Ànno

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

'N ànno o l'é l'intervàllo de ténpo che ghe métte 'n còrpo celèste pe conpî 'n'òrbita. Prezénpio, l'ànno in sciâ Tæra o l'é pægio a-o ténpo che ghe métte o pianêta pe finî 'na rivoluçión intrêga in gîo a-a sò stélla, o Sô^[1]. Dæto che l'àsse terèstre o l'é inclinòu, o pasâ de l'ànno o pòrta a-o pasâ de stagioìn ascì, cangiaménto marcòu da variaçioìn into ténpo atmosférico e inte ôe de lûxe e, de consegoénsa, inta vegetaçión e a fertilitæ do seu. Inte regioìn do móndo a clìmma tenpiòu e subpolâre se peu de sòlito trovâ quàttro stagioìn: a primavéia, l'estæ, l'ötùnno e l'invèrno. Pe de ciù, inte regioìn tropicâli e subtropicâli no gh'é de sòlito de stagioìn bén definîe e, in càngio, a-i tròpichi stagionâli, a stagión ùmida e quélla sécca se pêuan bén distìngoe e controlâ.

'N ànno solâre o l'é 'n'aproscimaçión do nùmero de giórni do perîodo òrbitâle da Tæra, dêuviòu inte 'n çèrto lunâio. O lunâio gregoriàn, sàiva a dî quéllo ciù modèrno, o se conpónn-e de 'n ànno solâre ch'o peu êse de 365 giórni, into câxo di ànni òrdenâi, ò de 366, inti ànni bizestîli, coscì cómme o l'acàpita co-o lunâio giuliàn. In particolâ, a duâta média de l'ànno solâre, ciamâ ànno médio, pe tùtto o cîclo bizestîle de 400 ànni do lunâio gregoriàn a l'é de 365,2425 giórni. Segóndo l'Anésso C do standàrd ISO 80000-3 o scìnbolo de l'ànno o l'é a, pigiòu da-o latìn annus, e o l'é dêuviòu ségge pe-i ànni òrdenâi che pe quélli bisèsti. Cómme scìnbolo l'é dêuviòu e abreviaçioìn y e yr ascì, da l'ingléize year.

Inte l'astronomîa, l'ànno giuliàn o l'é 'n'unitæ de ténpo definîa cómme pægia a 365,25 giórni ò, pi-â precixón, 86.400 segóndi (unitæ de bâze do SI), pe 31.557.600 segóndi in tùtto inte 'n ànno giuliàn astronòmico^[2].

A despêto de diferénse into scignificâto, a pòula ànno a l'é dêuviâ pe di perîodi despægi ch'én ligæ ségge a-o lunâio che a l'ànno astronòmico, cómme l'ànno stagionâle, l'ànno fiscâle, l'ànno académico, etc... Pe de ciù, a pòula ànno o poriéiva indicâ o perîodo òrbitâle de 'n quæ se sæ pianêta ascì, pigiàndo prezénpio o nómme de ànno marçiàn ò de ànno venusiàn. O tèrmine o peu êse dêuviòu ànche pe ògni perîodo ò cîclo ciutòsto lóngo, cómme l'ànno platònico, ò "grànde ànno".

Etimologîa

L'ingléize year, pe mêzo do Sàsone de Ponénte ġēar (prononçiòu /jɛar/) e ġēr in Anglicàn, o l'arîva da-o Pröto-germànico *jǣran (*jē₁ran). Fórme vixìnn-e són o Tedésco Jahr, l'Antîgo Âto Tedésco jār, o Norén ár e o Gòtico jer ascì, che vêgnan tùtte da-o sostantîvo Pröto-indoeoropêo *yeh₁r-om, sàiva a dî "ànno, stagión". E âtre fórme che gh'àn a sò òrìgine into mæximo sostantîvo pröto-indoeoropêo, con de variaçioìn inte l'ablaut do sufìsso, són l'Avestìco yārǝ "ànno", o Grêgo ὥρα (hṓra) "ànno, stagión, perîodo de ténpo" (òrìgine da pòula "ôa"), l'Antîgo Slâvo Eclesiàstico jarŭ e o Latìn hornus "de st'ànno chi".

O Latìn annus (sostantîvo mascolìn de segónda declinaçión; annum o l'é l'acuzatîvo scingolâre; annī o l'é o genitîvo scingolâre e o nominatîvo plurâle, in càngio annō o l'é o datîvo e ablatîvo scingolâre) o l'é 'n sostantîvo ch'o vêgne da-o pröto-indoeoropêo *h₂et-no-, che ciù avànti o s'é evolûo into Gòtico aþn "ànno" ascì, ma sôlo o datîvo plurâle aþnam o l'é atestòu.

Scibén che a ciù pàrte de léngoe a conscìdera a pòula cómme tematìca (*yeh₁r-o-), gh'é de prêuve de 'na derivaçión òriginâle co-in sufìsso *-r/n, *yeh₁-ro-. Tùtte dôe e pòule indoeoropêe pe ànno, sàiva a dî *yeh₁-ro- e *h₂et-no-, saiéivan dónca de réixe verbâle che vêuan dî "andâ, mesciâse"; rispetivaménte *h₁ey- e *h₂et- (paragonâ a-o sànscrito vedìco éti "và", atasi "vai, vâghi"). A ògni mòddo, 'n çèrto nùmero de fórme prezénti inte léngoe germàniche, cómme in Ingléize, vêgnan da-o latìn annus, cómme annual, annuity, anniversary, etc...; per annum o veu dî "ògni ànno", annō Dominī "inte l'ànno do Segnô".

A pòula Grêga pe "ànno", sàiva a dî ἔτος, a l'é vixìnn-a a-o Latìn vetus, "vêgio", che vêgnan da-a fórma *wetos-, "ànno", conservâ ànche inte quésto scignificâto into Sànscrito vat-sa-ras "ànno" e vat-sa-, "béstia pe 'n ànno (vitéllo)". In particolâ, sta réixe chi a se trêuva into Latìn vitulus "vitéllo" àsci, ciù che inte l'Ingléize wether, sàiva a dî montón crastón (in Ingléize Antîgo weðer, in Gòtico wiþrus, "pêgoa").

Inte çèrte léngoe, l'é comùn contâ i ànni parlàndo de 'na stagión, cómme in "estæ", "invèrni" ò "acugéite". Prezénpio, gh'é o Cinéize 年 "ànno", a l'inprinçìpio 秂, ch'o l'é 'n conpòsto ideogràfico de 'na persónn-a ch'a camàlla 'n fàscio de gràn, co-in rimàndo ciæo a sò acugéita. O Slâvo, ciù chi-â fórma godŭ "perîodo de ténpo, ànno", o l'adêuvia lěto "estæ, ànno" ascì.

Intercalaçión

I ànni astronòmichi no gh'àn 'n nùmero intrêgo de giórni ò de méixi lunâri. Tùtti i lunâi che van aprêuvo a l'ànno astronòmico dêvan avéi 'n scistêma de intercalaçión cómme i ànni bizestîli.

Lunâio giuliàn

Into lunâio giuliàn a duâta médua de 'n ànno a l'é de 365,25 giórni. Inte 'n ànno no bizestîle gh'é 365 giórni e 366 inte un de quélli bizestîli. 'N ànno intercalâ o se ripête ògni quàttro ànni con quéllo ch'o l'é ciamòu ànno bizestîle, ch'o l'à 'n giórno de ciù a-a fìn do méize de frevâ. O giórno ch’o s’azónze o l'é dîto "giórno bizestîle".

O lunâio giuliàn revìsto, propòsto into 1923 e ancón dêuviòu inte çèrte gêxe ortodòsse do Levànte, o l'à 218 ànni bizestîli ògni 900 ànni. A sò duâta média a l'é de 365,2422222 giórni, vixìnn-a a-o perîodo de l'ànno tròpico médio, sàiva a dî 365,24219 giórni, co-în erô relatîvo de 9·10⁻⁸. A partî da l'ànno 2800 d.C., o lunâio gregoriàn e lunâio giuliàn revìsto comensiàn a diferî de 'n giórno intrêgo^[3].

Lunâio gregoriàn

O lunâio gregoriàn o fà càzze l'equinòçio de màrso a-i 21 de sto méize chi ò giùsto prìmma e dónca o và aprêuvo a-o coscì dîto ànno tròpico^[4]. Zaché gh'é 97 ànni bizestîli ògni 400, a duâta média de l'ànno solâre a l'é de 365,2425 giórni, co-în erô relatîvo ciù bàsso de 'na pàrte pe mión (8·10^-7) in sciâ a-a duâta prezénte de l'ànno tròpico médio de 365,24219 giórni. In càngio, a sò duâta a l'é ancón ciù vixìnn-a a quélla de l'ànno tròpico, ch'o l'amîa d'egoaliâ, che ancheu a l'é de 365,242374 giórni. L'é stimòu che, inte l'ànno 4000 d.C., l'equinòçio de màrso o saiâ de 'n giórno ciù inderê into lunâio gregoriàn, no tànto pe quésta diferénsa ma ciutòsto pe caxón do ralentaménto da rotaçión terèstre, ch'a portiâ a l'alonghîse de giornæ.

Àtri lunâi

Into pasòu, i lunâi lunisolâri azonzéivan cómme intercalâ di méixi intrêghi in sciâ bâze de çèrte òservaçioìn. A-a giornâ d'ancheu i lunâi lunisolâri són stæti pi-â ciù pàrte abandonæ, fêua che quélli dêuviæ pe de fonçioìn liturgiche, cómme o lunâio ebràico e çèrti lunâi indù.

'N adataménto modèrno do stòrico lunâio Jalali, conosciûo cómme lunâio solâre Hijri (do 1925) ascì, o l'é 'n lunâio sôlo solâre co-in schêma iregolâre de giórni bizestîli bazòu in sce l'òservaçión ò o càlcolo astronòmico e con l'òbietîvo de métte l'inprinçìpio do nêuvo ànno (Nowruz) into giórno de l'equinòçio de primavéia a l'ôa do fûzo locâle de Teheran, a-o pòsto de dêuviâ 'n scistêma algoritmìco de ànni bizestîli.

Numeraçión di ànni

'N'êra de lunâio a dâ 'n nùmero cardinâ a ògni ànno sequénsiâle, dêuviàndo 'n pónto de riferiménto into pasòu cómme moménto de sò prinçìpio. O stàndard mondiâle o l'é l'Anno Domini, ciù de recénte ciamòu êra vorgâ ascì. Sto scistêma chi o l'é stæto inandiòu into sécolo VI, de mòddo de contâ i ànni da-o nasción de Crìsto^[5].

L'época de l'Anno Domini a peu êse indicâ con l'abreviaçión latìnn-a AD (ch'a vêu dî Anno Domini, sàiva a dî "inte l'ànno do Segnô") ò, inte 'n âtro mòddo, CE (da l'ingléize Common Era) ò d.C. ("dòppo Crìsto"). I ànni prìmma do 1 d.C. són dónca indicæ con BC, da l'ingléize Before Christ, BCE, da Before the Common Era, òpû a.C., abreviaçión pe "avànti Crìsto". O nùmero de l'ànno o l'é determinòu segóndo o "contézzo incluxîvo" e dónca o no l'exìste l'ànno zêro. Into modèrno càlcolo alternatîvo da numeraçión di ànni astronòmichi, i nùmeri poxitîvi són dêuviæ pe-i ànni dòppo Crìsto, o zêro o l'ìndica l'1 a.C., o -1 o 2 a.C. e coscì vîa.

Ànni pragmatìchi

I càlcoli finançiâi e scentìfichi dêuvian spésse vòtte 'n lunâio de 365 giórni pe senplificâ e spéize giornaliêre.

Ànno fiscâle

'N ànno fiscâle ò ànno finançiâio o l'é o perîodo de 12 méixi dêuviòu pe calcolâ i rendicónti finançiâi anoâli de inpréize e de âtre òrganizaçión. Inte tànte giurisdiçioìn i regolaménti in matêia de contabilitæ gh'àn de bezéugno de sti rapòrti chi 'na vòtta ògni dózze méixi, sénsa però che quésti fórmen 'n ànno solâre.

Prezénpio, into Canadà e inte l'Ìndia l'ànno fiscâle o coménsa a-o 1° d'arvî; into Régno Unîo da-o 1° d'arvî pi-â tàscia in scê socjêtæ e pe-i balànsi pùblichi ma da-o 6 d'arvî pe-e tàsce a-a persónn-a e pò-u pagaménto di benefìççi do stâto, in Oustràlia o pàrte da-o 1° de lùggio, in càngio inti Stâti Unîi l'ànno fiscâle do govèrno federâle o coménsa a-o 1° d'òtôbre.

Ànno académico

'N ànno académico o l'é o perîodo de l'ànno quànde o studénte o frequénta 'n institûto pi-â sò instruçión. L'ànno académico o peu êse spartîo inte di tèrmini académichi, prezénpio de sêi ò tréi méixi. L'ànno scolàstico inte çèrti pàixi o coménsa a agósto ò a seténbre e o finìsce a màzzo, zùgno ò lùggio. Into Stâto d'Israêle l'ànno académico o coménsa tra òtôbre ò novénbre, aliniòu co-o segóndo méize do lunâio ebràico.

De schêue de Régno Unîo, Canadà e Stâti Unîi divìddan l'ànno académico inte tréi perîodi da-a duâta ciù ò mêno pægia (ciamæ trimesters ò quarters inti Stâti Unîi) che coincìddan co-e stagioìn de l'ötùnno, de l'invèrno e da primavéia. Inte çèrti institûti gh'é ascì 'na cùrta sesción estîva che de vòtte a l'é consciderâ cómme pàrte do normâle ànno académico e ch'a l'é frequentâ da-i studénti in sce bâze volontâia ò eletîva. Âtre schêue spartìscian l'ànno inte doî perîodi prinçipæ de sêi méixi: o prìmmo o và de sòlito da agósto a dexénbre méntre o segóndo o crêuve i méixi tra zenâ e màzzo. Ciaschedùn de quésti perîodi o peu êse tórna spartîo inte dôe pàrte da-i ezàmmi de mêzo, con ògni pàrte ch'a l'é ciamâ quarter (ò term inte di âtri pàixi). Ghe poriéiva êse 'na sesción estîva volontâia e/ò 'na brêve sesción a zenâ ascì.

De âtre schêue, spécce inti Stâti Unîi, divìddan l'ànno académico inte quàttro perîodi de valutaçión. De schêue americànn-e, in particolâ a Boston Latin School, són arivæ a divìdde l'ànno inte çìnque o ciù perîodi de valutaçión ascì. Segóndo di studiôxi che difendan quésto scistêma, gh'é saiéiva 'n ligàmme poxitîvo tra a frequénsa di reports e o rêo scolàstico.

Gh'é in génere 180 giórni de insegnaménto pe ògni ànno scolàstico inti Stâti Unîi, levòu i fìn de setemànn-a e-e pöse, méntre gh'é a-o mêno 190 giórni pe-i alùnni de schêue do stâto in Canadà, da Nêuva Zelànda e do Régno Unîo, e 200 giórni in Oustràlia. In Ìndia l'ànno académico o coménsa de sòlito a-o 1° de zùgno e o finìsce a-i 31 de màzzo. Scibén che-e schêue coménsan a serâ a-a meitæ de màrso, a serâ académica efetîva a l'é a-i 31 de màzzo; pe cóntra in Nepal a coménsa a-i 15 de lùggio. Pe de ciù, e schêue e-e universcitæ de l'Oustràlia gh'àn de sòlito di ànni académichi ch'én ciù ò mêno aliniæ con l'ànno solâre, e dónca pàrtan da frevâ ò da màrso e finìscian tra òtôbre e dexénbre, dæto che inte l'emisfêro sùd e stagioìn són a-a revèrsa.

Ànni astronòmichi

Ànno giuliàn

L'ànno giuliàn, dêuviòu inte l'astronomîa e inte de âtre scénse, a l'é l'unitæ de ténpo definîa ezataménte cómme 365,25 giórni. Quésto o l'é o scignificâto normâle de l'unitæ "ànno", dêuviâ inte bén bén de contèsti scentìfichi. O sécolo giuliàn, ch'o l'é formòu da 36.525 giórni, e o milénio giuliàn, ch'o l'é pægio a 365.250 giórni, són de unitæ in ûzo inti càlcoli astronòmichi. Inta pràtica, o perîodo de ténpo esprèsso con l'ànno giuliàn o l'é 'n mòddo pe specificâ con precixón quànte giórni, e no quànte ànni "reæ", gh'é inte di lónghi perîodi de ténpo, quànde o valô do nùmero de giórni o saiéiva ingonbrànte e no goæi ciæo. Pe convençión, inte l'unitæ de distànsa astronòmica de l'ànno lûxe l'é dêuviòu l'ànno giuliàn.

Inte l'Unified Code for Units of Measure, o scìnbolo a, sénsa pédice, o fà de lóngo riferiménto a l'ànno giuliàn, a_j, pægio ezataménte a 31.557.600 segóndi.

365.25 d × 86400 s = 1 a = 1 a_j = 31,5576 Ms

I prefìsci di mùltipli do Scistêma Internaçionâle se pêuan aplicâ a a ascì, e dónca se gh'aviâ ka, Ma, etc...

Ànno sciderâle, tropicâle e anòmalo

L'ànno sciderâle o l'é o ténpo che ghe métte a Tæra pe conpî 'n gîo da sò òrbita, mezuòu rispètto a 'n scistêma de riferiménto fìsso, prezénpio cómme e stélle fìsse (in Latìn sidera, a-o scingolâre sidus). A sò duâta média a l'é de 365,256363004 giórni, sàiva a dî 365 d 6 h 9 min 9,76 s, determinâ a l'época J2000.0, sàiva a dî a-o 1° de zenâ do 2000, 12:00:00 TT^[6].

A-a giornâ d'ancheu l'ànno tròpico médio o l'é definîo cómme o perîodo de ténpo che ghe métte a longitùdine eclìtica média do Sô a montâ de 360 gràddi^[7]. Zaché a longitùdine eclìtica do Sô a l'é mezuâ rispètto a l'equinòçio, l'ànno tròpico o conprénde 'n cîclo conplêto de stagioìn e, dæta l'inportànsa biològica e socio-econòmica de ste chi, l'ànno tropicâle o l'é a-a bâze da ciù pàrte di lunâi. A modèrna definiçión de ànno tropicâle médio a l'é despægia da-o ténpo efetîvo tra i pasàggi de, prezénpio, l'equinòçio nòrd pe-e raxoìn mostræ chi de sótta. Pe caxón da precesción asciâle da Tæra, un di ànni tròpichi o l'é de ciù ò mêno vìnti menûti ciù cùrto de 'n ànno sciderâle. Dêuviàndo a definiçión modèrna, l'ànno tropicâle médio o l'é ciù ò mêno pægio a 365 d 5 h 48 min 45 s^[8].

L'ànno anòmalo o l'é o ténpo che ghe métte a Tæra pe conpletâ 'na rivoluçión rispètto a-o sò àpside. Defæti, l'òrbita da Tæra a l'é elittìca e i sò pónti estrêmi, e àpside, són o perihelion, dónde o pianêta o l'é ciù vixìn a-o Sô (a l'ànno 2020 a-i 5 de zenâ, 07:48 UT) e l'aphélion, dónde a Tæra a l'é ciù lontànn-a da-o Sô (a-i 4 de lùggio, 11:35 TU, do 2020). L'ànno anòmalo, ch'o l'é de sòlito definîo cómme o ténpo tra doî pasàggi a-o perihelion, o l'à 'na duâta média de 365,259636 giórni, ò 365 d 6 h 13 min 52,6 s, agiornòu a l'época J2011,0^[9].

Ciaschedùn de sti tréi ànni chi o l'é dîto in génere ànno astronòmico.

Ànno dracònico

L'ànno dracònico, dîto ànno de l'eclìsci ò ànno de l'eclìtica ascì, o l'é o ténpo che ghe métte o Sô, amiòu da-a Tæra, pe finî 'na rivoluçión rispètto a-o mæximo gróppo lunâre, sàiva a dî un di doî pónti dónde l'òrbita da Lùnn-a a l'intóppa l'eclìtica. St'ànno chi o l'é asociòu a-e eclìsci: defæti quésti fenòmeni pêuan capitâ sôlo se o Sô e a Lùnn-a se trêuvan da-arénte a un di gróppi lunâri, sucedéndo inte 'n méize da ògni meitæ de 'n ànno dracònico. A duâta média de l'ànno dracònico a l'é de:

346,620075883 giórni, sàiva a dî 346 d 14 h 52 min 54 s, a l'época J2000,0

Quésto tèrmine o l'é de vótte dêuviòu, in mòddo eròu, pe indicâ ànche o perîodo dracònico (ò nodâle) da precesción lunâre, ch'o sàiva l'intervàllo de ténpo de 'na rivoluçión intrêga do gróppo ascendénte da Lùnn-a in gîo a l'eclìtica; perîodo de 18,612815932 ànni giulién (6798,331019 giórni a l'época J2000,0).

Cîclo lunâre conplêto

O cîclo lunâre conplêto o l'é l'intervàllo de ténpo che ghe métte o Sô, amiòu da-a Tæra, pe finî 'na rivoluçión rispètto a-o perigêo de l'òrbita da Lùnn-a. Quésto perîodo o l'é asociòu a-a dimensción aparénte da Lùnn-a pìnna e a-a duâta variàbile do méize sinodìco ascì. A duâta de 'n cîclo lunâre intrêgo a l'é de:

411,78443029 giórni, sàiva a dî 411 d 18 h 49 min 35 s, a l'época J2000,0

Ànno lunâre

L'ànno lunâre o l'é formòu da dózze cîcli conplêti de fâze lunâri, coscì cómme vìste da-a Tæra, e o l'à 'na duâta de 354,37 giórni. I mosulmoén dêuvian quésto tîpo de ànno pe celebrâ l'Eid e l'inprinçìpio do méize de zazùn dîto Ramadan, con l'ànno solâre mosulmàn ch'o l'é dónca bazòu in sciô cîclo lunâre. O lunâio ebràico o l'é lê ascì de tîpo sorviatùtto lunâre, con l'eceçión che, ògni doî ò tréi ànni, ghe vêgne azónto 'n méize lunâre intercalâ de mòddo da mantegnî 'n lunâio sincronizòu co-o cîclo solâre. Dónca, 'n ànno lunâre do lunâio ebràico o l'é formòu da dózze ò trézze méixi lunâri.

Ànno vâgo

L'ànno vâgo, da-o Latìn annus vagus e dîto ànno erànte ascì, o l'é 'n'aproscimaçión intêgra de l'ànno a 365 giórni, che defæti a vâga in relaçión a-i ànni ciù ezàtti. De sòlito l'ànno vâgo o l'é spartîo inte 12 méixi schemàtichi, ciaschedùn de 30 giórni, ciù 5 giórni d'intercalaçión. L'ànno vâgo o l'êa dêuviòu inti lunâi de l'Etiòpia, de l'Antîgo Egìtto, de l'Iràn, de l'Arménia e, in Mezoamérica, tra i Aztechi e i Maya^[10]. L'é ancón dêuviòu da çèrte comunitæ de religión zoroastriànn-a.

Ànno elîaco

L'ànno elîaco o l'é o perîodo tra dôe levæ elîache sucesîve de 'na stélla. O l'é despægio da l'ànno sciderâle tra e stélle ciù lontànn-e da l'eclìtica, pe caxón, sorviatùtto, do fenòmeno da precesción di equinòççi.

Ànno sotîaco

L'ànno sotîaco o l'é l'intervàllo tra doê levæ elîache sucesîve da stélla de Scìrio, a ciù luminôza de tùtte. A-a giornâ d'ancheu, o l'é ciù cùrto de l'ànno sciderâle, co-a sò duâta ch'a l'é asæ vixìnn-a a quélla de l'ànno giuliàn, dónca a 365,25 giórni.

Ànno gausiàn

L'ànno gausiàn o l'é l'ànno sciderâle pe 'n pianêta de màssa no goæi rilevànte rispètto a-o Sô e no conturbòu da âtri còrpi celèsti, ch'o l'é governòu da-a costànte gravitaçionâle gaussiànn-a. 'N pianêta de sto tîpo chi o saiéiva legerménte ciù vixìn a-o Sô rispètto a-a distànsa média da Tæra. A duâta de 'n ànno gaussiàn a l'é de:

365,2568983 giórni, sàiva a dî 365 d 6 h 9 min 56 s

Ànno beseliàn

L'ànno beseliàn o l'é 'n ànno tropicâle ch'o coménsa quànde o Sô médio fitìçio o l'arîva a 'na longitùdine eclìtica de 280°, fæto che d'ancheu o sucêde in gîo a-o 1° de zenâ. Quésto intervàllo o pìggia o sò nómme da-o Friedrich Bessel, astrònomo e matemàtico tedésco do sécolo XIX. Chi de sótta gh'é l'equaçión ch'a permétte de calcolâ l'época beseliànn-a prezénte in ànni:

B = 1900,0 + (Dæta giuliànn-a_TT − 2415020,31352) / 365,242198781

O pédice TT o stà a marcâ che inte sta fórmola chi a dæta giuliànn-a a doviéiva dêuviâ cómme scâ quélla do Ténpo Terèstre òpû quélla do sò predecesô, o ténpo effemeride.

Cangiaménti de duâta

A duâta precîza de 'n ànno astronòmico a càngia co-o pasâ do ténpo:

Càngia a poxiçión di pónti de l'equinòçio e do solstìçio rispètto a-e àpside de l'òrbita terèste: i equinòççi e i solstìççi, rispètto a-e stélle, se méscian vèrso ponénte pe caxón do fenòmeno da precesción, e àpside in càngio se méscian inta direçión contrâia pe-i efètti de lóngo tèrmine de l'atraçión gravitaçionâle ezercitâ da-i âtri pianêti. Dæto chi-â velocitæ da Tæra a càngia in sciâ bâze da sò poxiçión inta sò òrbita, mezuâ a-o sò perihelion a velocitæ da Tæra inti pónti de equinòçio e de solstìçio a càngia lê ascì co-o ténpo: se sto pónto chi o se méscia vèrso o perihelion o perîodo tra 'n pasàggio e quéllo aprêuvo o l'é tùtti i ànni 'n pö ciù brêve; se pe cóntra sto pónto chi o se méscia vèrso l'aphélion o mæximo perîodo o vêgne ògni ànno 'n pö ciù lóngo. Dónca, 'n ànno tropicâle mezuòu da 'n pasàggio de l'equinòçio de primavéia a quéllo aprêuvo o càngia da quéllo mezuòu tra doî pasàggi de l'equinòçio d'ötùnno. A média de tùtta l'òrbita però a no càngia pe sta raxón chi e dónca a longhéssa totâle de 'n ànno tròpico a no càngia pe quésto efètto de segóndo órdine.
O moviménto de ògni còrpo celèste o peu êse conturbòu da l'atraçión gravitaçionâle ezercitâ da tùtti i âtri pianêti. Quésto fæto o pòrta a di cangiaménti de brêve tèrmine da sò velocitæ e dònca do sò perîodo orbitâ da 'n ànno a l'âtro. Pe de ciù, o l'à di efètti de lóngo tèrmine inte òrbite di còrpi celèsti e dónca ànche di cangiaménti a lóngo tèrmine de sti perîodi chi.
L'efètto de l'aceleraçión de marêa tra Tæra, Lùnn-a e Sô o fâ crésce a duâta do giórno e do méize, trasferìndo o moménto angolâ da rotaçión terèstre a-a rivoluçión lunâre, co-a longhéssa de l'ànno che coscì a pâ amermâse, dæto chò-u giórno solâre médio aparénte o l'é l'unitæ de mezûa in ûzo pe indicâ a longhéssa de l'ànno inta vìtta civîle,. A velocitæ de rotaçión da Tæra a l'é modificâ da âtri fatoî ascì cómme, prezénpio, o bótto pòst glaciâle e l'aoménto do livéllo do mâ.

Valô numérico da variaçión a l'ànno

A duâta média de l'ànno dêuviâ inte sta seçión chi a l'é calcolâ pò-u 2000 e-e diferénse inta duâta di ànni rispètto a quéllo de riferiménto són dæte pe-i ànni pasæ e futûri. Inte tabélle 'n giórno o l'é lóngo 86.400 segóndi do SI^[11]^[12]^[13]^[14].

Duâta média a l'ànno 2000
Tîpo de ànno	Giórni	Ôe	Menûti	Segóndi
Tròpico	365	5	48	45
Sciderâle	365	6	9	10
Anòmalo	365	6	13	53
Dracònico	346	14	52	55

Diferénsa de duâta da-o 2000
(in segóndi, poxitîva quànde a duâta de l'ànno in tabélla a l'é ciù lónga che do 2000)
Ànno	Tròpico	Sciderâle	Anòmalo	Dracònico
−4000	−8	−45	−15	−174
−2000	4	−19	−11	−116
0	7	−4	−5	−57
2000	0	0	0	0
4000	−14	−3	5	54
6000	−35	−12	10	104

Somâio

Giórni	Tîpo de ànno
346,62	Dracònico
354,37	Lunâre
365	Vâgo, ànche ànno comùn inte çèrti lunâi solâri.
365,24219	Tropicâle, dîto solâre ascì, in média e ariondòu a l'época J2000,0.
365,2425	Gregoriàn, in média.
365,25	Giuliàn.
365,25636	Sciderâle, a l'época J2000,0.
365,259636	Anòmalo, in média e ariondòu a l'época J2011,0.
366	Ànno intercalâ in numerôxi lunâi solâri.

L'ànno Gregoriàn médio o l'é de 365,2425 giórni, dónca pægio a 52,1775 setemànn-e, 8.765,82 ôe, 525.949,2 mênuti ò 31.556.952 segóndi. Pe sto lunâio chi, 'n ànno comùn o l'é de 365 giórni (pægio a 8.760 ôe, 525.600 mênuti ò 31.536.000 segóndi) méntre o bizestîle o l'é de 366 giórni (8.784 ôe, 527.040 mênuti ò 31.622.400 segóndi). O cîclo de 400 ànni do lunâio gregoriàn o l'é 146.097 giórni e dónca, pi-â precixón, o l'é pægio a 20.871 setemànn-e.

Ànni "gréndi"

Cîclo di equinòççi

O Grànde Ànno, dîto cîclo di equinòççi ascì, o corispónde a 'na rivoluçión intrêga di equinòççi in gîo a l'eclìtica. O l'à 'na duâta de ciù ò mêno 25.700 ànni^[15].

Cîclo galàtico

L'Ànno Galàtico o l'é o ténpo che ghe métte o Scistêma Solâre pe finî 'na rivoluçión intrêga in gîo a-o Céntro Galàtico. O dûa ciù ò mêno 230 mioìn de ànni terèstri^[16].

Ànno stagionâle

'N ànno stagionâle o l'é o ténpo ch'o pàssa tra dôe ricorénse sucesîve de 'n evénto stagionâle cómme, prezénpio, l'ezondaçión de 'n sciùmme, a migraçión de 'na spêce d'öxéllo, o scioî de 'na spêce de ciànta, o prìmmo zêo o a prìmma partîa in progràmma de 'n çèrto spòrt. A ògni mòddo, tùtti sti evénti chi pêuan avéi de grénde variaçioìn de ciù de un méize da 'n ànno a quéllo dòppo.

Scìnboli

O scìnbolo comùn pe l'ànno cómme unitæ de ténpo o l'é a, pigiòu da-a pòula latìnn-a annus. Da l'ingléize, l'é vegnûo comùn e abreviaçioìn y ò yr ascì, dêuviæ de sòlito inta letiatûa no scentìfica, inta geologîa e inta paleontologîa, dónde de abreviaçioìn cómme kyr, myr, byr e scìmili són dêuviæ pe indicâ di intervàlli de ténpo lontén da-o prezénte^[17]^[18].

Scìnbolo

O NIST SP811 o supòrta o scìnbolo a cómme unitæ de ténpo pe-i ànni. Inta léngoa ingléize l'é dêuviòu e abreviaçioìn y e yr ascì.

L'Unified Code for Units of Measure o distìngoe e scinbologîe diferénti de l'ISO 1000, de l'ISO 2955 e de l'ANSI X3.50, dêuviàndo:

a_t = 365,24219 giórni pe l'ànno tropicâle médio.

a_j = 365,25 giórni pe l'ànno Giuliàn médio.

a_g = 365,2425 giórni pe l'ànno Gregoriàn médio.

Dónde:

a, sénsa nisciùn pédice = 1 a_j

L'Unión internaçionâle de chìmica pûa e aplicâ (IUPAC) e l'Unión internaçionâle de scénse geològiche àn racomandòu insémme de definî "annus", co-o scìnbolo a, cómme a longhéssa de l'ànno tropicâle do 2000.

a = 31556925,445 segóndi, ciù ò mêno 365,24219265 giórni effemeridi

Quésta definiçión a l'é despægia da quélla de prìmma de 365,25 giórni pe ciù ò mêno 20 pàrte pe mión. O papê mensonòu de d'âto o sostêgne che de definiçioìn cómme quélla de l'ànno giuliàn "portan 'n'obsolescénsa drénto de lô preprogramâ pe caxón da variànsa do moviménto orbitâle da Tæra", scibén che a-a fìn l'é propòsto de dêuviâ a longhéssa de l'ànno tròpico a partî da-o 2000 d.C., specificâ a-o millisegóndo, ch'a l'é interesâ da-o mæximo problêma, dæto che l'ànno tròpico o càngia co-o ténpo de ciù de 'n menûto^[19]^[20].

Quésta notaçión a l'é contestâ dæto ch'a l'é in conflìtto co-ina convençión ciù vêgia tra i geoscensiæ, sàiva a dî quélla de dêuviâ a pe indicâ 'n çèrto nùmero de ànni fa e y ò yr pe 'n perîodo de 'n ànno^[20].

Prefìsci di mùltipli SI

I esponénti e-e notaçioìn esponençiâli són de sòlito dêuviæ pe calcolâ e vizoalizâ i cónti, ciù che pe risparmiâ do spàçio, cómme inte tabélle di dæti.

ka (pe chìllo-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n migiâ, ò 10³, de ànni, ò 1 E3 yr, comuneménte conosciûa cómme 'n milénio in antropologîa e pe-i ûxi inti lunâi. O prefìsso moltiplicatô "ka" o l'é tipicaménte dêuviòu inta geologîa, inta paleontologîa e inte l'archiologîa pe-i perîodi de l'Olocéne e do Pleistocéne quànde l'é dêuviòu 'na técnica de dataçión sénsa l'ûzo do radiocarbònio cómme, prezénpio, a dataçión de caròtte de giàssa, a dendrocronologîa, a dataçión a l'urànio-töio ò l'anàlixi de vàrve. O l'é dêuviòu cómme método de dataçión prinçipâ pi-â determinaçión de l'etæ ascì. Se l'etæ a l'é determinâ sorviatùtto co-o scistêma da dataçión a-o radiocarbònio, alôa saiéiva ciù corètto esprìmme o valô trovòu inte ànni radiocarbònichi ò de lunâio calibròu inti ànni Before Present.
Ma (pe mêga-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n mión, ò 10⁶, de ànni, ò 1 E6 yr. O sufìsso "Ma" o l'é spésse vòtte dêuviòu inte de matêie cómme a geologîa, a paleontologîa e a mecànica celèste pe marcâ perîodi de ténpo bén lónghi ségge into futûro che into pasòu. Prezénpio, a spêce de dinosàoro Tyrannosaurus rex a l'êa ciù comùn in gîo a 66 Ma (66 mioìn de ànni) fa. O tèrmine de duâta "fa" o no dev'êse de lóngo indicòu: se l'é specificòu a quantitæ de 'na duâta sénsa mensonâ in mòddo ciæo o tèrmine pròpio da duâta se prezùmme che o "fa" o ségge sotintéizo; pe cóntra l'unitæ alternatîva "mya" a inclùdde o "fa" esplicitaménte. Inti papê d'ûzo ciù generâle o peu êse scrîto cómme "mioìn de ànni" (fa). Inte aplicaçioìn astronòmiche, l'ànno dêuviòu o l'é quéllo giuliàn, pægio a 365,25 giórni precîxi. Inte de âtre disciplìnn-e, cómme inta geologîa ò inta paleontologîa, l'ànno dêuviòu o no l'é goæi precîzo e o peu cangiâ in sciâ bâze de l'outô.
Ga (pe gîga-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n miliàrdo, ò 10⁹, de ànni, ò 1 E9 yr. "Ga" o vêgne de sòlito dêuviòu inte de disciplìnn-e cómme a cosmologîa e a geologîa pe indicâ di perîodi de ténpo do bèllo lontén e inderê into pasòu. Prezénpio, a formaçión da Tæra a l'é stæta pöcasæ 4,54 Ga (4,54 miliàrdi d'ànni) fa, con l'etæ de l'univèrso ch'a l'é de ciù ò mêno 13,8 Ga.
Ta (pe têra-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a mìlle miliàrdi, ò 10¹², de ànni, ò 1 E12 yr. O "Ta" o l'é 'n'unitæ de ténpo mâi lónga, pægia a ciù ò mêno 70 vòtte l'etæ de l'univèrso. O l'é do mæximo órdine de grandéssa da duâta prevìsta do cîclo de vìtta de 'na nâna ròssa picìnn-a.
Pa (pe pêta-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n milión de miliàrdi, ò 10¹⁵, de ànni, ò 1 E15 yr. L'emivìtta do nuclîde de càdmio-113 a l'é ciù ò mêno de 8 Pa. Quésto scìnbolo o coincìdde con quéllo do pascal sénsa 'n prefìsso moltiplicatô. Scibén che són tùtte dôe de variàbile dêuviæ de ræo, o contèsto d'ûzo o doviéiva êse ciæo abàsta da distìngoe i valoî de ténpo da quélli de presción.
Ea (pe êsa-anno): o l'é 'n'unitæ de ténpo pægia a 'n miliàrdo de miliàrdi, ò 10¹⁸, de ànni, ò 1 E18 yr. L'emivìtta do tungstén-180 a l'é de ciù ò mêno 1,8 Ea.

Abreviaçioìn pe "ànni fa"

Inte l'astronomîa, inta geologîa e inta paleontologîa e abreviaçioìn yr pe ànni, da l'ingléize years, e ya pe "ànni fa", da l'ingléize years ago, són de vótte dêuviæ, ségge da sôle che co-i prefìsci pe marcâ migiæa, mioìn e miliàrdi^[17]^[18]. Quéste unitæ de mezûa (da l'abreviaçión ingléize pe ànno, year, y) no són acetæ into SI, a ògni mòddo l'é poscìbile trovâle inti sò mùltipli ascì, creæ co-a prìmma létia di sò nómmi ingléixi, sàiva a dî "t", "m" e "b", òpû co-i prefìsci metrìchi k, M e G, inclûzo de sò variaçioìn cómme k, m, g. Inte l'archiologîa, ch'a gh'à da fâ con perîodi de ténpo ciù brêvi, e dataçioìn esprèsse inta fórma normâle, prezénpio "22.000 ànni fa", se pêuan dêuviâ cómme equivalénte ciù acescìbile de dæte Before Present, "BP".

Ste abreviaçioìn chi inclùddan:

Abreviaçioìn no SI	Abreviaçión de...	Prefìsso SI equivalénte	Coménti e ezénpi
kyr	kilo years	ka	Migiæa d'ànni
myr Myr	million years Mega years	Ma	Mión d'ànni
byr	billion years	Ga	Miliàrdi d'ànni (Migiæa de mioìn d'ànni)
kya	kilo years ago	ka ago	Conpàrsa de l'Homo sapiens, ca. 200 kya Grànde migraçión a-o de fêua de l'Àfrica, ca. 60 kya Ùrtimo màscimo glaciâle, ca. 20 kya Rivoluçión neolitìca, ca. 10 kya
mya Mya	million years ago Mega years ago	Ma ago	Pliocéne, tra 5.3 e 2.6 mya Ùrtima inversción do cànpo magnético da Tæra, 0,78 mya^[21] Interglaciaçión de Riss-Würm, comensâ 0,13 mya Coménso de l'Olocéne, 0,01 mya
bya Gya	billion years ago giga years ago	Ga ago	I ciù antîghi Eukaryota, 2 bya Formaçión da Tæra, 4,5 bya Big Bang, 13,8 bya

L'ûzo de mya e bya o l'é deprecòu inta geofìxica modèrna e a-o sò pósto l'é consegiòu quéllo de Ma e Ga pe-e dæte Before Present, ma "m.y." pi-â duâta de époche^[17]^[18]. Quésta distinçión ad hoc tra o ténpo "asolûto" e i sò intervàlli a l'é bén bén contestâ tra i ménbri da Geological Society of America^[22].

In scî gràfichi se peu notâ che, se l'é dêuviòu e unitæ ya in sce l'àsse òrizóntale, o ténpo o se méscia da-a drîta a mancìnn-a, fæto ch'o peu êse conscideròu contra-intoîtîvo. Se e unitæ ya se trêuvan in sce l'àsse verticâle, o ténpo o se méscia d'in çìmma vèrso o bàsso, co-în órdine ciù sénplice d'acapî rispètto a-a notaçión convençionâle.

Nòtte

↑ (IT) anno - Vocabolario on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 5 seténbre 2021.
↑ (EN) SI Units, UAI. URL consultòu o 5 seténbre 2021. (védde a tabélla 5 e a seçión 5.15), ristànpa da (EN) George A. Wilkins, The IAU Style Manual (PDF), IAU Transactions.
↑ (EN) Miriam Nancy Shields, The new calendar of the eastern churches (abstract), in Popular Astronomy, vol. 32, 1924, pp. 407-410.
↑ (EN) A. Ziggelaar, G.V. Coyne, M.A. Hoskin, O. Pedersen, The Papal Bull of 1582 Promulgating a Reform of the Calendar, in Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary, Çitæ do Vaticàn, Pontifical Academy of Sciences, p. 223.
↑ (EN) Edward Graham Richards, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, in Calendars, Mill Valley, Urban, S.E., Seidelmann, P.K., pp. 585, 590, ISBN 978-1-891389-85-6.
↑ (EN) Useful Constants, International Earth Rotation and Reference System Service. URL consultòu o 9 seténbre 2021.
↑ (EN) Edward Graham Richards, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, in Calendars, Mill Valley, Urban, S.E., Seidelmann, P.K., p. 586, ISBN 978-1-891389-85-6.
↑ (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, p. M18.
↑ (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, pp. A1, C2.
↑ (EN) The Mayan Calendar - Calendar Description and Coordination, Maya World Studies Center, Mérida. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
↑ (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, pp. C2, L8.
↑ (EN) J. L. Simon, P. Bretagnon, J. Chapront, M. Chapront-Touze, G. Francou e J. Laskar, Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and the planets (abstract), in Astronomy and Astrophysics, vol. 282, frevâ 1994, p. 663.
↑ (EN) Laurence G. Taff, Celestial Mechanics: A Computational Guide for the Practitioner, Wiley, 1985, ISBN 0-471-89316-1. I valoî inte tabélle chi de sótta són do tùtto pægi a l'ànno 2000, arivàndo però a 'na diferénsa de squæxi 44 segóndi pe-i ànni ciù lontén ségge vèrso o pasòu che vèrso o futûro; e esprescioìn dêuviæ són ciù sénplici de quélle consegiæ into ''Astronomical Almanac for the Year 2011''.
↑ (EN) United States Naval Observatory - Nautical Almanac Office e Great Britain - Nautical Almanac Office, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, University Science Books, 2006, ISBN 1-891-38945-9. O càlcola a duâta de l'ànno tropicâle da -500 a 2000 pe intervàlli de 500 ànni dêuviàndo 'na fórmola de Laskar do 1986. I rizultâti són pægi a quélli inte sta seçión chi in gîo a-o 2000, co-in descostaménto de 6 segóndi a -500.
↑ (EN) J. Laskar, P. Robutel, F. Joutel, M. Gastineau, A. C. M. Correia e B. Levrard, A long-term numerical solution for the insolation quantities of the Earth, in Astronomy & Astrophysics, n. 428, pp. 261-285.
↑ (EN) Science Bowl Questions, Astronomy, Set 2 (PDF), Science Bowl Practice Questions. Oak Ridge Associated Universities, 2009. URL consultòu l'11 frevâ 2024 (archiviòu da l'url òriginâle o 7 màrso 2010).
↑ ^17,0 ^17,1 ^17,2 (EN) AGU publications: Grammar and Style Guide, American Geophysical Union. URL consultòu o 10 seténbre 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 18 seténbre 2019).
↑ ^18,0 ^18,1 ^18,2 (EN) North American Commission on Stratigraphic Nomenclature, North American Stratigraphic Code, in The American Association of Petroleum Geologists Bulletin, vol. 89, n. 11, pp. 1547-1591.
↑ (EN) Norman E. Holden, Mauro L. Bonardi, Paul De Bièvre, Paul R. Renne e Igor M. Villa, IUPAC-IUGS common definition and convention on the use of the year as a derived unit of time (IUPAC Recommendations 2011) (PDF), in Pure and Applied Chemistry, vol. 83, n. 5, 2011, p. 1159-1162.
↑ ^20,0 ^20,1 (EN) Celeste Biever, Push to define year sparks time war, in sce newscientist.com, 27 arvî 2011. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
↑ (EN) Bradford M. Clement, Dependence of the duration of geomagnetic polarity reversals on site latitude (abstract), in Nature, vol. 428, n. 6983, 8 arvî 2004, pp. 637-640.
↑ (EN) Discussion of GSA Time Unit Conventions, Geological Society of America. URL consultòu o 10 seténbre 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 16 zùgno 2016).

Bibliografîa

(EN) Julius Thomas Fraser, Time, the Familiar Stranger, Tempus Books of Microsoft Press, 1988, ISBN 1-556-15171-3.
(EN) G. J. Whitrow e Marlene P. Soulsby, What is Time?, Oxford University Press, 2003, ISBN 0-198-60781-4.

Âtri progètti

Wikimedia Commons a contêgne di files in sce ànno

Colegaménti estèrni

(EN) Year - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 10 seténbre 2021.
(IT) anno - Treccani, in sce treccani.it. URL consultòu o 10 seténbre 2021.

Contròllo de outoritæ	LCCN (EN) sh85149056 · GND (DE) 4382925-9 · BNF (FR) cb11959557d (data)

[1] (IT) anno - Vocabolario on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 5 seténbre 2021.

[2] (EN) SI Units, UAI. URL consultòu o 5 seténbre 2021. (védde a tabélla 5 e a seçión 5.15), ristànpa da (EN) George A. Wilkins, The IAU Style Manual (PDF), IAU Transactions.

[3] (EN) Miriam Nancy Shields, The new calendar of the eastern churches (abstract), in Popular Astronomy, vol. 32, 1924, pp. 407-410.

[4] (EN) A. Ziggelaar, G.V. Coyne, M.A. Hoskin, O. Pedersen, The Papal Bull of 1582 Promulgating a Reform of the Calendar, in Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary, Çitæ do Vaticàn, Pontifical Academy of Sciences, p. 223.

[5] (EN) Edward Graham Richards, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, in Calendars, Mill Valley, Urban, S.E., Seidelmann, P.K., pp. 585, 590, ISBN 978-1-891389-85-6.

[6] (EN) Useful Constants, International Earth Rotation and Reference System Service. URL consultòu o 9 seténbre 2021.

[7] (EN) Edward Graham Richards, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, in Calendars, Mill Valley, Urban, S.E., Seidelmann, P.K., p. 586, ISBN 978-1-891389-85-6.

[8] (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, p. M18.

[9] (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, pp. A1, C2.

[10] (EN) The Mayan Calendar - Calendar Description and Coordination, Maya World Studies Center, Mérida. URL consultòu o 10 seténbre 2021.

[11] (EN) Astronomical Almanac for the Year 2011, Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office, 2009, pp. C2, L8.

[12] (EN) J. L. Simon, P. Bretagnon, J. Chapront, M. Chapront-Touze, G. Francou e J. Laskar, Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and the planets (abstract), in Astronomy and Astrophysics, vol. 282, frevâ 1994, p. 663.

[13] (EN) Laurence G. Taff, Celestial Mechanics: A Computational Guide for the Practitioner, Wiley, 1985, ISBN 0-471-89316-1. I valoî inte tabélle chi de sótta són do tùtto pægi a l'ànno 2000, arivàndo però a 'na diferénsa de squæxi 44 segóndi pe-i ànni ciù lontén ségge vèrso o pasòu che vèrso o futûro; e esprescioìn dêuviæ són ciù sénplici de quélle consegiæ into ''Astronomical Almanac for the Year 2011''.

[14] (EN) United States Naval Observatory - Nautical Almanac Office e Great Britain - Nautical Almanac Office, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, University Science Books, 2006, ISBN 1-891-38945-9. O càlcola a duâta de l'ànno tropicâle da -500 a 2000 pe intervàlli de 500 ànni dêuviàndo 'na fórmola de Laskar do 1986. I rizultâti són pægi a quélli inte sta seçión chi in gîo a-o 2000, co-in descostaménto de 6 segóndi a -500.

[15] (EN) J. Laskar, P. Robutel, F. Joutel, M. Gastineau, A. C. M. Correia e B. Levrard, A long-term numerical solution for the insolation quantities of the Earth, in Astronomy & Astrophysics, n. 428, pp. 261-285.

[16] (EN) Science Bowl Questions, Astronomy, Set 2 (PDF), Science Bowl Practice Questions. Oak Ridge Associated Universities, 2009. URL consultòu l'11 frevâ 2024 (archiviòu da l'url òriginâle o 7 màrso 2010).

[:1-17] 17,0 ^17,1 ^17,2 (EN) AGU publications: Grammar and Style Guide, American Geophysical Union. URL consultòu o 10 seténbre 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 18 seténbre 2019).

[:2-18] 18,0 ^18,1 ^18,2 (EN) North American Commission on Stratigraphic Nomenclature, North American Stratigraphic Code, in The American Association of Petroleum Geologists Bulletin, vol. 89, n. 11, pp. 1547-1591.

[19] (EN) Norman E. Holden, Mauro L. Bonardi, Paul De Bièvre, Paul R. Renne e Igor M. Villa, IUPAC-IUGS common definition and convention on the use of the year as a derived unit of time (IUPAC Recommendations 2011) (PDF), in Pure and Applied Chemistry, vol. 83, n. 5, 2011, p. 1159-1162.

[:0-20] 20,0 ^20,1 (EN) Celeste Biever, Push to define year sparks time war, in sce newscientist.com, 27 arvî 2011. URL consultòu o 10 seténbre 2021.

[21] (EN) Bradford M. Clement, Dependence of the duration of geomagnetic polarity reversals on site latitude (abstract), in Nature, vol. 428, n. 6983, 8 arvî 2004, pp. 637-640.

[22] (EN) Discussion of GSA Time Unit Conventions, Geological Society of America. URL consultòu o 10 seténbre 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 16 zùgno 2016).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]