ZE-P
Sta paggina chie a l'è scrita in zeneize
co' ina grafia tipo quella do Prian do 1745

Bataggia de Leppanto, scontro navâ combattuo o 7 òtôbre 1571 into gorfo de Leppanto tra-e forçe de prinçipæ possançe navæ catolliche do Mediterannio ocidentâ da 'n lao e quelle arecugeite da-i Turchi inti so dominni œüropei, axattichi e africhen da l'atro.

L'afresco di muzei vatichen

A bataggia de Leppanto a l'è indubbiamente a ciu gran bataggia da mæña a remme, no solo de tutto o sec. XVI, ma de tutto o periodo remmico da-o Medioevo in ça: e ço no soltanto pe-o nummero de galee che l'un e l'atro aversaio pôzan in campo, ma pe l'effetto navâ che questa a produsse, sciben che-o scopo inmediao che i conligæ catollichi avieivan dovuo propoñise, saiv'a dî a libiaçion de Çipro, o no foì razonto.

Pe comprende de fæto tutta l'importança morâ da vittoia conseguia presso e izoe Scurçoæ into gorfo de Leppanto inte l'ottobre do 1571, ocore pensâ che da-o giorno che-o Maometto II o l'aiva conquistao Costantinoppoli e destruto l'impeo bizantin, a possança terestre e navâ di Turchi a l'ea sempre vegnua crescendo, e tutti i sforsci, in veitæ poco tenaxi, de possançe crestiañe pe infrenâla ean falii. I armæ navæ de Veneççia e de Spagna n'aivan posciuo impedî o dilagâ di Turchi into Mediterannio: Neigroponte e gran parte da Moêa ean stæte arancæ a Veneççia, l'Axa Menô e l'Egitto ean stæti conquistæ, a navegaçion pe-o Mâ Neigro ciósa; i stæti barbæschi ean vegnui vassalli do surtan de Costantinoppoli; e coste de l'Itallia, e izoe tirreñe sacchezæ e devastæ; l'aliança do Françesco I e de l'Enrico II de França co-i Turchi e co-i sovren barbæschi a l'aiva marcao o cormo de l'óprescion do Mediterannio.

De desgraçiæ batagge navæ, di eroî da polittica do Carlo V aveivan depresso i annimi (Prevveza, e Zerbe) e difuzo a persuaxon che i Turchi foisan invinçibbili. Doî fæti vègnan a redâ a-i Ocidentæ a fiduccia in lô mæximi, a mostrâ che i Turchi invinçibbili no-o l'ean: o falio asciddio de Mâta (1565) e a totâ sconfita turca a Leppanto.

O cian de bataggia

L'ócaxon pe questa nœuva liga de Veneççia co-a Spagna e co-o ponteffiçe Pio V, a-a quæ voxe inçitatrixe rispoze ascì squæxi tutti i prinçipi italien, a fu dæta da l'asciddio (1570), posto da l'armâ turca a-e forteççe de l'izoa de Çipro, da circa un seccolo possesso veneçian. A l'invocaçion d'agiutto fæta da Veneççia, e quæ forçe navæ no ean in graddo da lô de resciste a-o squàscio nemigo, rispoze o pappa Pio V, ch'o s'adœuviò perché o Feipo II de Spagna ascì o mandesse di agiutti navæ. Quantunque averso a Veneççia, o re' de Spagna, persuazo che l'acatto de Çipro à œuvia di Turchi o l'aviæ agravao ascì a condiçion da Spagna into Mediterannio, o l'aconsentì che l'armâ spagnolla d'Itallia (Siçillia, Nappoli, Sardegna, merçenai zeneixi) a pigesse parte a-a campagna a-i ordi do Zan'Andria Doia, nevo do grande Dria. Ma o Zan'Andria o zonse tardi a-o convegno de Corfù, sciché Veneçien e Pontifiççi areston inattivi a aspêtâlo, dando coscì tempo a-i Turchi de conquistâ Nicoxia e d'ascidiâ Famagosta.

A campagna do 1570, completamente sterrile, a lasciò un graviscimo strascin de polemmiche, d'acuze, d'apologie. Veneçien e Spagnolli se ballezon a responsabilitæ de l'insucesso; e fu meito grandiscimo do Pio V l'avei con grande inscistença e calô ótegnûo che into mazzo do 1571 foise concruzo a "Sacra Liga" tra a Spagna, a Santa Sede e Veneççia, a-a quæ s'associò o ducca de Savoia, Emanoælo Filiberto, o ducca de Parma, l'Orde de Mâta, o granducca de Toscaña, a Repubbrica de Zena, o ducca d'Urbin e o ducca de Parma.

Capitannio generâ fu o figgio adurtèn de l'impiao Carlo V, don Zane d'Aostria, sotta i quæ ordi stette o Marc'Antogno Colonna comandante di Pontifiççi, Sebastian Venê, capitagno generâ di Veneçien, Andria Provaña, armiraggio do ducca de Savoia, Zan'Andria Doia, cappo de forçe aoxiliaie di Zeneixi, o priô Giustignan de l'Orde de Mâta e o l'Ettore Spinnoa, capitagno generâ da Repubbrica de Zena.

E forçe crestiañe ean imponente; segondo i documenti ciu aotoeivi, 14 galee de Spagna, 31 galee do viçereamme de Nappoli, 10 galee de Siçillia, 11 galee do Zan'Andria, 13 galee di apâtatoî zeneixi a-o sódo da Spagna constitoivan l'armâ fornia da-o Feipo II, Veneççia a l'aiva posciuo rœünî 105 galee e arcuñe galeaççe (a veja); 12 galee ghe l'aiva misse o pappa, noezàndoe da-o granducca de Toscaña, 3 o ducca de Savoia, 3 l'Orde de Mâta; gh'ea da pœu di atre nave menoî, da carrego, ch'anavan aprœuv'à l'armâ. In totâ, segondo scriveiva o don Zane a-o re' so fræ, 208 galee, 6 gaiaçe, 24 nave con à bordo un complesso de circa 26.000 combattenti, tra-i quæ a sciô da nobiltæ de Çeçeja, de Nappoi, di stati italien de tæra ferma, che no poendo fornî de nave, a s'ea imbarcâ in sce quelle di aliæ, comme venturê; o Lusciandro Farneize de Parma, o Françesco Maja da Rove d'Urbin, o Paolo Giordan Orscin, l'Ottavio e o Scigismondo Gonzaga: in totâ circa 3000 gentilommi, çertidun assódæ, çert'atri voentai.

Superao tente dificortæ, derivante da-e reçipproche difidençe tra Spagnolli e Veneççien e da-o dexideio do Feipo II che l'armâ a foise dœuviâ pe conquistâ Tunnexi (e no pe deliviâ Çipro), don Zane o partì da Mesciña a-a fin de settembre verso o Levante pe incontrâ l'armâ turca, forte de circa 160 galee, segondo e informaçioin riçevue, otr'à numioxiscime nave a veja, con a bordo i çellebri gianiççei; a queste forçe se gh'ea da pœu azonto tante gaiote do dezavoxao Uluç Alì (Oloccialì), segnô d'Argê.

I Turchi aivan corso l'Adriattico dementre che e so forçe terestre strenzeivan Famagosta e costrenzeivan o Marc'Antogno Bragadin a capitolâ (18 agosto); da pœu, saciuo da rœünion de forçe crestiañe (che però o credeiva ben infeioî pe nummero a-e so), o l'Alì pascià, comandante supremmo, o s'ea retiao into gorfo de Leppanto, donde a-a matin do 6 ottobre o sciortì pe incontrâ o nemigo a l'imboccatua do gorfo rente e Scurçoæ. Da l'uña e da l'atra parte fu preizo e poxiçioin de combattimento, za precedentemente stabilie.

O fresco do Vasari into Vatican

L'armâ crestiaña a se desteize in linnia de fronte, assæ incurvâ, avendo denanti a lê e galeaççe, che, munie de possentiscime e numioze artagiaje, doveivan sostegnî o primmo ronçon e rompî co-o so fœugo a linnia nemiga, e avendoghe a-e spalle un stœu de galee do marcheize de Santa Croxe comme riserva e destinæ a fâ passâ di combattenti in sce-e galee in linnia in caxo de bezœugno.

L'estremma aa scinistra a razentava squæxi a costa da Greççia, pe impedî l'agîamento nemigo; questa a l'ea a-i ordi do proveditô veneçian Aostin Barbarigo; l'aa drita a l'ea invece in mâ averto a-i ordi do Zan'Andria Doia e sença proteçion.

Pe evitâ di sospetti de dizerçion e galee de possançe alliæ ean stæte distribuie co-in criteio speciâ, intramezando e spagnolle a-e veneçiañe, a-e pontifiççie e a quelle de Mâta, de Zena e di venturê zeneixi; ma a-o centro s'ea posto e træ capitañe, quella de don Zane a gh'aiva a-a so drita quella do Colonna e da pœu quelle do ducca de Savoia e de Mâta e a-a scinistra quelle de Veneççia e de Zena.

I Turchi, sciortindo da-o gorfo de Leppanto, ean liatri ascì in formaçion frontâ, incurvâ, avendo a-o centro a capitaña generâ in sce-a quæ îsava a bandea o Meḥemet Alì; a-a scinistra quella do Mehmet Shoraq (o Scirocco di cronisti italien) e a l'estremma drita quella de l'Uluç Alì.

A bataggia, començâ into pomeriggio, a l'ebbe despægi aspetti: a-o centro, doppo avei passao con quarche danno l'ostaccolo de gaiaçe, l'armâ turca a vègne a contatto diretto co-o centro crestian; e galee de doe parte s'investin, tentando reçiprocamente i equipaggi e e infantaje imbarcæ de penetrâ a bordo de galee che g'aivan promê. De manœuvre speciale no ghe ne fu, ma soo che di furibondi attacchi, che duon scin a-o tramonto, quande, doppo fèiscima rescistença, a capitaña turca a fu conquistâ da-i crestien e o comandante supremo o cheite amaçao.

In sce l'aa scinistra crestiaña, a-a quæ gh'ea preposto l'Aostin Barbarigo, e cose daprimma vózèttan a-o desfavô di conligæ, percose, tentando un agîamènto, o Mehmet Shoraq o poe' "spontâ" a linnia, assalindo coscì de fronte e à tergo e galee che constituivan a linnia estremma. Ma o Barbarigo con rappida mòssa o vóze' e proe contra o nemigo e o l'astalò l'agîamento, agiutao inte sta manœuvra da 'na gaiaça che abilmente a vègne à cannonezâ i nemixi à tio curtiscimo.

Inte sta faze da bataggia fu fejo mortalmente o Barbarigo, e amaçao o proveditô Canâ; à çentanæa cheite i combattenti de doe parte. A-a fin a-o proveditô Contæn gh'ariescì de conquistâ a galea do "Scioco", ch'o fu preizo. Ço dette a l'aa drita turca o segnâ da retiadda, ch'a se compì in dezorde, con cattua de tanti legni.

E cose andon despæge in sce l'aa drita di crestien, percose o Zan'Andria Doia, pe timô de 'n agjamento do "Loccialì" (atri dixan pe evitâ o combattimento), o s'alargò benben à l'amâ seguio da un çerto nummero de nave zeneixi e veneçiañe, determinando coscì 'na grave rottua da linnia. Bolandose tutt'assemme inte quell'intervallo i Turchi poettan conquistâ despægie galee, tra-e quæ a capitaña de Mâta, doe do pappa e uña do ducca de Savoia. Acorse finalmente o Zan'Andria Doia co-ina converscion; acorse a resserva do Santa Croxe; fu atapao a falla, fu ricuperao arcuñe de galee perdue: o Loccialì, sença goæi stâsel'à lociâ, vedendo ormai rotto o centro e l'aa drita, o s'alontanò à vœuga arancâ da-o campo de bataggia.

A repplica de l'armiraggia de don Zane a-o muzeo marittimo de Barçeloña

Inmensa a fu a vittoia: preizo 117 legni nemixi, 50 afondæ ò bruxæ; amaçao circa 8000 Turchi, 10.000 i prexonê, liberao tantiscimi crestien, che i Turchi gh'aivan a bordo comme scciavi aditi a-a manœuvra de remme. Tra i morti o capitagno generâ, i pasciæ' de Lesbo, de Scio, de Rodi, de Neigroponte e o mæximo Scioco, deceduo pe-e feje doi giorni doppo a bataggia. E perdie crestiañe fun de circa 7500 ommi, tra-i quæ o Barbarigo, un strœuppo de sorvecommiti (capitagni de galee) veneçien e tantiscimi gentilommi, cavagêi de Mâta e de San Steva, e venturê; o nummero di feji o fu noteive. Ma quello nobbile sangoe o l'ebbe di effetti grandiscimi: fu destruto a lezendia de l'invinçibilitæ di Turchi, fu scciancao o peigo de 'n urteiô dominnio turco into Mediterannio; fu segnao o començo da decadença marittima di Otomoen. Quanto a-i effetti materiæ, a staxon avançâ e e pèrdie soferte sconseggion un inmediao sfrutamento da vittoia e a campagna repigiâ into 1572, pe di gravi dissensci tra Veneçien e Pontifiççi da 'n lao e don Zane d'Aostria da l'atro, a l'arestò moçça à mezo. Çipro a no fu arecoviâ; Veneççia, difidente, a feççe paxe co-i Turchi, rinonçiando a l'izoa: tra Veneççia e a Spagna se scavò un sorco profondo ch'o no fu ciu cormao.

Bibliografia modìfica

Atri progetti modìfica

Contròllo de outoritæLCCN (ENsh85076044 · GND (DE4208635-8 · BNF (FRcb12203085q (data) · BNE (ESXX530063 (data)