Wikipedia

Vìa D'Aste (Arbenga)

stràdda in Arbenga Veggia
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese sitadìn

Vìa D'Aste (ascì dìta A Cuntrâ Növa, scrìta Cuntraneuva[1] au moddu du Gastaldi, Via Enrico D'Aste in italiàn) a l'è 'na stràdda fra e ciü impurtanti d'Arbenga Veggia, ch'a cûre da punènte a levànte, recarcandu u percursu de quellu ch'u l'é(r)a u decümàn màscimu da sitè rumâna. Slargâ du bèllu au cumensu du Növesèntu, cacciàndu zü fina di palàssi ch'i se ghe faciàvan, a l'ha pe' stu fètu chi piàu u numme de Cuntrâ Növa, ben marcàu intu parlà pupulâre.

Vìa D'Aste e, au fundu, a catedrâle

Sto(r)ia

modìfica

Vìa D'Aste a cûre pe' ün di percursi ciü antìghi e de lungu ciü impurtanti d'Arbenga Veggia, repiàndu a metè de levante du decümàn màscimu de Albingaunum, che de chi u l'andaxeva avanti passàndu pe'e mudèrne Vìa Benardu Ricci e Vìa Baccio Emanuele Maineri[2]. Sta vìa a l'è stèta ascì duve(r)â cumme tèrmu pe' marcà i cunfìn fra i quartèi de Santa Ma(r)ìa e de Sant'Eulàlia, spartisiùn ch'a servìva pe' di fìn fiscàli e aministatìvi, scibèn che, a dife(r)ènsa de quantu se pìa in cunsciderasiùn au dì d'ancöi, nu pà ch'a fusse intu mezzu fra Santa Ma(r)ìa e Sant'Eulàlia. Defèti, cumm'u se vegghe da l'èstimu du 1473, scìa ina cà faciâ in scia Ciàssa de San Michê che quelle di Cassulìn in fàccia aa géxa de Santa Ma(r)ìa in Fontibus e l'é(r)an ancù intu quartê de Santa Ma(r)ìa, cu'a sudivixùn che l'è dunca prubabile ch'a l'andasse pe' vìe intreghe ciütostu che spartìle a metè[3].

L'impurtansa da vìa a l'è atestâ fina daa bassa Etè de Mézzu, da quande, cumme inte âtre stradde cun ciü tranxitu, se ghe faciâvan cà e palàssi de cuntu, fètu ch'u resâta daa registrasiùn a catastru de custrusiùi cu'in valû ciü âtu che inti caruggi ciü picìn[4]. De ciü, inta Cuntrâ Növa se ghe duvéva tegnì u mercàu de tè(r)e, u forum tellarum, cun due büteghe inte cà di Cassulìn ch'e sun registrè inte l'èstimu du 1426, mèntre inte quellu du 1473 se fà mensiùn de due cà cum rota tellarum. A tà prupoxitu, in curispundènsa de l'ecs Teâtru Sivicu gh'é(r)a mü(r)àu fìna du Növesèntu a cuscì dìta "canna", a mezü(r)a üfisiâle pe' panni e tè(r)e, fòscia missa chi zà ai tèmpi de quande se ghe tegnìva u mercàu[5] e au(r)a cunservâ intu Müseu Sivicu[6]. Au fundu da vìa, ch'a finìva inte mü(r)aje de difésa da sitè a l'artessa du castrum de fundasiùn rumâna, se ghe druvìva l'antìga porta castrum o prope castrum, de dunde se piâva a vìa da Ma(r)ìna. Sta pòrte, missa pròpiu fra e due tûre du castrum, a l'è stèta pe(r)ò serâ inte l'Etè de Mezzu, pe' druvì a növa Pòrte da Ma(r)ìna da fiàncu da furtificasiùn rumâna, atestâ zà dau 1420 cumme a pòrte ad marinam[7].

  •  
    I primmi slargamènti ae spèse de cà a sud, int'ina futugrafìa du 1899
  •  
    Marsu du 1900, travài in cursu ae cà du fiancu sud a Santa Ma(r)ìa
  •  
    Cartulina cu'a catedrâle e u ciòstru di Canònichi, zà mezzu derucàu, 1900 ca.
  •  
    Vìa D'Aste e u palàssiu du castrum avanti de demulisiùi du 1938

Ciü de resènte, a vìa a l'ha piàu l'intitulasiùn a Vincenzo Gioberti, p'ésse dunca cangiâ a Enrico D'Aste, ürtimu mèmbru de l'antìga pa(r)entèlla arbenganese e scindicu d'Arbenga tra u 1879 e u 1889, doppu di grandi travài ch'i l'han interesâ a l'imprinsippiu du Növesèntu[8]. Sti lì, fèti tra u 1898 e u 1903, i l'han purtàu a slargà e indrisà a vìa: pe' primmu intervèntu s'è mesciàu e faciè de custrusiùi a mezzugiurnu in sc'ina linea ciü aretrâ, pöi s'è intervegnüu inta géxa de Santa Ma(r)ìa in Fontibus caciàndu zü a primma campâ, de moddu de mesciâne inderé a faciâ. S'è cumensàu dunca a derucà e custrusiùi fra Santa Ma(r)ìa e a catedrâle, cu'u spàssiu cuscì recavàu ch'u vegne(r)à quellu che au dì d'ancöi u l'è dìtu Ciàssa IV Nuvèmbre[9]. Intu detaju, chi i se truvâvan u ciòstru di Canònichi da catedrâle, in pussu, e cà di canònichi de Santa Ma(r)ìa e ascì de âtre de privèi[10]. A l'estremitè de levante de Vìa D'Aste, du 1938, u l'è stètu aa fìn caciàu zü l'ürtimu isulàu ch'u n'interumpìva u camìn drìtu, fètu che pe(r)ò u l'ha purtàu a pèrde i rèsti de l'antighiscimu castrum rumàn[11] ciü che u Teâtru Sivicu, cu'in pesante palasùn ch'u n'ha piàu u pòstu[12].

Descrisiùn

modìfica
 
Mappa da Cuntrâ Növa, cu'i caruggi ch'i se ghe incruxan

A vìa a se scuntra a l'imbuccu d'Arbenga Veggia rivandu daa Ma(r)ìna, giüst'in frunte ai Giardinetti, in diresiùn du Viâle du Ré, cumensandu là dund'u se truvava l'antigu castrum. A se dröve a partì dau Largu Do(r)ia, da dund'i se deramman, in diresiùn cuntra(r)ia, tantu u Caruggiu du Teâtru (a setentriùn, ch'u l'inmette in San Fransescu e u fa parte du quartê de Santa Ma(r)ìa) quantu u Caruggiu du Lottu (au de sutta, ch'u porta inta Ciàssa de l'Uspeâ, zà inte Sant'Eulàlia).

Propiu in sciu cantu cun u primmu di dui a se vegghe ancù ancöi a Veggia Pretü(r)a, ch'a remunta ai prìmmi seculi de l'Etè de Mèzzu. Stu palàssiu chi u l'è ascì in cuntinuu cun quellu di Borea Ricci, vegnüu de dòppu e apartegnüu a üna de famìe ciü de riliêvu d'Arbenga. Finìu st'isulàu u se rìva a l'artessa da gêxa de Santa Ma(r)ìa in Fontibus, cun in fàccia a Cà e tûre di Seullìn, ch'a se tröva in sciu cantu cun Vìa Oddu, pöcu primma de rivà in diresiun du Munümèntu. De dossu aa gêxa, tantu in sc'in fiancu quantu in sce l'âtra, u gh'è di passaggi ch'i l'inmetten turna in San Fransescu.

U ciü impurtante di dui, aa drìta, u porta u numme de l'Ernestu Rulandi Ricci, militâre caüttu in bataja a l'imprensipiu du Növesèntu. In avanti, versu u Sant'Eulàlia, in carugettu cu'u vortu, prugetàu da l'architettu Cortese de Savuna du 1872 e dedicàu a Ester Siccardi dandu amentu aa tupunumastica[13], u l'inmette inta Ciàssa di Pésci. Aa fìn dòppu in'utantêna de mêtri, u percursu da stràdda u se cunclüdde in diresiùn da Ciàssa de San Michê, finèndu daa lòggia de Palàssu Veggiu: a purtà fin inti Quàttru Canti u l'è u caruggiu ch'u g'ha u numme du Benardu Ricci[14].

Cruxe(r)e

modìfica
  •  
    E Tûre, daa cruxe(r)a cun Vìa Oddu
  •  
    U palàssiu Borea Ricci
  •  
    U Caruggiu de verdü(r)e(r)e, mi(r)andu versu Santa Ma(r)ìa
  •  
    Santa Ma(r)ìa e l'imbuccu du Caruggiu ch'u porta in San Fransecu
  • Largu Do(r)ia, spiàssu de pöcu ciü de 800 mêtri quàddri[15] ch'u se tröva a l'imbuccu da vìa, versu a ma(r)ìna, tantu ch'u se tröva là dund'ina votta u gh'e(r)a l'antigu castrum du tèmpu di rumèi, cacciàu zü inti prìmmi du Növesèntu. U pìa u numme da Tumâxu Do(r)ia, regurdàu cumme òmmu de valû, vistu u moddu intu che u l'axeva prutezüu a sitè dü(r)ante l'asediu du 1435[16].
  • U Caruggiu du Teâtru, lungu ina sinquantêna de mêtri, u l'è ciamàu cuscì vistu che in curispundènsa u se ghe truvava u veggiu Teâtru Sivicu sitadìn, cacciàu zü insemme au castrum inti ànni '30[17]. Dau percursu nu in lìnea u cumensa sutta a 'n vortu au de sutta du che u l'ha u so ingressu u Cine-Teâtru Ambra, ch'u l'ha piàu u pòstu du veggiu. Sciübitu doppu u caruggiu u cêga e u se dirigge inte quella ch'a l'è Ciàssa San Fransescu, inclüsa intu quartê de Santa Ma(r)ìa.
  • Dau Lòttu (Vico Caresomo), u cunette Largu Do(r)ia cun Vìa Palestru, finèndu au fiàncu da Tûre da Paciotta, a l'imbuccu da Ciàssa de l'Uspeâ, u l'è ün di caruggi ciü picìn d'Arbenga Veggia, lungu numma che 17 mêtri, u pìa u numme da Giovanni Caresomo, assidiacunu da Catedrâle intu Seisèntu[18].
  • Vìa Ernestu Rulàndi Ricci, u l'è u cuntinuu de Via Oddu, ch'a g'ha u sò imbuccu aa drìta da faciâ de Santa Ma(r)ìa. Passandu a còsta da gêxa, a se inmette inte Ciàssa San Fransescu, passandula e finèndu trènta mêtri de dòppu au de fö(r)a de mü(r)aje, inte Vìa Zena[19]. A passa defèti au de sutta da stò(r)ica Porta sancti francisci (a Pòrte de San Fransescu)[20].
  • U Caruggiu de verdü(r)e(r)e (o Vìa Oddu, a remarcà a tupunumastica), u se diràmma d'in fàccia aa gêxa de Santa Ma(r)ìa, a partì daa Tûre di Cassulìn, fin a rivà a tucà e mü(r)àje da sitè veggia, dandu in scia Sènta 'traversu a Pòrte du Pertüxu. U marca ascì pe' tradisiùn u cunfìn fra u quartê de San Scî (a munte, caruggiu inclüsu[21]) e quellu de Sant'Eulàlia (a vàlle), furmandu in impurtànte cruxe(r)a cun Vìa Rumma.
  • Dau Munümèntu, spiassu de 'na duxentêna de mêtri quaddri ch'a vìa ghe pàssa a còsta primma de rivà inte San Michê. U se dröve fra mezzu a Catedrâle e a gêxa de Santa Ma(r)ìa in Fontibus, u(r)iginàu cu'i travài viari du cumensu du Növesèntu, ch'u l'ha vìstu a demulisiùn du Ciòstru di Canònichi. St'ürtimu u l'é(r)a stètu ti(r)àu sciü de dòssu aa Catedrâle fra i seculi XIV e XV e ancöi u l'è stètu sustituìu dau munümèntu sitadìn ai caütti da Primma guèra mundiâle, messu chi du 1923[22].
  • Ciàssa San Michê, a prinsipâle ciàssa d'Arbenga Veggia, antigamènte cunusciüa cumme platea comunis, dund'a gh'a a sêde u municipiu. A porta u numme du santu prutetû da sitè e se ghe fàccia inta pârte âta a Catedrâle de San Michê. U l'è chi de frunte ch'a finisce a stràdda, ch'a se inmette inte Vìa Benardu Ricci, ch'a n'è u cuntinuu, daa lòggia du Palàssiu Veggiu fin aa cruxe(r)a di Quàttru Canti[23].

Architetü(r)e

modìfica
Figü(r)a n° Numme Descrisiùn
s.n.c. Pòrte du Castrum A pòrte du Castrum, mensunâ inti àtti cumme porta castri o prope castrum, a l'è stèta a primma pòrte inte mü(r)aje de difésa da sitè ch'a se druvisse au fundu de stu rammu du decümàn màscimu. A se truvâva pròpiu fra e due tûre du castrum e l'è bèn prubabile ch'a secce stèta prèstu immü(r)â, cu'a pòrte da Ma(r)ìna, de pocu ciü a punènte, ch'a n'ha piàu u pòstu inta bassa Etè de Mezzu[24].
s.n.c. Pòrte da Ma(r)ìna A Pòrte da Ma(r)ìna a l'é(r)a üna de pòrte sitadìne ciü impuranti d'Arbenga Veggia e, cumme dìtu, a l'ha piàu u pòstu da ciü antìga Pòrte du Castrum, vegnindu duvèrta a l'estremitè de punènte de stu cumplèssu lì. U sò numme u ne vegne daa vìa ch'a ghe sciurtìva, che defèti a menâva aa Ma(r)ìna, cu'u titulu de pòrte ad marinam che, duve(r)àu zà du 1420, u l'ha rexistìu fìna au dì d'ancöi, bèn doppu de quande st'architetü(r)a a l'è stèta derucâ[24].
s.n.c Castrum U cumplèssu du castrum, cunusciüu ascì cumme u castellu da Pòrte da Ma(r)ìna, u se truvâva au fundu de Vìa D'Aste e u l'é(r)a furmàu da due tûre e ina serie de custrusiùi de difésa. Armenu pe' l'impiantu u gh'axeva de u(r)igine du bèllu antìghe, prubabilmènte rumâne, e dau 1251 u l'è vegnüu a sêde d'ina guarnixùn zenese. Cunvertìu ciü avanti a di üsi sivìli e religiusi, u l'è stètu aa fìn derucàu du 1938[11][25].
s.n.c Munastê de San Tumaxu U munastê de San Tumaxu u l'è stètu fundàu du 1660-61 dau Gio Ma(r)ìa Oddu, u mèximu che du 1623 u l'axeva creàu u culêgiu da mascci in Vìa Rumma, recavàu in parte inta strutü(r)a du castrum[26]. U munastê u l'è stètu da l'imprinsippiu a gestiùn dumenicâna e, insemme a quellu de San Calocciu de Clarisse, u l'è stètu u pòstu pe' l'istrusiùn de tante fiö(r)e arbenganesi fina aa sò supresciùn inti ànni da Repübbrica Lìgü(r)e[27]. Cu'a supresciùn, fra u 1806 e u 1807, a sò géxa a l'è stèta rangiâ a növu teâtru da sitè[28].
s.n.c. Teâtru Sivicu U Sivicu u l'è stètu primmu teâtru d'Arbenga, recavàu inta géxa du munastê de San Tumaxu, suprèssu ai tèmpi da Repübbrica Ligüre. Levàu arcüne rapresentasiùi, che fòscia e se sun tegnüe chi zà du 1798, u l'è adatàu a teâtru pe' vuluntè de privèi du 1814-16, pe' passâ dunca in gestiùn au Cumün du 1830, scibèn che i parchi i reste(r)àn de lungu in prupietè ae famìe de cuntu ch'e n'axevan cumisciunàu a realizasiùn. Cumm'u rèstu du cumplèssu du castrum, u Teâtru Sivicu u l'ha finìu p'êsse caciàu zü du 1938, pe' slargà u fundu de Vìa D'Aste[29].
6 Veggiu palàssiu da Pretü(r)a Custrusiùn missa vèrsu u fundu da vìa, in sciù sò fiàncu a setentriùn, a l'ha cumensàu a svilüpâse zà du seculu XII e, du bèllu ciü avanti, a l'è vegnüa a sêde da Pretü(r)a arbenganese, ch'a g'ha cuscì lasciàu u numme. Fra i ànni '60 e u 2009 u l'è stètu a sêde da bibliutêca sivica[30] e, dau 2001, u l'è vinculàu daa Suvrintendènsa[31]. De drentu, au sèntru du palàssiu, se ghe tröva in gran salùn cuèrtu da ina votta a padijùn tütta tenzüa a frescu, mèntre i camìn e i purtèi i sun fèti d'abaìn[32].
Tûre A l'entrâ du veggiu palàssiu da Pretü(r)a, inte mü(r)aje de levante e de punènte de l'atriu, se ghe tröva di bluchetti de prìa negra de Pûi, ch'i se vegghen pe' quarche sö a partì da in'artessa de 1,5-2 m dau pavimèntu. Sti lì i sun missi int'ina mane(r)a ch'a pà testimuniansa d'ina tûre da che, pe(r)ò, e mancan du tüttu de infurmasiùi e de mensiùi sto(r)iche[33].
  14-20[n. 1] Palàssiu Borea Ricci Palàssiu de cuntu d'Arbenga Veggia missu a setentriùn de Vìa D'Aste, u l'è stètu cumisciunàu daa famìa di Borea Ricci, ch'u l'ha fètu realizà chi du Sinquesèntu. U cumplèssu l'è vinculàu daa Suvrintendènsa dau 1910[34].
  27 Tûre e Cà di Cassulìn Mensunâ fin dai tempi antighi cumme de prupietè di Cassulìn, a l'è a primma de tûre arbenganesi ch'i se incuntravan rivandu dau castrum da Pòrte da Ma(r)ìna. A svetta cu'i sò 21 mêtri d'artessa d'in fàccia a Santa Ma(r)ìa[35]. Fòscia da fà remuntà au seculu XIII, cumpa(r)ìsce inte 'n attu du 1367 cumme turris Spectorum, vistu che ün di membri de sta famìa chi, Corado Sospetto, u l'axeva spusàu a fìa de Lanzarotto di Cassulìn. In testimunianse ciü resènti a l'è dìta tûre de Gio Francesco Cassulìn, scignû da Castelanìa d'Arnascu. Presente fina inte l'afrescu ch'u l'é(r)a in Santa Ma(r)ìa, dund'a l'è presentâ cun 'na cianta de figu in simma, a cunserva ancù u basamèntu de prìa, separàu dau restu (caraterizàu dai maùi a vista inta parte âta) grassie a 'na curnìxe. A se fàccia a punènte in sce Vìa Oddu, dund'a mustra ancù i garbi ch'i servivan pe'e travi che rezevan i su(r)êi de legnu, muntèi in caxu de pe(r)igu[36].
  s.n.c Géxa de Santa Ma(r)ìa in Fontibus A géxa culegiâ de Santa Ma(r)ìa in Fontibus a l'è a segunda géxa d'Arbenga Veggia e a se tröva nu luntàn daa catedrâle, cu'a che a furmâva in cumplèssu ünicu avanti ch'i fusse cacièi zü u ciòstru e e custrusiùi ch'e gh'é(r)an intu mezzu. E sò u(r)igine e nu sun gua(r)i cè(r)e, a ogni moddu a l'è mensunâ pe'a primma votta du 1098 e a pìa a strutü(r)a d'ancöi cu'ina recustrusiùn du Seisèntu, p'êsse turna rimanezâ a l'imprinsippiu du Növèsentu quande, pe' slargà a vìa, n'è derucàu a primma campâ. A géxa a g'ha ina cianta de baxilica, a trê navè, cun de capelle in sci fiànchi e cuèrte da votte a cruxe(r)a e a butte. Tra e ope(r)e chi cunservè se pò regurdà a pa(r)a da Madonna cu'u Bambìn, de l'Uràssiu De Ferài, e a càscia da Madonna du Carmu, travàiu de l'Antôgnu Ma(r)ìa Marajàn[37].

Nòtte

modìfica
Nòtte au tèstu
  1. ↑ U palàssiu intregu u cröve a nümerasiùn pâri fra i sivichi 14 e 20, cun numma u 14 e u 18 ch'i sun pe(r)ò de entrè; i âtri nümeri i van defèti pe'e büteghe du cian terén
Nòtte bibliugrafiche
  1. ↑ (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, U Strada"iu, in De tüttu in po', Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 1996, pp. 69.
  2. ↑ Costa Restagno, 1993, Lo sviluppo urbano, p. 13
  3. ↑ Costa Restagno, 1979, I quartieri e la consistenza edilizia della città, pp. 79-81
  4. ↑ Costa Restagno, 1993, Lo sviluppo urbano, p. 21
  5. ↑ Costa Restagno, 1979, I mercati e le attività commerciali e artigiane, pp. 120-122
  6. ↑ AA.VV., 2001, pp. 35-36
  7. ↑ Costa Restagno, 1979, Le mura, pp. 138-139
  8. ↑ AA.VV., 2001, p. 35
  9. ↑ Costa Restagno, 1993, Lo sviluppo urbano, p. 49
  10. ↑ Costa Restagno, 1979, Il centro cittadino e gli insediamenti religiosi, pp. 41-43
  11. ↑ 11,0 11,1 Costa Restagno, 1979, Le mura, p. 138
  12. ↑ Costa Restagno, 1993, Lo sviluppo urbano, p. 50
  13. ↑ AA.VV., 2001, p. 59
  14. ↑ AA.VV., 2001, p. 51
  15. ↑ AA.VV., 2001, p. 36
  16. ↑ (IT) Girolamo Rossi, X. Vicende del XV Secolo, in Storia della Città e Diocesi di Albenga, Arbenga, Tipografia T. Craviotto, 1870, p. 187.
  17. ↑ AA.VV., 2001, p. 27
  18. ↑ AA.VV., 2001, pp. 30-31
  19. ↑ AA.VV., 2001, p. 51
  20. ↑ Costa Restagno, 1979, pp. 56-57, fig.18
  21. ↑ AA.VV., 2001, p. 45
  22. ↑ AA.VV., 2001, p. 49
  23. ↑ AA.VV., 2001, p. 50
  24. ↑ 24,0 24,1 Costa Restagno, 1979, Le mura, p. 139
  25. ↑ (IT) La zona del castrum e della Porta Marina, in sce scoprialbenga.it. URL consultòu o 7 novénbre 2024.
  26. ↑ Costa Restagno, 1993, Lo sviluppo urbano, p. 26
  27. ↑ Costa Restagno, 1993, Breve storia dalla collettività, p. 77
  28. ↑ Costa Restagno, 1993, Il paesaggio urbano e le arti, pp. 162-163
  29. ↑ (IT) Valerio Raimondo, Il Teatro Civico di Albenga (1814-1938), Arbenga, Tipolitografia F.lli Stalla, Utubre 2000, pp. 4-6, 61-62.
  30. ↑ (IT) Biblioteca civica Simonetta Comanedi, in sce anagrafe.iccu.sbn.it. URL consultòu o 6 novénbre 2024 (archiviòu da l'url òriginâle o 15 òtôbre 2023).
  31. ↑ (IT) Decrêtu de vinculu (PDF), in sce srvcarto.regione.liguria.it, 24 frevâ 2001. URL consultòu o 6 novénbre 2024.
  32. ↑ (IT) Ad Albenga va all'asta il Palazzo dell'ex Pretura di via Enrico d'Aste, in sce ivg.it, 28 utùbre 2015. URL consultòu o 6 novénbre 2024.
  33. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, p. 25
  34. ↑ (IT) Palazzo Borea Ricci, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu o 6 novénbre 2024.
  35. ↑ (IT) Tûre Cassulìn, in sce scoprialbenga.it. URL consultòu o 13 lùggio 2024.
  36. ↑ Bertonasco Rubatti, 2010, Quartiere Santa Maria, pp. 23-25
  37. ↑ (IT) Chiesa di Santa Maria in Fontibus, in sce beweb.chiesacattolica.it. URL consultòu o 6 novénbre 2024.

Bibliugrafìa

modìfica

Âtri prugètti

modìfica

Ligammi de fö(r)a

modìfica
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Vìa_D%27Aste_(Arbenga)&oldid=253246"