Fransa

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

A Frànsa (France in françéize, prononçiòu [fʁɑ̃s]), conosciûa ofiçialménte cómme Repùbrica Françéize (République française in françéize, prononçiòu [ʁe.py.ˈblik fʁɑ̃.ˈsɛz]), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa òcidentâle.

A bandêa da Frànsa

A poxiçión da Frànsa in sciâ càrta giögràfica

Càrta fìxica da Frànsa

Giögrafîa

A Frànsa a l'é 'na naçión estéiza in sce ciù continénti, eséndo formâ da 'na pàrte de l'Eoröpa òcidentâle e da vàrri teritöi d'în gîo pe-o glöbo e, in particolâ, inte Amériche e inti òcéani Atlàntico, Pacìfico e Indiàn. A sò àrea metropolitànn-a a s'esténde tra o Rêno e l'Atlàntico e tra o Mâ Mediterànio e canâ da Mànega e Mâ do Nòrd. I sò teritöi de la da-o mâ pe cóntra són a Guyana Françéize, inte l'América do Sùd, e îzoe de Sàn Pê e Michelón inte l'Atlàntico do Nòrd, e Antìlle françéixi e numerôze âtre îzoe in Òceània e inte l'Òcéano Indiàn. Aprêuvo a-o gràn nùmero de posediménti marìtimi a naçión a l'à a ciù gròssa Zöna Econòmica Escluxîva do móndo.

A Frànsa a confìnn-a, in Eoröpa, con Bèlgio, Lusenbùrgo, Germanîa, Svìsera, Prinçipâto de Mónego, Itàlia, Andòrra e Spàgna e, inte Amériche, con Pàixi Bàsci, Suriname e Braxî ascì. Spartîa inte dixéutto regioìn, de quæ trézze són scitoæ inta sò pàrte metropolitànn-a, a l'à 'n'àrea de 643.801 km² e, a-o màzzo do 2021, 'na popolaçión de ciù de 67 milioìn de persónn-e. A sò capitâle, óltre che çitæ ciù grànde da naçión e sò céntro econòmico e colturâle, a l'é Parìggi; e âtre çitæ ciù inportànti són Marséggia, Lìon, Tolôza, Lille, Bordeaux e Nìssa.

Stöia

O modèrno teritöio da Frànsa metropolitànn-a, frequentòu da l'òmmo scìnn-a da-o Paleolìtico, o l'é stæto colonizòu da tribù cèltiche conosciûe cómme Gàlli inte l'etæ do færo. A civiltæ romànn-a a l'à conquistòu a zöna inte l'ànno 51 prìmma de Crìsto, fæto ch'o l'à portòu a-a creaçión de 'na coltûa gàllo-romànn-a ch'a l'à mìsso e bâze da futûra léngoa françéize. Depoî a chéita de l'inpêro o pòpolo germànico di Frànchi o s'é stabilîo chi, creàndo o coscì dîto régno frànco, o quæ o diventiâ o céntro de l'inpêro carolìngio. O Tratâto de Verdun de l'843 o l'à spartîo l'inpêro inte træ pàrte, con quélla ciù a ponénte ch'a l'é diventâ, inte l'ànno 987, o Régno de Frànsa. Inte l'âta etæ do mêzo a Frànsa a l'êa 'n poténte régno feodâle ma ògètto de 'na fórte decentralizaçión. Co-o Féipo II o potêre do rè o s'é bén bén rinforsòu, radogiàndo l'estensción de tære da corónn-a françéize e portàndo a Frànsa, vèrso a fìn do sò régno, a diventâ o ciù poténte stâto d'Eoröpa. Tra e meitæ di sécoli XIV e XV a Frànsa a l'à conbatûo 'na série de conflìtti dinàstichi co-o Régno d'Inghiltæra, inte quélla ch'a l'é comuneménte conosciûa cómme a goæra di çént'ànni, a-a fìn da quæ a s'é incomensâ a svilupâ 'na distìnta identitæ naçionâle françéize. Inti ànni do coscì dîto rinasciménto françéize, óltre che o grànde svilùppo de àrte e da coltûa, gh'é stæto di fórti scóntri co-e naçioìn controlæ da-a cazàdda di Asbùrghi e o l'é stæto costitoîo 'n inpêro coloniâle globâle, o quæ a-o sécolo XX o l'êa o segóndo ciù grànde pe estensción. A segónda meitæ do sécolo XVI a l'é stæta caraterizâ da vàrie goære civîli de stànpo religiôzo tra i catòlichi e i ugonòtti, e quæ àn graveménte indebolîo o régno. A Frànsa a l'é diventâ tórna 'na grànde poténsa eoropêa into sécolo XVII, co-o régno do Loîgi XIV e a sò vitöia inta goæra di Trént'Ànni. A ògni mòddo de polìtiche econòmiche inadegoæ, de tàsce sbilanciæ e numerôze goære - in particolâ a batòsta patîa inta goæra di sètt'ànni e l'onerôza partecipaçión inta goæra d'indipendénsa americànn-a - àn pregiudicòu a stabilitæ econòmica do régno a-a fìn do sécolo XVIII. 'Sto fæto chi o l'à portòu a-o sccéuppo da rivoluçión françéize inte l'ànno 1789, co-a chéita de l'Ancien Régime e a stezûa da Diciaraçión di Dirìtti de l'Òmmo, a quæ a scinbolézza i prinçìppi in scî quæ a l'é bazâ a modèrna Repùbrica Françéize.

A Frànsa, a l'inìçio do sécolo XIX, a l'é dónca arivâ a-o sò pónto de màscima poténsa polìtica e militâre co-e inpréize do Napolión Bonapàrte e a sò conquìsta da ciù pàrte de l'Eoröpa continentâle, creàndo coscì o Prìmmo Inpêro françéize. A chéita de l'inpêro a l'à portòu a 'n perîodo de declìn relatîvo, co-ina série de govèrni déboli scìnn-a-a fondaçión da Tèrsa Repùbrica depoî a goæra frànco-prusciànn-a do 1870. I decénni sucesîvi són stæti 'n moménto de grànde òtimìsmo e svilùppo scentìfico e colturâle, óltre che de gràn richéssa econòmica, tànto che quéllo perîodo o vêgne aregordòu co-o nómme de Belle Époque. A Frànsa a l'é stæta un di magioî atoî da Prìmma Goæra Mondiâle, da-a quæ a n'é sciortîa vitoiôza ma pagàndo 'n âto prêxo in vìtte umâne e in dànni a-a sò economîa. Inta Segónda Goæra Mondiâle a l'êa unn-a de naçioìn Alæe, ma a l'é stæta fîto òcupâ da-e poténse de l'Àsse inte l'ànno 1940. Co-a sò liberaçión into 1944, a l'é stæta creâ a coscì dîta Quàrta Repùbrica, a quæ a l'é però finîa pöco ténpo dòppo aprêuvo a-a crîxi caxonâ da goæra algerìnn-a. In quélli ànni a l'é stæta dónca institoîa, da-o Charles de Gaulle inte l'ànno 1958, l'atoâle Quìnta Repùbrica. Insémme a l'Algerîa, a ciù pàrte de colònie françéixi a l'à diciaròu a sò indipendénsa inti ànni '60, scibén che, in generâle, 'ste naçioìn chi àn di stréiti ligàmmi econòmichi e militâri co-a Frànsa ancón a-a giornâ d'ancheu.

Economîa e polìtica

A Frànsa a l'à 'na stöia secolâ de céntro globâle de àrte, da scénsa e da filozofîa. A l'é a quìnta naçión con ciù lêughi diciaræ patrimònio de l'umanitæ da l'UNESCO e, a-o 2018, a l'êa a ciù popolâre destinaçión turìstica do móndo, con l'arîvo de 89 milioìn de vixitatoî internaçionâli. A l'é 'n pàize svilupòu co-a sètima economîa ciù grànde pe PIL nominâle e a nöna pe PIL conscideròu a paritæ de potêre d'acàtto. Pe de ciù, a richéssa agregâ de sò famìgge a l'é a quàrta ciù âta in asolûto. A l'à 'n bón livéllo de educaçión, ascisténsa sanitâia, aspetatîva de vìtta e svilùppo umâno in generâle.

A Frànsa a l'é ancón 'na grànde poténsa da-o pónto de vìsta di afâri internaçionâli aprêuvo a-a sò poxiçión de un di çìnque ménbri permanénti do Conséggio de Seguéssa de Naçioìn Unîe e de pàize dotòu de àrme nucleâri. A l'é un di ménbri fondatoî, óltre che tra i ciù infloénti, de l'Unión Eoropêa e de l'Eorozöna, pe de ciù a fa pàrte do G7, da NATO, de l'OECD e de La Francophonie.

Bibliografîa

• (EN) Robert Gildea, France Since 1945, Oxford University Press, 1996, ISBN 0-192-19246-9.
• (EN) Margaret Atack, French Culture and Society: The Essentials, Arnold, 2001, ISBN 0-340-76023-0.
• (FR) AA.VV., France, in Le guide vert, 3ª ed., Michelin, 2003, ISBN 2-061-00706-6.
• (EN) W. Scott Haine, Culture and Customs of France, Greenwood Press, 2006, ISBN 0-313-32892-7.
• (FR) Jean-François Pactet e Pierre Pactet, Les institutions françaises, 11ª ed., FeniXX, 2006, ISBN 2-705-91418-8.
• (EN) Gino Raymond, Historical Dictionary of France, 2ª ed., Scarecrow Press, 2008, ISBN 0-810-86256-5.
• (FR) Lahsen Abdelmalki, Daniel Dufourt e René Sandretto, L'Economie francaise: éléments fondamentaux, SEFI, 2008, ISBN 2-895-09111-0.
• (FR) Louis Maurin, Déchiffrer la société française, La Découverte, 2009, ISBN 2-707-15413-X.
• (EN) Helen Drake, Contemporary France, Macmillan International Higher Education, 2011, ISBN 0-230-36688-0.
• (EN) Sally Adamson Taylor, Culture Shock! France: A Survival Guide to Customs and Etiquette, 9ª ed., Marshall Cavendish, 2012, ISBN 0-761-48067-6.
• (EN) Emile Chabal, France since the 1970s: History, Politics and Memory in an Age of Uncertainty, Bloomsbury Publishing, 2014, ISBN 1-472-50744-4.
• (EN) Gabriel Goodliffe e Riccardo Brizzi, France After 2012, Berghahn Books, 2015, ISBN 1-782-38549-5.
• (FR) Christian Daudel, Vincent Adoumié, Didier Doix, Jean-Michel Escarras, Catherine Jean, Géographie de la France, 5ª ed., Hachette supérieur, 2018, ISBN 2-017-02578-X.
• (EN) Insight Guides, Insight Guides France, 7ª ed., APA Publications, 2019, ISBN 1-786-71826-X.
• (EN) Nicola Williams, Alexis Averbuck, Oliver Berry et al., Lonely Planet France, Marshall Cavendish, 2012, ISBN 1-788-68528-8.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Frànsa

Colegaménti estèrni

• (FR, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce gouvernement.fr. URL consultòu o 13 arvî 2022.
• (FR) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce parlement.fr. URL consultòu o 13 arvî 2022.
• (FR, EN, DE) Scîto ofiçiâ do prescidénte, in sce elysee.fr. URL consultòu o 13 arvî 2022.
• (FR, EN, DE, NL, DA, ES, HU, NO, PT, SV, CS, IT, RU, AR, ZH, JA, KO) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce france.fr. URL consultòu o 13 arvî 2022.