Bòsnia-Erçegòvina

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A Bòsnia-Erçegòvina (Босна и Херцеговина in bosnìaco, sèrbo e croâto, trasliteròu in Bosna i Hercegovina, prononçiòu [bôsna i xěrtseɡoʋina], de spésso abreviòu in БиХ / BiH) a l'é 'n pàize a-a croxêa tra l'Eoröpa meridionâle e sùd-òrientâle.

A bandêa da Bòsnia-Erçegòvina

A poxiçión da Bòsnia-Erçegòvina in sciâ càrta giögràfica

Càrta fìxica da Bòsnia-Erçegòvina

Giögrafîa

Scitoâ inti Balcâni, a Bòsnia-Erçegòvina a confìnn-a co-a Sèrbia a levànte, co-o Montenéigro a sùd-èst e co-a Croàçia da nòrd e sùd-òvest. A naçión a no l'é do tùtto sénsa sbòcco in sciô mâ in quànto, inta sò pàrte meridionâle, a l'à 'na còsta picìnn-a in sciô Mâ Adriàtico, lónga ciù ò mêno 20 km, in corispondénsa da çitæ de Neum.

A Bòsnia, ö sæ a región intèrna do pàize, a l'à 'n clìmma continentâle moderòu, con de stæ câde e di invèrni fréidi e nevôxi. Inte pàrte centrâle e de levànte do pàize o teritöio o l'à 'na morfologîa montagnôza, a nòrd-òvest o l'é òcupòu da colìnn-e e, a nòrd-èst, o l'é pi-â ciù pàrte in ciàn. L'Erçegòvina, a quæ a l'é a región ciù picìnn-a inta pàrte meridionâle da naçión, a l'à 'n clìmma de tîpo mediterànio e 'n teritöio sorviatùtto montagnôzo.

A capitâle da Bòsnia-Erçegòvina, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Sarajevo.

Stöia

Into teritöio dónde òua gh'é a Bòsnia-Erçegòvina a l'é atestâ a prezénsa de l'òmmo scìnn-a da-o Paleolìtico superiôre, co-i prìmmi insediaménti stabìli che remóntan a-o Neolìtico. Inte quélli ànni in Bòsnia se són dónca svilùpæ e coltûe de Butmir, Kakanj e Vučedol pe pöi, depoî l'arîvo di prìmmi ìndo-eoropêi, êse popolâ de gènte Illìriche e Cèltiche. Da-o pónto de vìsta colturâle, polìtico e sociâle, a naçión a l'à 'na stöia rìcca e conplèssa. I antenæ di slâvi meridionâli che ancón a-a giornâ d'ancheu stàn chi, són arivæ inta zöna tra i sécolo VI e IX. Into sécolo XII o l'é stæto costitoîo o banâto de Bòsnia, o quæ, into sécolo XIV, o s'é trasformòu into Régno de Bòsnia. A-a meitæ do sécolo XV, l'àrea a l'é stæta conquistâ da l'inpêro òtomàn, o quæ o n'à conservòu o dòminio scìnn-a-a fìn do sécolo XIX. Co-i tùrchi a l'é arivâ in Bòsnia a religión mosulmànn-a, a quæ a l'à alteròu in mòddo consciderévole o profî colturâle e sociâle da región.

Da-a fìn do sécolo XIX scìnn-a-a Prìmma Goæra Mondiâle, a zöna a l'à fæto pàrte de l'inpêro oustro-ungarìco. Into perîodo tra e dôe goære, a Bòsnia-Erçegòvina a l'êa inclûza into Régno de Iogoslàvia, pe pöi diventâ, depoî a Segónda Goæra Mondiâle, unn-a de naçioìn costitoénti da nêuva Repùbrica Socialìsta Federâle de Iogoslàvia. Inte l'ànno 1992, aprêuvo a-a disoluçión da Iogoslàvia, a repùbrica a l'à proclamòu a sò indipendénsa. 'Sto fæto chi o l'à portòu a-o sccéuppo da goæra bosnìaca, duâ scìnn-a-a fìn do 1995, co-a fìrma do coscì dîto acòrdio de Dayton.

A-a giornâ d'ancheu a naçión a l'é formâ da tréi grùppi étnichi prinçipæ, dezignæ co-o nómme de "pòpoli costitoénti" inta costituçión do pàize. I Bosniàcchi són o grùppo ciù grànde, segoîo da-i Sèrbi e da-i Croâti. E minorànse ciù inportànti, categorizæ inta costituçión cómme i "âtri", inclùddan Ebrêi, Sìngai, Albanéixi, Monteneigrìn, Ucraìn e Tùrchi. Pe de ciù, tùtti i abitànti da naçión són ciamæ Bosnìachi ascì, sénsa distinçión in sciâ bâze de l'etnîa.

Economîa e polìtica

A Bòsnia-Erçegòvina a l'é pàize in vîa de svilùppo, a-o 73° pòsto inta clasìfica globâle de l'Ìndice de Svilùppo Umâno. A sò economîa a l'é incentrâ pi-â ciù pàrte in sce l'indùstria e l'agricoltûa, segoîe da-o turìsmo, in fórte cresciànsa inti ànni ciù recénti, e da-o setô di servìççi. A naçión a garantìsce ascisténsa sociâle, ascisténsa sanitâia universâle e educaçión primâia e secondâia de bàdda a tùtti i sò çitadìn.

A Bòsnia-Erçegòvina a l'à 'n parlaménto a dôe càmie e 'na prescidénsa formâ da træ persónn-e, unn-a pe ògni etnîa prinçipâ do pàize. A ògni mòddo o potêre do govèrno centrâle o l'é bén bén limitòu, in quànto a strutûa aministratîva naçionâle a l'é pi-â ciù pàrte decentralizâ. A naçión a l'é spartîa inte dôe entitæ aotònome, a Federaçión de Bòsnia-Erçegòvina e a Republika Srpska, ciù 'na tèrsa unitæ, ö sæ o Distréito de Brčko, aministròu da 'n govèrno locâle. Pe de ciù, a Federaçión de Bòsnia-Erçegòvina a l'é spartîa in 10 cantoìn.

A Bòsnia-Erçegòvina a l'é un di ménbri de Naçioìn Unîe, do Conséggio d'Eoröpa, do Partenariâto pi-â Pâxe, de l'OSCE e do CEFTA; pe de ciù a l'é un di ménbri fondatoî de l'Unión pe-o Mediterànio, creâ into lùggio do 2008. A naçión a l'à domandòu l'adexón a l'Unión Eoropêa e a l'é candidâ a l'intrâ inta NATO a partî da l'arvî do 2010, moménto into quæ a l'à riçevûo 'n ciàn d'açión pe l'adexón.

Bibliografîa

• (EN) Dušan T. Bataković, The Serbs of Bosnia & Herzegovina: History and Politics, Dialogue, 1996, ISBN 2-911-52710-0.
• (EN) Noel Malcolm, Bosnia: A Short History, Pan, 2002, ISBN 0-330-41244-2.
• (EN) Marko Attila Hoare, The History of Bosnia: From the Middle Ages to the Present Day, Saqi, 2007, ISBN 0-863-56953-6.
• (EN) Douglas A. Phillips, Bosnia and Herzegovina, Infobase Publishing, 2009, ISBN 1-438-10489-8.
• (EN) Francine Friedman, The Bosnian Muslims, Routledge, 2018, ISBN 0-429-97641-0.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Bòsnia-Erçegòvina

Colegaménti estèrni

• (BS, HR, SR, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce fbihvlada.gov.ba. URL consultòu o 7 arvî 2022.