Litoània

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A Litoània (Lietuva in litoàn, prononçiòu [lʲɪɛtʊˈvɐ]), conosciûa ofiçialménte cómme Repùbrica de Litoània (Lietuvos Respublika in litoàn, prononçiòu [lʲɪɛtʊˈvoːs rʲɛsˈpʊblʲɪkɐ]), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa scitoòu inta región bàltica.

A bandêa da Litoània

A poxiçión da Litoània in sciâ càrta giögràfica

Càrta fìxica da Litoània

Giögrafîa

A Litoània a l'é unn-a de træ naçioìn bàltiche afaciæ in sciâ rîva de levànte do Mâ Bàltico. A confìnn-a co-a Letònia a nòrd, co-a Bielorùscia a levànte e a sùd, co-a Polònia a sùd e co-a Rùscia, pe mêzo de l'exclave de l'Oblast' de Kaliningrad, a sùd. Pe de ciù, a ponénte, a l'à 'n confìn marìtimo co-a Svéçia ascì. A naçión a l'à 'n'àrea de 65.300 km² e 'na popolaçión de 2,8 milioìn de persónn-e.

A capitâle da Litoània, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Vilnius; e âtre çitæ ciù inportànti són Kaunas e Klaipėda. A ciù pàrte da popolaçión a l'é pàrte do grùppo étno-lengoìstico di Bàlti e a pàrla o litoàn, unn-a de pöche léngoe bàltiche dêuviæ ancón a-a giornâ d'ancheu.

Stöia

Pe migiæa de ànni e còste a sùd-èst do Mâ Bàltico són stæte abitæ da vàrie tribù bàltiche. Inti ànni trénta do sécolo XIII, e tære litoànn-e són stæte unîe da-o rè Mindaugas, o quæ o l'à creòu o Régno de Litoània a-i 6 de zùgno do 1253. Into sécolo XIV, o Granducâto de Litoània o l'êa diventòu a naçión ciù grànde de l'Eoröpa intrêga, conprendéndo de tære che d'ancheu són pàrte de Litoània, Bielorùscia, Ucraìnn-a e Rùscia. A Corónn-a do Régno de Polònia e o Granducâto de Litoània êan de facto in unión personâ za da-o 1386 aprêuvo a-o maiézzo da regìnn-a polàcca Jadwiga e do grandùcca de Litoània Jogaila, o quæ o l'é stæto incoronòu cómme rè jure uxoris Władysław II Jagiełło de Polònia. Into lùggio do 1569 a l'é stæta a-a fìn creâ a coscì dîta Confederaçión polàcco-litoànn-a co-o tratâto de l'Unión de Lublìn. A confederaçión a l'é duâ pe ciù de doî sécoli, ö sæ scìnn-a quànde tra o 1772 e o 1795 a l'é stæta spartîa tra e naçioìn confinànti, con l'inpêro rùscio ch'o l'à pigiòu o contròllo da ciù pàrte da modèrna Litoània.

Co-a fìn da Prìmma Goæra Mondiâle, a-i 16 de frevâ do 1918 a Litoània a l'à diciaròu a sò indipendénsa, creàndo a modèrna Repùbrica de Litoània. Òcupâ into córso da Segónda Goæra Mondiâle da l'Unión Soviética e da-a Germanîa nazìsta ascì, a-a fìn a l'é pasâ sótt'a-o contròllo di rùsci aprêuvo a-a ritirâta di tedèschi into 1944, co-în estéizo moviménto de lòtta partigiànn-a cóntra i invasoî ch'o l'à rexistîo scinn-a-i prìmmi ànni '50. A-i 11 de màrso do 1990, 'n ànno prìmma da disoluçión formâle de l'Unión Soviética, a naçión a l'à aprovòu o coscì dîto "Àtto de Restaoraçión do Stâto de Litoània", diventàndo a prìmma repùbrica soviética a diciarâ a sò indipendénsa.

Economîa e polìtica

A Litoània a l'é 'n pàize svilupòu co-în'economîa a âto rédito e 'n livéllo asæ âto de svilùppo segóndo a scâ de l'Ìndice de Svilùppo Umâno. A l'à 'n bón livéllo de libertæ civîli, de stànpa, de informaçión e de democraçîa e pâxe in generâle.

A naçión a l'é un di ménbri de l'Unión Eoropêa, do Conséggio d'Eoröpa, de l'Eorozöna, de l'Àrea Schengen, da NATO, da NIB e de l'OECD. A l'é pàrte de l'òrganizaçión pi-â coperaçión regionâle ciamâ Nordic-Baltic Eight e a l'é 'n ménbro òservatô do Conséggio Nòrdico.

Bibliografîa

• (EN) Adam Kantautas e Filomena Kantautas, A Lithuanian Bibliography, 2 vol., University of Alberta, 1975.
• (EN) Simas Sužiedēlis, Encyclopedia Lituanica, 6 vol., J. Kapočius, 1978.
• (LT) Jerzy Ochmański, Historia Litwy, 3ª ed., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, ISBN 83-04-03107-8.
• (EN) Thomas Lane, Lithuania: Stepping Westward, Taylor & Francis, 2004, ISBN 0-203-40274-X.
• (EN) Zigmantas Kiaupa, The History of Lithuania, 2ª ed., Baltų lankų leid., 2005, ISBN 99-55-58487-4.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Litoània

Colegaménti estèrni

• (LT, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce lrv.lt. URL consultòu o 10 arvî 2022.
• (LT, EN, FR, RU, UK) Scîto ofiçiâ do prescidénte, in sce lrp.lt. URL consultòu o 10 arvî 2022.
• (LT, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce lrs.lt. URL consultòu o 10 arvî 2022.
• (LT, EN, DE, RU, PL, LV, IT, FR, HE) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce lithuania.travel. URL consultòu o 9 arvî 2022.