Bulgarîa

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A Bulgarîa (/bylga'ri:a/) ò Burgâja (/byr'ga:ja/), ò Bulgâia (/byl'ga:ja/), ofiçialménte Repùblica da Bulgarîa (Република България in bùlgaro, trasliteròu in Repúblika Bălgárija, prononçiòu /rɛˈpublikɐ bɐɫˈɡarijɐ/), a l'é 'n pàize de l'Euröpa orientâ, Stâto ménbro de l'Unión Europêa da-o 2007. A seu capitâ a l'é Sòfia.

Bulgarîa
Съединението прави силата Săedinenieto pravi silata L'union a fâ a fòrsa
Bulgarîa - Localizzazione
Dæti aministratîvi
Nómme conplêto	Repùblica Bùlgara
Nómme ofiçiâ	Република България Republika Balgariya
Léngoe ofiçiæ	bùlgaro
Capitâle	Sòfia  (1.478.330 ab. / 2019)
Polìtica
Fórma de govèrno	Repùblica Parlamentâre
Càppo de Stâto	Rumen Radev
Prìmmo minìstro	Nikolai Denkov
Indipendénsa	22 seténbre 1908, da l'Inpêro òtomàn
Intrâ inte l'ONU	14 dexénbre 1955
Intrâ inte l'UE	1° zenâ 2007
Superfìcce
Totâle	110.994 km² (105º)
% de ægoe	0,31%
Popolaçión
Totâle	6.863.422 ab. (frevâ 2022 stìmma) (106º)
Denscitæ	63 ab./km² (120º)
Nómme di abitànti	Template:AggNaz/Bulgarîa
Giögrafîa
Continénte	Eoröpa
Fûzo oràrio	UTC+2 UTC+3 con l'ôa legâle
Economîa
Valûta	Lev BGN
PIL (nominâle)	86 milioìn de $ (2022 stìmma) (68º)
PIL pro capite (nominâle)	12,340 $ (2022 stìmma) (61º)
Vàrie
Codici ISO 3166	BG, BGR, 100
TLD	.bg
Prefìsso tel.	+359
Sigla autom.	BG
Inno naçionâ	Мила Родино / Mila Rodino Câa Pàtria
Fèsta naçionâ	3 màrso
Evoluçión stòrica
Stâto precedénte	Bulgarîa

Da-o 1991 a strutûa organizatîva da polìtica a derîva da l'adoçión de 'na costituçión democràtica. A Bulgarîa a l'é 'na repùbblica parlamentare centralista con in ærta incidénsa de centralizaçión polìtica, aministratîva e econòmica. Da-i 1° de dixembre do 2000 a l’é mémbro da NATO. A fa parte de l'Union Europea da-i 1° de zenâ do 2007 e a l'é membro do Conseggio d'Euròpa, de l'Organizaçion pe-a seguéssa e a cooperaçión in Europa (OSCE) e a l'à piggiòu parte pe træ vòtte a-o Conséggio de seguéssa de-e Naçioìn Unîe.

Giögrafîa

A l'é scituâ inta meitæ orientâle da penîzoa balcànica. A confinn-a co-o Mâ Neigro a est, co-a Grecia e a Turchîa a sud, co-a Serbia e a Maçedònia do Nòrd a òvest e con a Romanîa a nòrd, da dôve a l'é divîza da-o sciùmme Danùbio.

Con unn-a superfîcie de 110.994 km² a Bulgarîa a l'é a 14a naçion europêa pe estenscion. A seu poxiçion into corso da stöia a l'ha reiza 'n importante incrôxo pe varie civilizzaçioìn e difæti a l'é o pòsto dove l'è stæto ritrovòu tanti antighi artefatti metallurgichi, religiôzi e culturâli a-o mondo. A lunghéssa complescîva di confìn bùlgari a l'é de 2245 km, 1181 terrestri, 686 fluviâli e 378 costieri. A ræ stradâle da Bulgarîa a l'è lónga 36.720 km, a ræ feroviâria 4.300 km.

A popolaçion, de 7,49 milioni de personn-e, a l'é prinçipalmente urbann-a e a vive inti capoleughi de-e vinteutto provinçe. A ciù parte de attivitæ commerciali e culturali son concentræ inta capitale Sòfia. I settôri predominanti én l'agricoltûa, i serviçi, o turìximo, l'inzegnerîa energética e l'indùstria leggera, tùtti sostegnûi da-e risorse naturali locali.

Stöia

Çerte coltûe preistòriche han incominsòu a sviluppâse in tære bûlgare into Neolìtico. In prinçipio son stæte abitæ da-i Traci e dòppo da-i Grechi e da-i Români. I Bùlgari én in pòpolo ben antigo e originâio de l'Asia Centrale: son arrivæ inte l'attuale Bulgarîa into corso do VII sécolo, dove se son fûzi con a popolaçiòn locale - sorviatùtto slavi (da-i quæ àn adottòu a lengua) e trachi - pe formâ o Primmo Stâto bûlgaro. Inti sécoli successivi (crestianizzàndose inte l'anno 865) a Bulgarîa a l'à lottòu con éxito alterno contra l'Impero Bizantìn e o Patriarcòu de Costantinòpoli pe fâ vài a seu poxiçion inti Balcani. Inta segonda meitæ do XIV secolo a naçion a l'é stæta invâza e gradualmente annéssa a-o nascénte Impero ottomàn.

A catedrâle de Sòfia dîta de Alexander Newski

A primma tràccia de unificaçion étnica e naçionâle bûlgara a se datta con l'avvénto do Primmo Impêro Bûlgaro, che o dominâva a ciù parte di Balcâni e che o l'è diventòu o céntro culturâle di pòpoli slavi inte l'ærto Medioêvo. Dòppo in periodo de domìnio bizantìn o Stato Bùlgaro o l'è rizòrto. Co-a cheita do Segondo Impêro Bûlgaro into 1396 i seu teritöi én finîi sotta o contròllo de l'Impêro Ottomàn pe quæxi çinque sécoli.

A Bulgarîa a l'à riconquistòu a seu indipendénsa comme conseguénsa da rivòlta d'arvî (1876), organizzâ e guidâ da-i eröi naçionâli Vasil Levski e Hristo Botev, a quae spietâ represción a l'à sponciòu l’impero rùscio a diciarâ guæra a l'impero ottomàn inte l'arvî 1877. Graçie a-o trattâto de San Steva ch'o l'à misso fin a-a guæra, a Bulgarîa a l'é stæta proclamâ in prinçipâto tributâio de l'impêro ottomàn a-i 3 de Marso 1878. Questo o l'è stæto rivisto a-i 13 de lùggio da-o trattâto de Berlin, ch'o l'à ridimenscionòu fortemente o teritöio bùlgaro, ma o l'à portòu o consénso de-e poténse occidentali a-o prinçipâto autònomo.

A moschêa de Sòfia dîta de Banya Bashi

O terso stato bùlgaro o s'é anche repiggiòu a provinsa autònoma da Rumêlia orientâle a-i 6 de Setémbre 1885 (festa naçionâle), arivando a ciù ò meno e dimenscioìn d'ancheu. A proclamaçion do rêgno e a complêta indipendénsa, coscì comme o seu riconoscimento internaçionâle a s'é realizâ a-i 22 de setémbre do 1908. Tra o 1912 e o 1913 a l'é stæta coinvòlta inte dôe guære balcaniche, a primma in alleansa con tùtti i âtri stati balcanici contra a Turchîa e a segonda da sôla contra i âtri stati da penîzoa balcanica, e inte questo perìodo a l'à variòu e seu dimenscioìn, primma in aumento, scin quæxi a-e dimenscioìn do trattâto de San Steva, e pöi in riduçión.

A guæra rùscio-tûrca tra o 1877 e o 1878 (ciamâ in bûlgaro «освободителна», osvoboditelna, saiæ a dî “de liberaçion”) a l'àiva donca portòu a-a nàscita do Terso Stâto Bûlgaro, diventòu indipendénte into 1908. I anni a vegnì àn visto tanti conflitti inti pàixi vixin, che a-a fin son diventæ a causa che a l'à portòu a Bulgarîa a alleâse con a Germania inte tùtte e dôe e guære mondiâli.

Into 1946 a l'è diventâ unn-a repùbblica comunista governâ da 'n scistêma politico a partìo ùnico scin a-o 1989, quande o Partîo Comunista Bûlgaro, dòppo a chéita da coscì dîta “cortinn-a de færo”, o l'à accordòu eleçioìn pluripartitiche. Dòppo o 1990 a Bulgarîa a l'é diventâ unn-a democraçìa con in'economîa de mercòu.

Bibliografîa

• (EN) R. J. Crampton e B. J. Crampton, A Short History of Modern Bulgaria, CUP Archive, 1987, ISBN 0-521-27323-4.
• (EN) Mercia MacDermott, Bulgarian Folk Customs, Jessica Kingsley, 1998, ISBN 1-853-02486-4.
• (EN) Dorothy Stannard, Insight Guides Bulgaria, Insight Guides, 2007, ISBN 98-12-58611-3.
• (EN) John D. Bell, Bulgaria In Transition: Politics, Economics, Society, And Culture After Communism, Routledge, 2019, ISBN 0-429-72383-0.
• (EN) R. J. Crampton, A Short History of Modern Bulgaria, Cambridge University Press, 2005, ISBN 0-521-61637-9.
• (EN) Agnes Sachsenroeder, CultureShock! Bulgaria: A Survival Guide to Customs and Etiquette, Marshall Cavendish, 2010, ISBN 98-14-48436-9.
• (EN) Raymond Detrez, Historical Dictionary of Bulgaria, 3ª ed., Rowman & Littlefield, 2014, ISBN 1-442-24180-2.
• (IT) Mark Baker e Anita Isalska, Lonely Planet Bulgaria, Lonely Planet, 2017, ISBN 88-59-23882-X.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Bulgarîa

Colegaménti estèrni

• (BG, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce gov.bg. URL consultòu o 16 arvî 2022.
• (BG, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce parliament.bg. URL consultòu o 16 arvî 2022.
• (BG, EN) Scîto ofiçiâ do prescidénte, in sce president.bg. URL consultòu o 16 arvî 2022.
• (BG, EN, DE, RU) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce bulgariatravel.org. URL consultòu o 16 arvî 2022.