Danemarca

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

A Danemàrca (in zenéize Danimàrca ascì, Danmark in danéize, prononçiòu [ˈtænmɑk]) a l'é 'n pàize de l'Eoröpa do nòrd.

A bandêa da Danemàrca

A poxiçión da Danemàrca in sciâ càrta giögràfica

Càrta fìxica da Danemàrca

Giögrafîa

A Danemàrca a l'é a naçión costitoénte centrâle e ciù popolôza do Régno de Danemàrca, stâto costituçionâle unitâio ch'o l'inclùdde i doî teritöi, inte l'Atlàntico do nòrd, de Îzoe Farœ e da Groenlàndia ascì. O Régno de Danemàrca, inta sò pàrte eoropêa, o l'é o ciù meridionâle di stâti scandìnavi, scitoòu tra a Svéçia a nòrd-èst, a Norvéggia a nòrd, e a Germanîa, a sôla naçión ch'a l'àgge 'n confìn terèstre co-a Danemàrca, a sùd. A l'à 'n'àrea totâle de 42.943 km² e a l'é formâ da-a penîzoa do Jutland e da 'n arçipélago de a-o mêno 443 îzoe, tra e quæ e ciù grénde són quélle de Sjælland, Fyn e Vendsyssel-Thy. O teritöio danéize o l'é pi-â ciù pàrte in ciàn, caraterizòu da tære coltivæ, còste bàsse, colìnn-e picìnn-e e 'n clìmma tenpiòu.

A-o novénbre do 2021, a sò popolaçión a l'êa de 5,87 milioìn de persónn-e, de quæ 800.000 stàn inta capitâle Copenaghen, çitæ ciù grànde da naçión ascì. E âtre çitæ ciù inportànti són, inte l'órdine, Aarhus, Odense e Aalborg.

Stöia

O régno de Danemàrca o l'é emèrso into sécolo VIII cómme 'n'inportànte poténsa marìtima inte l'ànbito de lòtte pe-o domìnio do Mâ Bàltico. Inte l'ànno 1397 o s'é unîo a Norvéggia e Svéçia pe creâ a coscì dîta Unión de Kalmar, duâ scìnn-a-a secesción di svedéixi into 1523. O restànte régno de Danemàrca-Norvéggia o l'à dónca conbatûo vàrie goære cóntra l'inpêro svedéize into sécolo XVIII, perdéndo âtri teritöi ascì. Dòppo e goære napoliòniche, con l'òcupaçión da Norvéggia da pàrte di svedéixi, a-a Danemàrca o l'êa dónca restòu sôlo o contròllo de Îzoe Farœ, da Groenlàndia e de l'Islànda. 'N'ondâ de sentiménti nazionalìstichi a l'à caxonòu a dóggia batòsta inta prìmma e inta segónda goæra do Schleswig, rispetivaménte do 1848 e do 1864, con tùtte e dôe ch'àn portòu a de pèrdie teritoriâli a favô da Prùscia. Inte 'sto perîodo chi, a-i 5 de zùgno do 1849 a l'é stæta adotâ a Costituçión da Danemàrca, a quæ a l'à segnòu a fìn da monarchîa asolûta ch'a controlâva a naçión da-o 1660, inplementàndo l'atoâle scistêma parlamentâre.

Co-o progresîvo svilùppo econòmico dovûo a l'industrializaçión de l'agricoltûa inta segónda meitæ do sécolo XIX, a Danemàrca a l'à incomensòu a introdûe e prìmme rifórme sociâli e do mercòu do lòu a-o prinçìpio do sécolo XX, creàndo a bâze do modèrno modéllo nòrdico de stâto sociâle e de l'avansâ economîa mìsta danéize. A Danemàrca a l'é restâ neotrâle into córso da Prìmma Goæra Mondiâle ma, a ògni mòddo, into 1920 a l'é ariescîa a ricuperâ o contròllo da meitæ setentrionâle do Schleswig ascì. Co-o segóndo conflìtto mondiâle a neotralitæ danéize a l'é stæta pe cóntra violâ, co-a naçión ch'a l'é stæta òcupâ da-a Germanîa nazìsta inte l'arvî do 1940. Con l'òcupaçión tedésca o l'à incomensòu a svilupâse da-o 1943 'n moviménto de rexisténsa e, dòppo a diciaraçión d'indipendénsa de l'Islànda do 1944, a Danemàrca a l'é stæta liberâ into màzzo 1945. Inte l'ànno 1973 a naçión, insémme a-a Groenlàndia ma esclûze e Îzoe Farœ, a l'é diventâ un di pàixi ménbri de quélla òrganizaçión che ancheu a l'é l'Unión Eoropêa, scibén ch'a l'à conservòu quàrche prerogatîva cómme a sò monæa, a corónn-a danéize.

Economîa e polìtica

A Danemàrca a l'é 'n pàize svilupòu co-în âto livéllo de qualitæ de vìtta e de âtri indicatoî in sce di paràmetri cómme l'educaçión, l'ascisténsa sanitâia, e libertæ civîli e o svilùppo umâno in generâle.

A Danemàrca a l'à 'na fórte infloénsa in sciô rèsto do régno danéize, scibén ch'a l'à dovûo delegâ de sò prerogatîve in scê questioìn intèrne. L'outo-govèrno o l'é stæto concèsso a-e Îzoe Farœ into 1948 e a-a Groelàndia into 1979, teritöio ch'o l'à òtegnûo 'n'outonomîa ancón ciù làrga into 2009. A Danemàrca a l'é un di fondatoî de Naçioìn Unîe, da NATO, do Conséggio nòrdico, de l'OECD e de l'OSCE, óltre che ménbro de l'Unión Eoropêa e de l'Àrea Schengen. A naçión a l'à di stréiti ligàmmi polìtichi, colturâli e lengoìstichi co-i âtri pàixi scandìnavi, co-a léngoa danéize che in pàrte a s'asomêgia a-o norvegéize e a-o svedéize. Dòppo l'abdicaçion da reginn-a Margherita II, òua sto Pàize o l'é goidòu da-o sò figgio, o rè Frederik X.

Bibliografîa

• (DA) Gitte Jørgensen, Sådan styres Danmark, Flachs, 1995, ISBN 87-78-26031-0.
• (DA) Niels Sørensen e Frederik Gammelgaard, Danmark - en demokratisk stat: samfunds-temaer, 2ª ed., Alinea, 1998, ISBN 87-23-00280-8.
• (DA) Helge Paludan, Danmarks historie: i grundtræk, 2ª ed., Aarhus Universitetsforlag, 2002, ISBN 87-72-88941-1.
• (DA) Karsten Kjer Michaelsen, Politikens bog om Danmarks oldtid, Gyldendals Bogklubber, 2002, ISBN 87-00-69328-6.
• (EN) Morten Strange, Denmark: A Survival Guide to Customs and Etiquette, Marshall Cavendish, 2010, ISBN 98-14-43588-0.
• (EN) Knud J. V. Jespersen, A History of Denmark, 2ª ed., Macmillan International Higher Education, 2011, ISBN 0-230-34542-5.
• (EN) Alastair H. Thomas, Historical Dictionary of Denmark, 3ª ed., Rowman & Littlefield, 2016, ISBN 1-442-26465-9.
• (EN) Mark Elliott, Carolyn Bain e Cristian Bonetto, Lonely Planet Denmark, Lonely Planet, 2018, ISBN 1-787-01888-1.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Danemàrca

Colegaménti estèrni

• (EN) Scîto ofiçiâ, in sce denmark.dk. URL consultòu l'11 arvî 2022.
• (DA, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce regeringen.dk. URL consultòu l'11 arvî 2022.
• (DA, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce ft.dk. URL consultòu l'11 arvî 2022.
• (DA, EN) Scîto ofiçiâ da famìggia reâ, in sce kongehuset.dk. URL consultòu l'11 arvî 2022.
• (DA, EN, DE, FR, NL, SV, NO, IT, ZH) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce visitdenmark.com. URL consultòu l'11 arvî 2022.