Carènda (turènte)
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, intu parlà di Furtìn |
A Carènda[n. 1] (Carenda in italiàn) u l'è in turènte lungu tòstu 6 chilòmetri ch'u scûre in Arbenga[1] e u se càccia intu Mâ Lìgüre, ai cunfìn cu'u Sejâ.
.jpg)
Geugrafìa
modìfica.svg)
Basìn
modìficaU basìn da Carènda u l'è svilüpàu inta parte a setentriùn da Ciâna d'Arbenga, insémme a di âtri rièi ciü picìn, cumme l'Antugnàn e u San Roccu, st'ürtimu ch'u l'è zà intu cumün du Sejâ.[1] Sulu pe' sò cuntu u riva a cruvì tòstu öttu chilòmetri quaddri[2] de estensciùn, e u l'è pe' stu fètu lì u ciü gròssu riàn a scûre in Arbenga, levâ a Sènta. U sò cumprensôiu da ina parte u l'ha cumme cunfìn l'Antugnan (a punènte, vèrsu a Ciâna) mèntre da l'âtra u se larga versu i munti, armênu fin in sa Ròcca de L'Ommu[3] (557 m), dund'a levante a se arve a Valle Ibà, furmâ dau Tursê, riàn ch'u l'ha in spartiègua ch'u se spuncia fina daa custêa du Munte Pìccaru (280 m). Ciü a punènte da Ròcca, u Pesâtu, dund'u turènte u g'ha e sò funti e u sò basìn u cunfina cun quellu du Nêva.[2]
Percursu
modìficaU riàn u nàsce pôcu au de sutta du Munte Pesâtu (686 m), ai cunfìn cu'u teritôiu du cumün de Cixàn, fra e lucalitè de Bandìe e da Còsta da Tana. U scûre fin a rivà in Cian Boschi, marcandu pe' in bellu tòccu u cunfin fra i dui cumün. Passâ a regiùn du Rüàu, a munte de Sàlea, u tucca da vixìn u stradùn, passandughe au de sutta e cuntinuandu in zü versu l'Uiveu-Tèra Cuniggiu, pe' chinà pöi versu Campugexa a l'artessa de l'autustràdda. Traversandu, inta Ciâna, e lucalitè de Rapaline, e di Paraggi, u riva inta regiùn da Carènda, ch'a ne porta u numme. Inte l'ürtimu toccu u riàn u l'è stètu incementàu, cun de gròsse müaje in si fianchi ch'i ne cuntegne u lettu. E aa fìn u sbucca inta maìna ai cunfin cu'u Sejâ, ‘na sentêna de mêtri ciü in zü che u punte in se l'Aurelia.[3]
Afluènti
modìficaA ciü parte di afluènti a se ghe caccia daa sinìstra, fra sti lì ghe n'è trèi picìn ch'i se ghe caccia pôcu dòppu l'inissiu du sò cursu, a l'artessa de Cave. De dòppu i ghe sùn:[3]
- U Riàn di Cuùmbi[1], u nàsce a partì da dund'i se ünisce u Riàn di Grupìn cun quellu di Rubìn, a l'artessa da regiùn di Rubèrti, a Sàlea. Tantu ün cumme l'âtru rammu i l'han e funti dae pàrti da Còsta da Tàna, ciü a levante de dund'a nàsce a Carènda.
- U Riàn du Fossu: u l'ha origine inta Funtanavìva, ch'a se tröva ascì sta lì dae parti du Pesâtu. U finìsce inta Carènda da l'Uiveu, dòppu avê pigiàu l'ègua du Riàn de Funtane a munte da gêxa de San Giacumu. U scûre pe'a ciü pàrte au levante du paìse de Sàlea.
- U Riàn de Ciàppe (o de Ciòppe)[1], u dêve u sò numme daa regiùn dund'u pàssa primma de caciâse inta Carènda, tòstu ai cunfin cun Campugexa. U recampa püe i rièi du Murtêu, da Cà du Campu e da Vidua.
- U Riàn Fuscàu[1], u pàrte d'in si munti versu A Peàgna, pe' passà de fiancu ae Belòtte e aa Vallà, fin a rivà daa Carènda de Rapalìne, dund'u se càccia inta Carènda, nu prìmma d'avê passàu ascì a stradda pruvinciale.
De dòppu u riàn u pàssa da San Zòrzu, cu'u cursu ch'u cêga au de sutta de Casermette e u piggia in àndiu tòstu du tüttu drìtu, defèti l'ürtimu chilòmetru u l'è incementàu, fin a che u nu sbucca intu mâ, ina ôta passàu l'Aurelia, a regiùn da Carènda de Sutta e ancù a feruvìa.[4]
Storia
modìficaU numme da Carènda u l'è mensiunàu fin dau mediuevu, scicumme ch'u cumpaìsce cumme Kalenda inti Statüti d'Arbenga du 1288[5], diferènti i sun pöi i nummi ch'i ghe sun stèti dèti de dòppu, fra sti lì u se ricorda Callede fossatum, ch'u se tröva inti catasti du 1420 o, ancù, i vàri Riano delle Calende[6], Canale Calandra[7] e Canale delle Calande, ch'i se tröva inte màppe disegnè du Settesèntu dau Matteo Vinzoni.[1] A stu prupôxitu da ‘na testimuniansa ripurtâ da stu lì u se sa che u riàn, inti periudi de secca, u l'éa döveàu cumme passaggiu da chi u traffegava de sfröxu a sâ, ch'i ne vegnìva da l'entrutèra.[8] De cuntru, aa fìn de stu seculu[9] e inti primmi de l'Öttusèntu, cumme inte carte du Giacomo Brusco[10], u vegne ancù ciamâ La Calenda, mèntre a denuminasiùn La Carenda a cumpaìsce intu saggiu storicu du Cottalasso du 1820.[11]
Ambiènte natüale
modìficaU cursu d'ègua u l'è pe' ina parte sutta tütela ambientale, vistu che a pruvincia de Saùna a l'ha istituìu ina zôna prutètta[12], scicumme che intu riàn se ghe tröva ina gran varietè tantu de ciànte cumme de béstie. De cuntu, fra tütti, a presènsa da tartarüga Emys orbicularis ingauna, ciü de sèrti géneri de rène e de baggi.[13] Cumme ciànte d'ègua dûse se mensiùna tipi de cànne e de alghe, cumme a Chara[13], ch'a l'è rèa. Ancù de interèsse u l'è in picìn laghettu ch'u se furma aa cunfluènsa fra u Riàn de Funtane e u Riàn du Ciò, quand'i furma u Riàn du Fossu (au de sutta de Cave).[14]
Ecunumia
modìficaSebèn che u sò cursu u l'è ciütòstu cürtu, a sò ègua a l'è stèta inti anni sfrütâ, tantu ch'u se sa che intu mediuevu i l'ean presènti di muin[1], ma de sti lì au dì d'ancöi u nu l'è restàu ninte. De cuntru e zône de dunde u pàssa u riàn e sun pe'a ciü pàrte agricule, a partì dae cultivasiùi de fàsce d'uìva, survatüttu fra Sàlea e Cian Boschi, ch'e sùn giè de moddu ch'u ghe picche bèn u sû.[15] Ciü in bassu i làscia pòstu ae stüffe e ae cultüe in campu avèrtu, cumme quelle de ciànte da òrtu e de sciùe, pe'a ciü parte in sa fin du riàn, dund'u gh'è in bèllu nümeu de aziènde agricule.[16] Limitè invece i impianti de l'indüstria, levàu quarche casu, cumme a Cava de Sàlea, dismissa da tèmpu[17], da dund'u se piggiava u tuvu.[1]
Nòtte
modìficaNòtte dialetâli
modìfica- ↑ A prununsia a pò êsse diferènte a segunda du parlante e de sò origini: se ghe dìxe [ka'rɛnda] dae parti di Furtìn e da Carènda, mèntre in Arbenga Veggia u se ghe dìxe [ka'ɹɛnda] (Ca"ènda o Ca(r)ènda), cumme u vegne dìtu ascì inti paisi ch'i l'hàn ina prununsia da "e" avèrta. De cuntru, intu parlà de gènte de l'âta Nêva (presèmpiu) u numme u vegne [ka'ɹenda] (Ca(r)énda), in lìnea cun l'àndiu ch'i l'han sti dialetti. Sun puscìbili, ancù, de furme dunde a "r" a l'è spaìa du tüttu cumme Caènda (pr. [ka'ɛnda]).
Nòtte au tèstu
modìfica- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Ferrando, 2019, Rio Carenda, p. 161
- ↑ 2,0 2,1 AA.VV., 2016, 2.1 Caratteristiche del Bacino - Geografia, p.8
- ↑ 3,0 3,1 3,2 E infurmasiùi presentè e sun stète recampè a partì da: (IT) Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico (torrente Carenda), in sce pianidibacino.ambienteinliguria.it. URL consultòu o 26 dexénbre 2024. Tôe 245110-100-140-150 e 245070-060
- ↑ AA.VV., 2016, 2.6.1.1 Descrizione della rete idrografica - Torrente Carenda allo sbocco a mare, p.18
- ↑ (IT) Josepha Costa Restagno, Gli Statuti di Albenga del 1288, Zena, Società Ligure di Storia Patria, 1995. (I 104; III 76)
- ↑ Matteo Vinzoni, Tipo geometrico di parte della Riviera di Ponente, Zena, 1750
- ↑ (IT) Matteo Vinzoni, Pianta del Commissariato della Sanità di Albenga, in Pianta delle due Riviere della Serenissima Repubblica di Genova divisa ne Commissariati di Sanità, Zena, 1758, p. 80.
- ↑ (IT) AA.VV., Matteo e Panfilio Vinzoni nella città e nel territorio di Albenga (1750-1), in Carte e cartografi in Liguria, Zena, SAGEP Editrice, 1986, pp. 145-160, ISBN 9-788-87058212-3.
- ↑ (IT) Carta topografica in misura del litorale della Riviera di Ponente (Parte sesta), in sce igmi.org. URL consultòu o 29 dexénbre 2024.
- ↑ Giacomo Agostino Brusco, Delineazione della Costa fra il Capo delle Mele e Pietra, Zena, 1800 ca.
- ↑ (IT) Giuseppe Cottalasso, Capo VIII. Dei Fiumi, e Torrenti che sono fra i confini della Città d'Albenga., in Saggio storico sull'antico ed attuale stato della città d'Albenga compilato da Giuseppe Cottalasso avvocato, Zena, Stamperia Delle-Piane, 1820, p. 158.
- ↑ (IT) Area protetta Provinciale Rio Carenda, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 29 dexénbre 2024.
- ↑ 13,0 13,1 Ferrando, 2019, Rio Carenda, p. 162
- ↑ (IT) Area protetta Provinciale Rio Carenda, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 27 dexénbre 2024.
- ↑ AA.VV., 2016, 2.5.2.2.1 Territori agricoli - Colture permanenti arboree, p.16
- ↑ AA.VV., 2016, 2.5.2.1 Territori agricoli - I seminativi, p.16
- ↑ AA.VV., 2016, 2.3.8 Cave, p.13
Bibliugrafìa
modìfica- (IT) Daniele Ferrando, I Corsi d'acqua e le Valli delle Alpi Liguri, vol. 1, Ciüsanegu, Grafiche Amadeo, Arvì 2019, pp. 168-173.
- (IT) AA.VV, Carenda (Piano di bacino, stralcio sul rischio idrogeologico) (PDF), in sce pianidibacino.ambienteinliguria.it. URL consultòu o 26 dexénbre 2024.
Âtri prugètti
modìfica
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Carènda
