ZE-P
Sta paggina chie a l'è scrita in zeneize
co' ina grafia tipo quella do Prian do 1745

Armand-Jean Du Plessis de Richelieu, cardenâ e ommo politico (Parigi, 1585 - 1642).

Un retræto do Cardenâ Richelieu

De famiggia nobile ma no illustre, o l'ebbe un'educaçion lettiaia accurâ. L'improvviza renonçia a-o vescovato de Luçon, a-o quæ a famiggia Du Plessis a l'aveiva drito da-o 1584, da parte do fræ Alphonse fætose çertoxin, a l'allontanò A.-J. da-a carrea di arme, za intrapreiza. Consacrao vesco into 1607, a Luçon o dette prœuva de noteive capaçitæ into governo da diocexi, preoccupao de fâ vai l'aotoritæ episcopâ, comme prinçippio d'orde spiituâ e politico. Nominao deputao do clero do Poitou a-i Stæti Generæ, o se stabilì (1616) a Parigi, ótegnindo co l'appoggio de Maia di Meghi a nomina a gran limoxinê e da pœu a segretaio de stæto pe a guæra e i affæ esteri.

Quande però, levao a rezença a-a regiña moæ (1617), Luigi XIII o l'assonse o poei, Richelieu o prefei aretiâse e a Avignon o se dedicò a studdi teologichi. A necescitæ de una mediaçion tra o re e so moæ a l'indusse doppo quarche tempo o favoiio do re Charles de Luynes a reciammâ Richelieu, che into 1620 o l'ariescì a ristabilî l'accordio, ótegnindo pe lê o cappello cardenaliççio (5 sett. 1622). Abilmente o manovrò tra o partio di "devoti" da regiña moæ e i risentimenti antispagnolli de Luigi XIII, dexidiozo de restaorâ a grandeçça da França, appoggiandose in sce-i "boin Françeixi", guidæ da-o battaggêo pubbricista F. Langlois de Fancan contra i intrighi da grande nobiltæ gioza da preminença do cardenâ. Nominao into 1624 ministro dirizente, o primmo problema che Richelieu o dovette affrontâ fu a question da Valtelliña; a-o de d'áto de ogni conscideraçion confescionâ, o s'impegnò contra o pontefixe, intimandoghe o stramuo de truppe da-a region (5 sett. 1624).

Quindi, alliaose co-i Savoia e Venexa, o l'intervègne a favô di protestanti di Grixoin, ma o no vosse estende o so intervento, ch'o l'amiava a contrastâ o predominio œüropeo da caza d'Aostria, inte di âtre combinaçioin diplomatiche, e o preferì poñe termine, pe alloa, a-a question da Valtelliña co-o trattao de Monzón (1626): questa a vègne aotonnoma, e i so castelli reston prescidiæ da-e truppe papæ, mentre a-i Grixoin arestava una sovranitæ puamente nominâ. Richelieu o parse subî coscì a voentæ di "devoti", che no voeivan un conflíto contra a Spagna cattolica. O dovette quindi frontezzâ una conzua de palaççio ch'a l'aiva o scopo de assascinâlo, e de fâ succede a Luigi XIII, alloa maoto gravemente, o fræ Gaston d'Orléans, ch'o l'aviæ dovúo spozâ a regiña cugnâ Anna d'Aostria. Richelieu o l'aveiva açettao a linnia politica di catollichi (in ço scontrandose con Fancan, finio perçò inta Bastiggia), ascì perché preoccupao do problema interno di ugonotti, appoggiæ da-i Ingreixi. Alliaose alloa co-a Spagna, da flotta da quæ o l'aiva bezœugno, doppo avei superao o grave peigo de un corpo de man in sce l'izoa de da parte da flotta de Buckingham, o parteçipò personalmente a l'assedio da roccaforte ugonotta, La Rochelle, ch'o concluze into 1628. Ma a necescitæ de sostegnî i diritti successoi into ducato de Mantoa de Carlo Gonzaga-Nevers, a decize Luigi XIII e Richelieu, contra a voentæ da regiña moæ, a intervegnî in Italia soccorindo i difensoî de Cazâ, streita d'assedio da-i Spagnolli (1629).

Tornao in França, Richelieu o vinse i urtime rescistençe di ugonotti rebelli inta Lenguadoca; a Alais vègne firmao da-o re l'atto de "graçia" pe-o quæ vegniva levao a-i ugonotti e "ciaççe de segueça", che aveivan costituio squæxi un stæto int'o stato e se eliminava ogni distinçion giuridica tra cattolichi e ugonotti, aoa tutti pægiamente sudditi do re. A decixon, avversâ da-a regiña, a misse in zœugo a poxiçion de Richelieu; e so dimiscioin no fun però açettæ da Luigi XIII e a riconciliaçion a fu ribadia da-a nommina ófiçiâ a "ministro prinçipâ" (21 nov. 1629). Richelieu alloa, comme lœugotenente generâ, o repigiò a campagna in Italia e, inviao un ultimatum a-o ducca de Savoia, Carlo Manoælo I, o l'occupò Pignaiœu de mentre ch'o re o l'invadeiva a Savoia.

Da pœuscia, una nœuva sollevaçion a corte a tentò de eliminâ o Richelieu; ma into nov. 1630, a Journée des dupes a portò a-o trionfo do cardenâ, ch'o l'ebbe riconfermâ a fiducia do re: a regiña a preize a via de l'exillio, o rebello Gaston o fu costreito a rifugiâse a Nancy, o ducca de Montmorency, governao da Lenguadoca rebelaase, o fu giustiçiao, e una serie de procesci a confermò o poei de Richelieu. Questo, pe megio bançâ a prescion imperiâ in Italia, o se alliò alloa co-o re de Sveççia Gustavo Adorfo (1631), costrenzendo l'imperatô, pe concentrâ tutte e so forçe in Germania, a açetâ a paxe de Cherasco (6 arv. 1631), ch'a l'assegnava Mantoa e o Monferâ a Nevers e Trin e Arba a-o ducca de Savoia. Ma l'alliança con Gustavo Dorfo, ch'a l'ea stæta streita pe difende i privileggi e i driti di stæti tedeschi contra l'imperatô, a se rivelava incapaxe de frenâ l'ostilitæ do mæximo Gustavo Adorfo contra a liga di prinçipi cattolichi tedeschi, capitanâ da Mascimilian de Bavea; a grave difficortæ però a se deslenguò, doppo l'invaxon da Bavea, pe a morte in battaggia a Lützen do re de Sveçia.

Richelieu, che scin a alloa o s'ea preoccupao de combatte a caza d'Aostria pe via indiretta, da questo momento o pigiò decizamente l'iniçiativa. O strenzè alliança co-a Sveçia, co-i Paixi Basci, co-o ducca de Savoia (1635) e o l'assordò o gran capitan Benardo de Sassonia-Weimar. Ma a perfetta preparaçion diplomatica a no poe' bançâ a superioritæ de truppe ispano-imperiæ, che invadettan a França, occupando Corbie e arvindose a stradda pe Parigi. Tuttavia Richelieu, dominando e corente desfætiste con energia formidabbile, o riorganizzò a difeiza e o l'ótegne una serie de succesci. Sventao una nœuva conzua (1642) capezâ da-o marcheize H. de Cinq-Mars, favoiio do re, o vosse che a monarchia a se rendesse garante da continuitæ da so politica, che lê, ormai marotto gravemente, o l'affiò a di ommi de so piña fiduccia: o ducca d'Enghien, o "Gran Condé", o marcheize de Brézé e l'italian Mazzarin.

Richelieu o no s'ea preoccupao de creâ ò riformâ e istituçioin, benscì de destruzze i vegi partii, che disgregavan o stato; perçò o no vosse creâ un so partio, ma, sentindo l'identitæ tra stæto e sovran, o preparò i fondamenti dotrinæ e pratichi da monarchia de Luigi XIV. So prinçipâ obiettivo o fu de fæto, a l'interno, o rafforçamento do stato e quindi a limitaçion do poei da nobiltæ, e pe questo o creò un scistema amministrativo centralizao, costituio da una fitta re' de fonçionai, de proveniença borgheize, a-e dirette dipendençe da coroña. Inta politica estera, o vosse sempre dissociao, pù essendo ommo de Gexa, l'elemento religiozo da l'elemento politico: o poette coscì creâ co-a Sveçia e a Polonia a coscì díta barrea de l'Est, a sfondo antiasburghico, impedindo âtrescì o costituîse de una forte unitæ imperiâ into centro de l'Œüropa; l'ea questo l'inandio a quell'assetto giuridico-politico ch'o doveiva êse consacrao inti trattæ de Vestfalia.

Richelieu o lasciò benben di scriti tra i quæ importanti i Mémoires, insce l'aotentichitæ di quæ s'è ben discusso: e Lettres, instructions diplomatiques et papiers d'État de Richelieu fun arecugeite in 8 voll. (1853-77) da G. D'Avenel. Amante da cortua e de belle arte, o fondò l' Académie de France e o l'adunò into so palaççio de Place Royale a Parigi una preçioza biblioteca (ancœu a fa parte da Bibliothèque nationale) e ricchiscime colleçioin d'arte che, ereditæ in gran parte da-o nevo A.-J. de Vignerot Du Plessis ducca de Richelieu, fun vinte da-o re inte 'na partia de pallacorda; son ancœu a-o Louvre i 2 prexoin de Michelangelo, a S. Anna de Lonardo, i Baccanæ de N. Poussin. Di âtre œuvie passon inta colleç. de Philippe II duca d'Orléans ; âtre son ancœu a Versailles e a-o muzeo de Berlin. Andò dispersa a colleçion de retræti.

Atri progetti modìfica

Contròllo de outoritæVIAF (EN12314392 · ISNI (EN0000 0001 2319 8599 · SBN (ITCFIV083864 · LCCN (ENn50074523 · GND (DE118600354 · BNF (FRcb11921894w (data) · BNE (ESXX876065 (data) · ULAN (EN500230194 · NLA (EN35958174 · BAV (ENIT495/14173 · CERL cnp00906495 · NDL (ENJA00621371 · WorldCat Identities (ENn50-074523