à 'n'inportànte flòtta de sotomarìn, tramêzo i quæ ghe són sotomarìn nucleâri e lansamìsili balìstichi. A Cìnn-a a l'à ànche stabilîo 'na ræ de relaçioìn militâri co-i pàixi èsteri che s'atrêuvan lóngo i percórsi marìtimi ciù inportànti.

In aéreo da conbatiménto stealth Chengdu J-20 da Fòrsa aérea de l'ENL

Inti ùrtimi decénni, a Cìnn-a a l'à fæto gréndi pàssi avànti 'nta modernizaçión de sò fòrse aéree, acatàndo aérei da conbatiménto rùsci cómme o Sukhoi Su-30 e produxéndo i pròppi – cómme i Chengdu J-10 e J-20, e i Shenyang J-11, J-15, J-16 e J-31 –, e louàndo a-o svilùppo de 'n aéreo stealth e de numerôxi droìn da conbatiménto. L'avansaménto di armaménti de interdiçión aérea e marìtima àn acresciûo a minàccia ségge da-a prospetîva do Giapón ségge da quélla di Stâti Unîi.

A Cìnn-a a l'à modernizòu ànche e sò fòrse de tæra, rinpiasàndo i vêgi cârarmæ de derivaçión soviética con mólte variànti do cârarmòu Type 99, e svilupàndo i sò scistêmi de batàggia C3I e C4I pe megioâ e seu capaçitæ de goæra digitâle. In ciù, o pàize o l'à svilupòu (ò òtegnûo) mólti avansæ scistêmi misilìstichi, tramêzo i quæ gh'én mìsili anti-satèlite, mìsili da croxêa e ICBM nucleâri lansæ da sotomarìn. Segóndo i dæti de l'Institûo Internaçionâle de Riçèrca 'nsciâ Pâxe de Stocólma, a Cìnn-a a l'é diventâ o tèrso ciù grànde esportatô d'àrmi do móndo tra o 2010 e o 2014 – co-in aoménto do 143% rispètto a-o perîodo 2005–2009 –, e a l'é diventâ o segóndo, sorpasàndo a Rùscia, into 2020. Fonçionâi cinéixi àn anonçiòu 'n aoménto de spéize militâri fìnn-a 173 miliàrdi de dòlari 'nto 2018. Inte l'Agósto 2018, a Cìnn-a a l'à testòu o sò prìmmo xêuo ipersònico: l'Académia Cinéize de l'Airodinàmica Spaçiâle a l'à afermòu ch'a prêuva a l'à avûo sucèsso, co-o consegoiménto de 'na velocitæ de Mach 6 da pàrte do velìvolo Starry Sky-2, ch'o peu trasportâ mìsili nucleâri.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Cinn-a