Série A (balón)

A Série A a l'é a màscima categorîa e ciù inportànte conpetiçión italiànn-a de balón, òrganizâ a partî da-o 1912 e d'ancheu arivâ a-a sò ediçión nùmero çénto e un.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Série A
Sport	Balón (zêugo)
Tîpo	Clùb
Federaçión	F.I.P.A.P.
Pàize	Itàlia
Òrganizatô	F.I.P.A.P.
Tìtolo	Canpión d'Itàlia
Avertûa	Arvî
O serâ	Novénbre
Parteçipànti	10 squàddre
Fórmola	Gîón a l'italiànn-a
Retrocesción in	Série B
Scîto Internet	FIPAP
Stöia
Fondaçión	1912
Detentô	Imperiese
Trofêo o riconosciménto

Fonçionaménto

A Série A a l'é o ciù inportànte tornêo do canpionòu naçionâle de balón, dæto ch'a l'é a màscima categorîa de quésto spòrt, e ancheu a conprénde dêxe squàddre in tùtto che vêgnan ségge da-a Ligùria che da-o Piemónte. A Série A a l'é organizâ in sce træ fâze diferénti, andàndo aprêuvo a coscì dîta "fórmola Bresciàn".

A prìmma pàrte do canpionòu, ch'a l'é quélla prinçipâ, a l'é a coscì dîta "regular season". Inte sta fâze chi gh'é i scóntri dirétti tra tùtte e squàddre do canpionòu, inte 'n órdine ch'o l'é determinòu da-e sò poxiçioìn inta stagión pasâ, co-o formâto conosciûo cómme gîón a l'italiànn-a, pe 'n totâle de 18 giornæ inclûzo ségge e partîe d'andâta che quélle de retórno. In sciâ bâze di rizultâti de sta fâze chi, l'é decretòu i nómmi de çìnque squàddre che pìggian pàrte a-i play-off e de âtre ch'én pe cóntra costréite a zugâ i play-out.

Ségge i play-off che i play-out són disputæ co-a fórmola do gîón a l'italiànn-a, dónca gh'é de lóngo de partîe d'andâta e de retórno inte 'n órdine ch'o l'é determinòu da-a poxiçión goagnâ inta prìmma fâze, co-o gîón de play-off ch'o conprénde e prìmme çìnque squàddre da regular season e quéllo de play-out ch'o l'é formòu da-e âtre çìnque. Inta segónda fâze e vitöie vàn doî pónti in càngio di tréi da regular season, a tùtte e mainêe són d'azónze a-o pontézzo za goâgnòu e fàn clascìfica cómme i âtri a-a fìn da sta fâze chi.

E prìmme træ squàddre a-i play-off goâgnàn a partecipaçión dirètta a-e semifinâle pò-u scudétto; in càngio, l'ùrtimo pòsto disponìbile o l'é asegnòu a-a prìmma clascificâ do tornêo tra e âtre dôe do quésto gîón e-e prìmme dôe clascificæ ch'àn zugòu quéllo de play-out. Inti sparéggi a partîa a l'é ùnica (con cóbie 4° play-off - 2° play-out e 5° play-off - 1° play-out e dòppo o scóntro dirètto tra e dôe ch'àn pasòu a prìmma partîa) e cómme cànpo l'é çernûo o sferistêio da prìmma clascificâ asolûta. Da-o gîón de play-out se decìdde e squàddre ch'én retrocèsse inta Série B ascì, sàiva a dî e ùrtime clascificæ de sta fâze chi.

O canpionòu de Série A o se conclùdde co-e partîe de semifinâle e da finâle do scudétto, co-e quàttro squàddre qualificæ a l'ùrtima fâze che zêugan di dóggi incóntri, co-a partîa de andâta, quélla de retórno e, s'a l'é necesâia, unn-a de sparéggio. E cóbie de semifinâle són 1° play-off - squàddra da-i sparéggi e 2° play-off - 3° play-off, co-a partîa d'andâta ch'a l'é zugâ into sferistêio da squàddra ciù èrta de pontézzo, o sparéggio o l'é de lóngo in sce cànpo neótro.

Pe de ciù, e quàttro squàddre inte 'na poxiçión ciù èrta a-a fìn da regular season se goâgnan a parteçipaçión a-a Cóppa Itàlia da màscima série.

Stöia

Scibén che i prìmmi tornêi de balón remóntan a-a fìn do sécolo XIX, a l'época de zugoéi lezendâi cómme o Giuseppe Filippa "Ghindo" de Cravansànn-a, o prìmmo canpionòu regolâre de sta disciplìnn-a chi o s'é dispotòu sôlo into 1912. Tra i atlêti ciù avoxæ de quélli ànni, se pêuan aregordâ o Riccardo Fuseri, canpión pe quàttro ànni de fîa, o Pierino Bonsignore e o Maggiorino Bistolfi, con doî scudétti ciaschedùn, e o Raffaele Ricca, ch'o l'à goâgnòu quàttro canpionæ. Into córso de 'n partîa a Àsti into 1920, o sanremàsco Milin Panizzi o l'à tiòu 'n balón de 180 gràmmi a 'na distànsa de 87,5 mêtri, stabilìndo un di ciù antîghi recòrd da disciplìnn-a. Inte sto perîodo chi o canpionòu de balón o l'êa asæ conosciûo o l'àiva bén bén de tifôxi, rivalezàndo co-o nêuvo zêugo do balón. Pe de ciù, se peu aregordâ cómme o Vittorio Pozzo, comisâio técnico da naçionâle italiànn-a de balón ch'a l'à goâgnòu doî mondiâli, o Carlo Parola, o Renato Cesarini e tànti âtri zugoéi da balón, avéssan zugòu a quésta disciplìnn-a ascì.

Inti ànni trénta o balón o pàssa sott'a l'òrganizaçión sportîva de l'Òrganizaçión Naçionâle Dòppo lavôro (OND), ch'a gestîva tùtte e ativitæ de l'época, ma o pîgia pöchi finançiaménti trêuvàndose inte 'n perîodo de fórte crîxi e vegnìndo emarginòu da-o rèsto do panoràmma sportîvo naçionâle. O canpionòu de l'época o l'àiva pochìscima inportànsa, con 'n nùmero asæ contegnûo de squàddre; adreitûa, into 1937, a-o canpión Paolo Rossi o no l'é stæto poscìbile difénde o sò tìtolo aprêuvo a-o fæto che i òrganizatoî no l'àivan avisòu in ténpo de l'inìçio da conpetiçión. Into màzzo do 1946 gh'é stæta 'na riunión de vàrri tifôxi e ecs dirigénti a Torìn con l'òbietîvo de òrganizâse inte 'na federaçión ma i travàggi són stæti asæ lónghi e, into méize de dexénbre de quéllo ànno, o balón o l'é stæto inglobòu inta federaçión de tanboêto.

Inti mæximi ànni, sùbito dòppo a fìn da goæra, o l'êa arestòu sôlo quàrche sferistêio ancón in fonçión, con l'intrêga disciplìnn-a ch'a vegnîva in pràtica gestîa da-i tréi inpiànti de Torìn, Àrba e Àcqui inte 'na manêa forteménte specolatîva. Pe de ciù, o canpionòu o l'êa zugòu a seténbre, a-a fìn da stagión sportîva dedicâ sorviatùtto a-i tornêi, fæto ch'o portâva i zugoéi a no trovâse inte mêgio condiçioìn pò-u scudétto. O canpionòu da màscima série o vêgne tórna inandiòu a partî da-o 1947 (sénsa âtre interuçioìn scìnn-a quélla do 2020, caxonâ da-a pandemîa COVID-19), co-e pöche squàddre de l'época e co-a sfìdda ritrovâ tra l'Augusto Manzo, conscideròu un di ciù fórti zugoéi da stöia do balón, e o sò grànde rivâle Francesco Gioetti. Defæti, tra o 1947 e o 1951, o canpionòu o vêgne goâgnòu pe çìnque vòtte de fîa da-o Manzo, co-în'inpréiza ch'a no l'é ciù stæta ripetûa. Pe de ciù, into 1942, o Manzo o l'àiva parteçipòu ascì a-o canpionòu de balón co-o brasàllo, vinçéndo cóntra i ciù avoxæ specialìsti de quélla disciplìnn-a.

Co-o prinçìpio di ànni '50 o balón o l'incoménsa tórna a svilupâse aprêuvo a-i sfòrsci de çèrti diretoî, cómme quéllo do sferistêio de Àrba, o Romualdo Isnardi, e do giornalìsta da Gazzetta d'Alba Remo Gianuzzi, con l'òbietîvo de liberâ o balón da-e scomìsse, avrìndolo a-i zoêni e faxéndolo conósce in scî giornâli. Into 1951, a Torìn, a l'é stæta dónca creâ l'Unión Italiànn-a Balón Elàstico (UIPE, Unione Italiana Pallone Elastico), co-a prezénsa, tra i âtri, de l'Isnardi, de Gianuzzi e de Manzo.

Sta disciplìnn-a chi a l'incoménsa coscì a atirâ l'interésse di giornâli: inte quésto perîodo publicaçioìn cómme La Stampa, Il Popolo Nuovo, Tuttosport, a Gazzetta del Popolo, Il Secolo XIX e il Corriere del Popolo coménsan a riportâ inte 'n mòddo regolâre a crònaca di fæti da-o móndo do balón. Són inouguræ i nêuvi sferistêi de Càrcae, Sàn Stêva Bélbo, Inpêia, Cêva, Cùnio e Bra, méntre tórnan in ativitæ quélli de Àsti, Bêne Viagénn-a e Lêua. Into 1951 a finâle do tornêo de Torìn tra l'Augusto Manzo e o Franco Balestra, in contenporània a-o derby da çitæ de zêugo do balón, a l'à ciù de 5.000 spetatoî. Into mæximo perîodo o spòrt o se svilùppa inte 'n mòddo ciù profescionìstico: into 1953 o canpiòn de Prelà Franco Balestra o pàssa a-a Sapet Torino co-in contràtto de 500.000 frànchi a l'ànno, 'n pö mêno de quànte o vegnîva pagòu a-i zugoéi da balón ma a ògni mòddo asæ consciderévole. Aprêuvo a-o fæto che i tornêi garantîvan di gròsci goâgni a-i sò òrganizatoî, levàndo de interésse a-o canpionòu, into 1959 a federaçión a l'à stabilîo che tùtte e squàddre de prìmma e segónda categorîa dovéssan ripozâ pe fòrsa a-o mêno o giórno prìmma de partîe de canpionòu.

In sciâ fìn, co-i ànni '60, o canpionòu o l'é tórna diventòu l'evénto sportîvo ciù inportànte da stagión, co-i tornêi che són amermæ de nùmero e frequénsa. Sto chi o l'é 'n perîodo de gràn popolaritæ pe-o balón, con migiæa de tifôxi a ascìste a-e partîe de gréndi canpioìn cómme Piero Alemanni, Aurelio Defilippi, Donato Feliciano, Beppe Corino e Guido Galliano. A fìn de st'época chi a l'é segnâ, into 1964, da-o retîo de l'Augusto Manzo e, into 1967, da-a demoliçión do grànde sferistêio de Torìn, l'Edmondo De Amicis. A l'é pöi incomensâ a rivalitæ tra o Felice Bertola e o Massimo Berruti, che se contendiàn o tìtolo pe squæxi vìnt'ànni.

Into 1983 o vêgne zugòu pi-â prìmma vòtta o tornêo da Cóppa Itàlia e, a partî da-o 1992, són òrganizæ e prìmme conpetiçioìn internaçionâli. Da quéste o s'é pöi svilupòu o canpionòu mondiâle di spòrt sferìstichi, zugòu in Itàlia ascì inte l'ànno 2004.

Àlbo d'öo

Chi de sótta gh'é 'n estræto de l'àlbo d'öo do canpionòu italiàn de balón. A partî da-a sò prìmma ediçión, zugâ inte l'ànno 1912, o tìtolo o l'é stæto goâgnòu da squàddre de vintéutto çitæ diferénti.

• 1912: Mondovì (1°)
• 1913: Mondovì (2°)
• 1914: Mondovì (3°)
• 1915: Mondovì (4°)
• 1917: Torìn (1°)
• 1918: Torìn (2°)
• 1919: Bra (1°)
• 1920: Àcqui (1°)
• 1921: Tornêo individoâle
• 1922: Bra (2°)
• 1923: Àcqui (2°)
• 1924: Beinétte (1°)
• 1925: Inpêia (1°)
• 1926: Inpêia (2°)
• 1927: Cùnio (1°)
• 1928: Àsti (1°)
• 1929: Bra (3°)
• 1930: Neive (1°)
• 1932: Torìn (3°)
• 1933: Torìn (4°)
• 1934: Torìn (5°)
• 1935: Canélli (1°)
• 1936: Àrba (1°)
• 1937: Torìn (6°)
• 1938: Àrba (2°)
• 1947: Àrba (3°)
• 1948: Àrba (4°)
• 1949: Àrba (5°)
• 1950: Àrba (6°)
• 1951: Àrba (7°)
• 1952: Inpêia (3°)
• 1953: Ougùsta Benéize (1°)
• 1954: Mondovì (5°)
• 1955: Torìn (7°)

• 1956: Àcqui (3°)
• 1957: Torìn (8°)
• 1958: Aspe Cêva (1°)
• 1959: Torìn (9°)
• 1960: Torìn (10°)
• 1961: Torìn (11°)
• 1962: Àrba (8°)
• 1963: Cùnio (2°)
• 1964: Cùnio (3°)
• 1965: Cùnio (4°)
• 1966: Andêua (1°)
• 1967: Andêua (2°)
• 1968: Andêua (3°)
• 1969: Canâ (1°)
• 1970: Cùnio (5°)
• 1971: A Céive (1°)
• 1972: A Céive (2°)
• 1973: Monestê Bórmia (1°)
• 1974: Monestê Bórmia (2°)
• 1975: Àrba (9°)
• 1976: Cùnio (6°)
• 1977: Àrba (10°)
• 1978: Monestê Bórmia (3°)
• 1979: Àrba (11°)
• 1980: Monestê Bórmia (4°)
• 1981: Monestê Bórmia (5°)
• 1982: Sàn Stêva Bélbo (1°)
• 1983: Çéngio (1°)
• 1984: Àrba (12°)
• 1985: Sàn Stêva Bélbo (2°)
• 1986: Àrba (13°)
• 1987: Cùnio (7°)
• 1988: Cùnio (8°)
• 1989: Canâ (2°)

• 1990: Canâ (3°)
• 1991: Àrba (14°)
• 1992: Àrba (15°)
• 1993: Cortemìlia (1°)
• 1994: Tàggia (1°)
• 1995: Dôçêo (1°)
• 1996: Dôçêo (2°)
• 1997: Spîgno Monferòu (1°)
• 1998: Cùnio (9°)
• 1999: Cùnio (10°)
• 2000: Cùnio (11°)
• 2001: Montexéllo d'Àrba (1°)
• 2002: Montexéllo d'Àrba (2°)
• 2003: Sàn Stêva Bélbo (3°)
• 2004: Cùnio (12°)
• 2005: Cùnio (13°)
• 2006: Àrba (16°)
• 2007: Doliàn (1°)
• 2008: Diàn d'Àrba (1°)
• 2009: Vilanêuva do Mondovì (1°)
• 2010: Vilanêuva do Mondovì (2°)
• 2011: Canâ (4°)
• 2012: Àrba (17°)
• 2013: Canâ (5°)
• 2014: Canâ (6°)
• 2015: Àrba (18°)
• 2016: Castagnêue de Lànse (1°)
• 2017: Castagnêue de Lànse (2°)
• 2018: Cùnio (14°)
• 2019: Castagnêue de Lànse (3°)
• 2021: Cortemìlia (2°)
• 2022: Cortemìlia (3°)
• 2023: Dôçêo (3°)

Bibliografîa

• (IT) Luigi Mussi, Remo Gianuzzi e Augusto Manzo, Storia del gioco del pallone e similari, Àrba, Edizioni Paoline, 1952.
• (IT) Luigi Mussi, Remo Gianuzzi e Augusto Manzo, Cento anni di pallone elastico, Àrba, Edizioni Paoline, 1971.
• (IT) Giorgio Caviglia, Pallapugno - Vite da raccontare, Camerànn-a, I.E.E. Editoriale Europea, 2005.
• (IT) Antonino Piana, Storia della pallapugno - pallone elastico, 5 vol., Impressioni Grafiche, 2010.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Série A

Colegaménti estèrni

• (IT) Scîto ofiçiâ da Federaçión Italiànn-a Balón, in sce fipap.it. URL consultòu o 6 novénbre 2023.
• (IT) Lo Sferisterio - nêuve e calendâio da série A de balón, in sce losferisterio.it. URL consultòu o 6 novénbre 2023.