Compagna Communis

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A Compagna Communis (sàiva a dî Conpagnîa Comùnn-a in latìn de l'etæ de mêzo) a l'é stæta l'asociaçión de çitén ch'a l'à governòu o lìbero comùn de Zêna, meténdo e bâze pi-â futûra Repùbrica e controlàndola inti ténpi ciù antîghi da sò stöia.

Etimologîa

A pòula "compagna" a l'êa dêuviâ, inte l'Etæ de Mêzo, pe indicâ e provixoìn de pàn e de conpanægo - dónca e cöse da mangiâ insémme a-o pàn - pe 'n lóngo viâgio, indicàndo a despénsa ch'a-i contegnîva ascì. Da chi, o nómme compagna o l'é arivòu a indicâ a speciâle asociaçión da-a quæ l'é nasciûo o Comùn de Zêna e che, cómme âtre agregaçioìn do medioêvo, a l'à pigiòu o sò nómme - derivòu da-o latìn cum-panis - da l'ûzo de esténde a tùtti i sò ménbri i mæximi ligàmmi giurìdichi e a responsabilitæ comûne de quélli chi stan sott'a-o mæximo téito, nutrìndose do mæximo pàn.

Stöia

Òrìgine

O moménto da formaçión da Compagna o l'é do tùtto sconosciûo, conscideràndo che no gh'é de zuaménti che remóntan a prìmma do 1100 e, inte sti papê chi, no gh'é de indicaçioìn dirètte in sce l'òrìgine de l'asociaçión ò in sciâ raxón da sò fondaçión. No l'é mànco segûo s'a ségge stæta creâ sôlo con di cónpiti de tîpo comerciâle e, scibén che i sò càppi e i sò ménbri elezûi a-o consoægo vegnîvan tùtti da de famìgge de lignêua, no gh'êa de distinçioìn de dirìtto tra i asociæ a-a Compagna. L'ùnico lìmite, inti sò ténpi ciù antîghi, o l'êa che inta Compagna, ch'a se cuâva a ògni mòddo da diféiza de tùtti i çitén, ghe poéiva intrâ sôlo i òmmi "de conscideraçión", sàiva a dî quélli che poéivan òcupâse da diféiza comûne (utiles) e quélli invitæ a fâne pàrte (vocati), co-o cêgo e i çitén ciù pövei ch'êan esclûxi da-a partecipaçión dirètta.

Dónca, l'é probàbile chi-â Compagna a ségge stæta pàrte do fenòmeno generâle ch'o l'à portòu a-a creaçión de tànti Comùn, sàiva a dî quéllo asociatîvo, con l'unión de fòrse e de vàrri eleménti inte 'n òrgano de diféiza e de tutêla di interèsci comûni. L'êa dónca 'n'asociaçión volontâia e zuâ, formâ da viscónti che se voéivan levâ da-o domìnio di marchéixi e da çitén sénsa di ligàmmi de sotomisción, che, aprêuvo a-e caraterìstiche pròpie da stöia zenéize, a l'à fîto pigiòu 'n caràtere mercantîle e mainâ. Pe de ciù, se védde da-i "brêvi" da Compagna cómme, a-o mêno inti ténpi ciù antîghi, tra i sò òbietîvi o l'êa centrâle quéllo de sotrâse a-o contròllo di marchéixi, e dónca de l'Inpêro, tànto che l'êa vietòu l'intrâ a quélli ch'àivan de relaçioìn feodâli.

A sò òrìgine a ògni mòddo a l'é sucescîva a-o riconosciménto formâle de l'outonomîa da çitæ. Quésto o remónta defæti a l'ànno 958, quànde o rè Berengâio II d'Ivrêa e sò fìggio Adalbèrto II, coregénte, àn rilasciòu a-i zenéixi 'n diplöma ch'o riconoscéiva e garantîva 'n çèrto gràddo de outonomîa, con sto papê chi, d'ancheu conservòu inte l'Archìvio de Stâto de Zêna, ch'o l'é conscideròu da-i stòrichi cómme o moménto da fondaçión do Comùn, tra i ciù antîghi in asolûto. Pe cóntra, a fondaçión da Compagna Communis cómme òrgano de govèrno da çitæ a se peu fâ remontâ con precixón a-o 1097, ànno into quæ o véscovo Ariàldo o l'à riunîo i viscónti e-e òrganizaçioìn de séncie conpàgne de vàrie sudivixoìn da çitæ inte 'na sôla Compagna. Aprêuvo a l'outoritæ do véscovo e a l'arénbo a-a diféiza comûne garantîo da-i sò òmmi, l'asociaçión a l'à coscì posciûo contrastâ in mòddo eficénte l'inpêro e i sò vasàlli, arivàndo manimàn a conprénde l'intrêga popolaçión do Comùn.

Consoægo

O Poistæ tra i Cónsoi do Comùn e i Cónsoi di Ciæti, miniatûa da-o manoscrîto di Anâli do Càfaro

Sùbito dòppo a sò costituçión, a partî da-o 1099 s'é comensòu a elêze a figûa do cónso che, çernûa tra e famìgge ciù inportànti e insémme a-i sò conpàgni d'ofìçio, a se cuâva do govèrno da çitæ pe 'n çèrto perîodo de ténpo. Into méntre s'êa svilupâ ascì a strutûa da Compagna mæxima, che, da instituçión tenporània, a l'êa diventâ permanénte, rinovàndose regolarménte in corispondénsa da fìn de 'n consoægo e do prinçìpio de quéllo sucescîvo.

A prìmma "conpàgna", formâ da-i sêi cónsoi Amîgo Brùsco, Màoro de Ciàssa Lónga, Goìddo de Rùstego de Rîzo, Pàgan Da Vòtta, Ansâdo de Braxî e Bonmàtto de Méurgo a l'é restâ in càrega pe 'n perîodo de tréi ànni, câxo ùnico inta stöia do consoægo, pe pöi êse aomentâ a quàttro e fîto amermâ a un, rèsto gròsso mòddo pægia scìnn-a quànde o govèrno o l'é pasòu a-i poistæ. Pe tùtto o perîodo di cónsoi a sò nòmina a l'avegnîva a-i 2 de frevâ, into giórno da Candiæa.

'N'inportànte rifórma a-o scistêma de govèrno da çitæ a l'é stæta quélla do 1130, ànno into quæ s'é decîzo de divìdde o potêre do govèrno da çitæ da quéllo, ciù d'indirìsso giurìdico, in scè còuze civîli. Con l'azónta da segónda figûa, conosciûa co-o nómme de Cónso di Ciæti, l'é arivâ tra e ciù âte càreghe da Repùbrica l'antîga sudivixón da capitâle zenéize inte vàrie conpàgne, co-a conpeténsa di cónsoi de còuze civîli che pi-â ciù pàrte do perîodo do consoægo a l'é stæta a bâze teritoriâle. In particolâ, sta decixón chi a l'é stæta pigiâ aprêuvo a l'aoménto de travàggi pe-i cónsoi, caxonòu da-a cresciànsa da çitæ e portòu da-o fæto che in prinçìpio àivan tùtti i cónpiti de 'n cónte, càrega che sostitoîvan. Àn dónca decîzo do conservâ l'âta giurisdiçión e l'outoritæ criminâle, cedéndo pe cóntra l'outoritæ civîle a sta nêuva càrega, de livéllo ciù bàsso e che a ògni mòddo a giudicâva sôlo in prìmma gràddo.

Dòppo doî ànni co-e càreghe tòrna riunîe gh'é stæta a definitîva separaçión tra e "raxoìn de Stâto" e-e "raxoìn civîli", co-o nùmero e a sudivixón de càreghe che a ògni mòddo a l'é bén bén cangiâ co-o ténpo, vegnìndo adatâ ògni vòtta a-e specìfiche necescitæ de quéllo perîodo. A-o 1134 a remónta pöi a costituçión de l'euténn-a conpàgna, ö sæ quélla de Pòrta Nêuva, co-a giurisdiçión teritoriâle che da quéllo moménto o no l'é goæi cangiâ. Pe de ciù, scibén che àivan 'na conpeténsa sôlo locâle, a figûa di cónsoi a no l'êa escluxîva da capitâle ma benscì ghe n'êa numerôxi inti pàixi za sott'a-o domìnio zenéize, spécce inta pàrte centrâle da Rivêa e inte valàdde do Ponçéivia e do Bezàgno.

Inti ànni do consoægo, pi-â ciù pàrte aprêuvo a-o svilùppo da çitæ, són stæte institoîe de càreghe minoî ascì: prezénpio, into 1178 s'é creòu o cónso di forèsti (furitanorum) ch'o l'àiva o cónpito de giudicâ e ratèlle tra i foestê chi stâvan a Zêna e tra i çitén e i sùditi de âtre naçioìn. E conpeténse de sta càrega chi són in sciâ fìn tornæ, into 1215, a-i cónsoi do Comùn into córso de un di sò ùrtimi mandâti. Inte l'ànbito di Cónsoi di Ciæti gh'êa pöi i coscì dîti "Cónsoi de Mêzo", i quæ dovéivan giudicâ e còuze tra conpàgne de grùppo diferénte, dæto che êan stæte spartîe inte doî grùppi de quàttro con ògni cónso ch'o l'àiva giurisdiçión sôlo in sce 'n çèrto grùppo. In particolâ, àn pigiòu sto nomiâgio chi dæto che inti tribunæ s'asetâvan a-a meitæ di doî grùppi de cónsoi di ciæti "normâli" e són restæ in càrega, a moménti altèrni, scìnn-a-a fìn do consoægo, quànde a giustìçia a l'é stæta afidâ a di magistrâti vegnûi de fêua a çitæ.

A ògni mòddo l'aministraçión da nascénte Repùbrica a contâva za de 'n gràn nùmero d'âtri ofìççi, tra i quæ êan quélli numerôxi ancón existénti inti ànni do duxægo, vegnìndo controlæ inte di mòddi diferénti in sciâ bâze do perîodo e de l'outoritæ ch'a stâva in Zêna. Prezénpio, tra quésti se pêuan aregordâ o Cónso do Mâ, o Çéntrego, i Clavìgei (ciù tàrdi dîti I éutto nòbili ò i Ançién), o Parlaménto e o Conséggio (ch'o l'é pöi diventòu o Senâto).

In sciâ fìn, a Compagna a finìsce pe identificâse do tùtto into Comùn, raprezentàndo i-interèsci da çitæ e a clàsse de govèrno, arivàndo a ciamâse co-in nómme ò l'âtro in sciâ bâze de rapòrto, spécce se a l'intèrno o de fêua da naçión.

Òrganizaçión

Da Compagna fâvan pàrte i òmmi de 'n'etæ conpréiza tra 16 e 70 ànni, con ògni asociòu ch'o dovéiva - con de pénn-e asæ grâvi - indicâ a-i cónsoi tùtti quélli che êan adàtti a fâne pàrte. I invitæ dovéivan dónca zuâ e òbligaçioìn da Compagna, sedónca o perdéiva ògni fórma de proteçión e agiùtto. Gh'êa pöi vàrri diviêti, cómme quéllo de prestâ agiùtto a-i nemîxi da Pâtria, a pasagiâ in çitæ con de àrme adòsso e inte l'ezercitâ de ativitæ comerciâli e de navegaçión. Tra i pónti do zuaménto di nêuvi ménbri indichæ into brêve do 1157 gh'êa pöi quéllo de disociâse da ògni corénte polìtica, a l'época ciamæ "ràsse", che spésse vòtte pórtan a fòrti conflìtti tra e vàrie cazàdde, cómme quélla cóntra o Féipo de Lanbèrto inta segónda meitæ do sécolo XII.

E conpàgne

E conpàgne són a ciù antîga sudivixón da çitæ de Zêna, inti ànni do consoægo tùtte con pròppi òrgani d'aministraçión e che concorîvan into govèrno do Comùn. E træ ciù antîghe són quélle do Castéllo, de Macagnànn-a e de Ciàssa Lónga e, insémme a quélla de Sàn Loénso, formâvan e quàttro za contegnûe inte prìmme miâge medievâli da çitæ; ragrupaménto ch'o l'é stæto tegnûo in conscideraçión inte vàrri moménti pe ripartî e giurisdiçioìn di cónsoi. E conpàgne de fêua de miâge êan pe cóntra quélle da Pòrta, de Sozêia e do Bórgo de Pre, a-e quæ s'é azónta quélla da Pòrta Nêuva inte l'ànno 1134.

Dónca, da-o moménto da sò ùrtima variaçión teritoriâle, Zêna a l'é spartîa inte conpàgne de:

Conpàgna	Stémma	Contræ
Castéllo		Inta conpàgna do Castéllo gh'êa e contræ de Sarzàn e de Ravécca
Macagnànn-a		Inta conpàgna de Macagnànn-a gh'êa e contræ de Sànta Crôxe, Prión e Sàn Donòu
Ciàssa Lónga		Inta conpàgna de Ciàssa Lónga gh'êa e contræ de Sàn Màrco, Ciàssa do Meu, Chintànn-a e Rîva
Sàn Loénso		Inta conpàgna de Sàn Loénso gh'êa e contræ de Caniòu, Caniòu o lóngo e Schiàia vêgia e nêuva
Pòrta		Inta conpàgna da Pòrta gh'êa e contræ de Sàn Stêva, Sàn Viçénso, Riàn Stórbio, Portöia, Ciavonàia, Cànpo di feræ e Picaprîa
Sozêia		Inta conpàgna de Sozêia gh'êa e contræ de Maxélli, Spadàia, Madænn-a e Bànchi
Pòrta Nêuva		Inta conpàgna de Pòrta Nêuva gh'êa e contræ de Fontànn-e mòuxe, Fosêlo, Valoîa, Valliciæa e Stràdda Rêgia
Bórgo de Prê		Inta conpàgna do Bórgo de Prê gh'êa e contræ de Sànta Fè, Sàn Vitô, Priamenûa (dîta Péuzzo ascì), Sàn Zâne e Sàn Tomâxo

Bibliografîa

• (LA) Càfaro e sò continoatoî, Anâli, Zêna.
  • (LA) Càfaro de Rùstego de Caschifelón (aotô), Loîgi Tomâxo Belgràn, Cézare Inperiâle de Sànt'Àngiou (curatoî), Cafari Annales, vol. 1, Tipogr. del R. Istituto sordo-muti, 1890, pp. 1-150.
  • (LA) Òbèrto Cançelê (aotô), Loîgi Tomâxo Belgràn, Cézare Inperiâle de Sànt'Àngiou (curatoî), Oberti Cancellarii Annales, vol. 1, Tipogr. del R. Istituto sordo-muti, 1890, pp. 151 ss.
  • (LA) Ötobón Scrîba (aotô), Loîgi Tomâxo Belgràn, Cézare Inperiâle de Sànt'Àngiou (curatoî), Otoboni Scribae Annales, vol. 2, Tipogr. del R. Istituto sordo-muti, 1901, pp. 1-66.
  • (LA) Ògerio Pàn (aotô), Loîgi Tomâxo Belgràn, Cézare Inperiâle de Sànt'Àngiou (curatoî), Ogerii Panis Annales, vol. 2, Tipogr. del R. Istituto sordo-muti, 1901, pp. 67-154.
• (IT) Aostìn Giustiniàn, Castigatissimi annali [...], Zêna, 1537.
• (IT) Aostìn Oivê, Serie cronologica dei Consoli del Comune di Genova, Zêna, Stanpàia de Tomâxo Feràndo, 1861.

Colegaménti estèrni

• (IT) Vito Antonio Vitale, COMPAGNA, Enciclopedia italiana, 1931.
• (IT) La Compagna Comunis, in sce amezena.net. URL consultòu o 7 seténbre 2022.