Irlànda

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

L'Irlànda (Éire in irlandéize, Ireland in ingléize), conosciûa ofiçialménte cómme Repùbrica d'Irlànda (Poblacht na hÉireann in irlandéize, Republic of Ireland in ingléize), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa nòrd-òcidentâle.

A bandêa de l'Irlànda

A poxiçión de l'Irlànda in sciâ càrta giögràfica

Càrta fìxica de l'Irlànda

Giögrafîa

L'Irlànda a l'é formâ da 26 de tradiçionâli 32 contêe inte quæ a l'é spartîa l'îzoa irlandéize. A naçión a confìnn-a pe tæra sôlo con l'Irlànda do Nòrd, a quæ a l'é pàrte do Régno Unîo. Inte âtre direçioìn a l'é bagnâ da l'Òcéano Atlàntico e, in particolâ, da-o Mâ Cèltico a sùd, da-o Canâ de Sàn Zórzo a sùd-èst e da-o Mâ d'Irlànda a levànte.

A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Dublìn, scitoâ in sciâ rîva de levànte de l'îzoa. Ciù ò mêno o 40% di 5 milioìn d'irlandéixi o stà inte l'àrea metropolitànn-a da capitâle, conosciûa co-o nómme de Greater Dublin. E âtre çitæ ciù grénde són, inte l'órdine, Cork, Limerick, Galway e Waterford.

Stöia

O Stâto Lìbero d'Irlànda o l'é stæto creòu, cómme Dominion, into 1922 aprêuvo a-o coscì dîto Tratâto anglo-irlandéize. Inte l'ànno 1937 a l'é stæta adotâ 'na nêuva costituçión, cangiàndo o nómme do pàize in Irlànda e trasformàndolo inte 'na repùbrica co-in prescidénte no esecutîvo votòu a eleçión dirètta. 'Sta rifórma chi a l'é stæta formalizâ into 1948 co-o coscì dîto Republic of Ireland Act. Into dexénbre do 1955 l'Irlànda a l'é intrâ inte Naçioìn Unîe e, into 1973, inte Comunitæ Eoropêe ascì.

O stâto irlandéize o no l'à avûo de relaçioìn formâli con l'Irlànda do Nòrd pi-â ciù pàrte do sécolo XX ma, tra i ànni '80 e '90, a l'é incomensâ 'na colaboraçión co-o Régno Unîo pe atrovâ 'na soluçión a-i coscì dîti "Troubles". A partî da-a fìrma de l'Acòrdio do Venardì Sànto do 1998 o govèrno irlandéize e l'esecutîvo de l'Irlànda do Nòrd àn comensòu a colaborâ in sce 'na série de polìtiche sótt'a-o conséggio ministeriâle nòrd/sùd creòu pròpio con quéllo acòrdio.

Economîa e polìtica

Co-în inportantìscimo céntro finançiâio scitoòu inta çitæ de Dublìn, l'Irlànda a l'é unn-a de dêxe naçioìn co-o PIL pro capite ciù âto do móndo, scibén che 'sto fæto chi o l'é in pàrte dovûo a-a pratica de tax inversion òperâ da vàrie inpréize multinaçionâli ch'àn stabilîo chi a pròpia sêde. Dónca, a partî da-o 2017, a Bànca Centrâle d'Irlànda a fornìsce di dæti agiustæ segóndo çèrti paràmetri (in sìgla GNI*) aprêuvo a-a distorçión asæ rilevànte caxonâ da-o càlcolo co-a deviaçión stàndard. Depoî a sò intrâ inte Comunitæ Eoropêe, o govèrno o l'à adotòu 'na série de polìtiche econòmiche liberâli ch'àn portòu, tra o 1995 e o 2007, a-o grànde perîodo de svilùppo da coscì dîta "tîgre cèltica", finîo pöi into 2008 aprêuvo a-o sccéuppo da crîxi finançiâia in quéllo ànno.

L'Irlànda a l'é òrganizâ cómme 'na repùbrica parlamentâre unitâia. O parlaménto, ciamòu Oireachtas, o l'é formòu da 'na càmia bàssa, a Dáil Éireann, e 'na càmia âta, o Seanad Éireann. O prescidénte da repùbrica, ciamòu Uachtarán, o l'é elezûo diretaménte da-i çitadìn e o l'à pi-â ciù pàrte de fonçioìn çeimoniâli da càppo de stâto; a ògni mòddo o l'à çèrti inportànti potêri e cónpiti ascì. O càppo de govèrno, ö sæ o prìmmo minìstro, o l'é ciamòu Taoiseach e o vêgne elezûo da-a càmia bàssa, intràndo in càrega dòppo a nòmina da pàrte do prescidénte; o l'à o cónpito de nominâ i âtri minìstri.

L'Irlànda a l'é 'n pàize svilupòu, co-ina qualitæ de vìtta ch'a l'é tra e ciù âte do móndo. A naçión a l'à 'n bón livéllo de ascisténsa sanitâia, libertæ econòmica e de stànpa, óltre che de svilùppo umâno in generâle. A l'é un di ménbri de l'Unión Eoropêa e tra i fondatoî do Conséggio d'Eoröpa e de l'OECD. O govèrno irlandéize o l'é anæto aprêuvo a 'na polìtica de neotralitæ militâre scìnn-a da-a fìn da Segónda Goæra Mondiâle, refuàndo dónca l'intrâ inta NATO. A ògni mòddo a l'é un di ménbri do PfP e, in pàrte, da PESCO.

Bibliografîa

• (EN) Francis Stewart Leland Lyons, Ireland Since the Famine, 2ª ed., Fontana Press, 1985, ISBN 0-006-86005-2.
• (EN) Róisín Doherty, Ireland, Neutrality and European Security Integration, Ashgate, 2002, ISBN 0-754-61812-9.
• (EN) AA.VV., New Gill History of Ireland, 6 vol., 2ª ed., Gill & Macmillan Ltd, 2005.
• (EN) Dáibhí Ó Cróinín, A New History of Ireland: Prehistoric and early Ireland, Oxford University Press, 2005, ISBN 0-191-54345-4.
• (EN) Brent Massey, Gitanjali Kolanad e Patricia Levy, CultureShock! Ireland: A Survival Guide to Customs and Etiquette, 2ª ed., Marshall Cavendish, 2008, ISBN 98-12-61703-5.
• (EN) Michael J. Geary, An Inconvenient Wait: Ireland's Quest for Membership of the EEC, 1957–73, Institute of Public Administration, 2009, ISBN 1-904-54183-6.
• (EN) Frank A. Biletz, Historical Dictionary of Ireland, Scarecrow Press, 2013, ISBN 0-810-87091-6.
• (EN) Insight Guides, Insight Guides Ireland, 11ª ed., APA Publications, 2019, ISBN 1-789-19112-2.
• (EN) Neil Wilson, Fionn Davenport, Belinda Dixon, Catherine Le Nevez, Isabel Albiston, Lonely Planet Ireland, 14ª ed., Lonely Planet, 2020, ISBN 1-787-01580-7.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Irlànda

Colegaménti estèrni

• (GA, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce gov.ie. URL consultòu o 16 arvî 2022.
• (GA, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce oireachtas.ie. URL consultòu o 16 arvî 2022.
• (GA, EN) Scîto ofiçiâ do prescidénte, in sce president.ie. URL consultòu o 16 arvî 2022.
• (GA, EN) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce ireland.ie. URL consultòu o 16 arvî 2022.