Liguri Antighi: diferénse tra e verscioìn
Contegnûo scasòu Contegnûo azónto
wlink, tl, fix nòtte |
|||
Lìnia 1:
{{Grafîa ofiçiâ}}
[[File:Gallia Cisalpina-fr.svg|thumb|350px|I antîghi Lìguri in Italia]]
== Preistöia e prìmmi insediaménti ==
I '''Antighi Liguri''' son stæti a popolaçión originâia da [[Liguria|Ligùria]]. A prêuva són i rèsti di òmmi atrovæ inte gròtte de Toiàn, de Finâ, de Vintimìggia. Primma de l'etæ de [[Romma]] e popolaçioìn lìguri êan divîze in naçioìn, e no ghe n'êa sôlo in sciâ Ligùria, ma se trovâvan anche in squæxi tùtto o [[Piemonte]], a [[Svissea|Svissëa]] meridionale de ancheu, a [[Provensa|Provénsa]] françèize, inte l'Oltrepò Paveise e a [[Provinsa de Piaçensa]]. Inte quest'àrea gh'é ancón tanti nommi de pàixi de örìgine lìgure.
I Lìguri no êan 'na razza europêa; quande in Italia son arivæ i Indeuropei, pâ che i Lìguri ghe fîsan za; i archeòloghi dixan ch'o l'êa 'n pòpolo pre-indeuropeo ò anario (comme i [[Baschi]]). E donca gh’êa di Lìguri tra
E testimoniànse da prezénsa de l’òmmo in Ligùria són da çercâ scìnn-a da-a preistöia. Vixìn a-o pòrto de [[Nissa|Nìssa]], inta Tæra Amâ, l’é stæto trovòu de tràcce de ciù antîghe cabànn-e costroîe da cacioéi nòmadi, quæxi 300.000 ànni fa. A prìmma stratigrafîa a l’à mostròu despægi perîodi insediatîvi, con rèsti de cabànn-e òvali co-o fȇugo into mȇzo, riseu scavisæ, rascìn e béstie caturæ quæ pòrchi sarvæghi, tartarûghe, rinocerónti de Merk, liofànti meridionâli, beu sarvæghi e öxélli. Vixìn a [[Leua|Lȇua]] l’é stæto trovòu tràcce de l’òmmo de Neanderthal. Inte gròtte de [[Toiàn]] són vixìbili ségni che quélli pòsti ȇan frequentæ a-a fìn do [[Paleolìtico]] Supeiô. Inta gròtta di Brìcchi Rósci de [[Ventemiglia|Vintimìggia]] l’é stæto trovòu di rèsti ch’aregòrdan l’Òmmo do Cro-Magnon. A [[Finô|Finâ]] (Ænn-e Àrbe) se trȇuvan testimoniànse do [[Neolìtico]] con di diségni che se pȇuan datâ fra i 20.000 e i 18.700 ànni fa e inte gròtte lóngo o torénte Penavàira, inta valàdda co-o mæximo nómme into teritöio igàono, l’é stæto trovòu rèsti de òmmi de 7.000 anni primma de Crìsto.
A partî da-o segóndo milénio prìmma de Crìsto (Neolìtico) se gh’àn notìçie da prezénsa di lìguri in sce ’n teritöio asæ grànde ch’o corispónde ciù o mȇno a tùtta l’Itàlia setentrionâle.
A ògni mòddo se pénsa che i antîghi lìguri se són scistemæ in sciâ costȇa mediterània da-o Ròdano a l’Àrno (coscì o scrîve o [[Polìbio]]), arivàndo co-a sò prezénsa scìn’a-a costȇa mediterània spagnòlla a ponénte e a-o [[Téivie|Tévere]] vèrso sùd-èst e colonizàndo e îzoe da [[Corsega|Còrscica]], da [[Sardegna|Sardégna]] e da [[Siçillia|Sicìlia]]. A poéiva ȇse ’na popolaçión de quæxi 200.000 persónn-e, spartîe inte vàrie tribù. De lô ne rèstan numerôxi repèrti de tæra chéutta. De manimàn e migraçioìn di [[Cèlti]]<ref>[[Giacomo Devoto]], inta sò òpia ''Gli antichi italici'',
== I Lìguri inte testimoniànse di aotoî antîghi ==
I Lìguri êan génte di monti. Mangiâvan sorviatùtto servaginn-a, formaggio e læte. Gh'ean quei che de lòu êan merçenari e anavan a fa' a guæra pe' âtri pàixi (Cartagine o [[
{{Çitaçión|I Lìguri stàn inte ’na tæra sarvæga e a sò vìtta a l’é dûa e descòmoda tra fadîghe e o contìnoo travagiâ p’agiutâse l’un con l’âtro. L’ezerciçio fìxico e a sobriêtæ do mangiâ fàn sci che i sò còrpi ségian stìggi ma into mæximo ténpo robùsti. Gh’àn in mòddo de fâ rùstego e no àman ni o sgoàsso ni e comoditæ. E dònne són fòrti e forzelûe cómme i òmmi; i òmmi són cómme e béstie sarvæghe e, inte ’n conbatiménto, ghe veu tréi Gàlli pe fâ ‘n Lìgure. Inte tùtte e ativitæ rischiôze són capâçi e ardimentôxi. Vàn pò-u mâ scìnn-a-e costêe de l’Àfrica e sfìdan con coràggio tùtti i perìcoli.
I Lìguri són nominæ pe-a prìmma vòtta inte ’n tòcco do [[Ezìodo]] riportòu da-o [[Strabón]]<ref>[[Strabón]], ''[[Geografia (Strabone)|Geografia]]'', VII.3.7, traduçioîn in:
I Lìguri són nominæ pe-a prìmma vòtta inte ’n tòcco do Ezìodo riportòu da-o Strabón<ref>[[Strabone]], ''[[Geografia (Strabone)|Geografia]]'', 7.3.7, [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/7C*.html] scito Lacus Curtius, in traduzione inglese de H.L. Jones, pubblicata inta Loeb Classical Library, Harvard University Press in 8 volumi, 1917-1932 [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/home.html]; [http://www.mediterranees.net/geographie/strabon/VII-3.html testo on-line] into scito Mediterranees.net, in traduzione francese de Amédée Tardieu, pubblicata da Hachette a Pariggi into 1867, [http://www.mediterranees.net/geographie/strabon/index.html])</ref> inte a “''Geografia'', VII 3.7”, cómme i ciù antîghi abitànte de l’Òcidénte: “Etìopi, Lìguri e Sciîti alevatoî de cavàlli”. Âtri aotoî (Dîodöo Sìcolo, Virgìlio, Lìvio, Cicerón) scrîvan cómme i Lìguri ancón into II sécolo primma de Crìsto vivéivan inte de condiçioìn primitîve e ne dàn l’inmàgine de ’n pòpolo sarvægo, fȇo, i quæ goeriȇri fàn poîa sólo co-o fâse védde. ▼
{{En}}[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/home.html The Geography of Strabo], [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/7C*.html VII.3.7] in sciô scîto ''Lacus Curtius'', traduçión ingléize de H.L. Jones, publicâ inta ''Loeb Classical Library'', Harvard University Press in 8 volùmmi, 1917-1932.
Ma into mæximo ténpo vȇgne sotoliniòu a qualitæ de solidarietæ e d’ònestæ de ’na popolaçión contadìnn-a e de pastoî no ancón spartîa in “clàsse” e inta quæ e dònne afróntan e mæxime fadîghe di òmmi inte ’na tæra definîa pìnn-a de prîe, stérile, crûa e covèrta de èrboi da tiâ zu. No tùtti i aotoî antîghi dàn di giudìççi poxitîvi, prezénpio o Màrco Pòrcio Catón o defìsce i Lìguri ignorànti e böxàrdi, in pòpolo ch’o l’à pèrso a memöia de sò òrìgini. Tùtti sti eleménti chi ne fàn capî cómme i Lìguri, pòpolo asæ antîgo spantegæ in ténpi lontàn inte ’na grànde pàrte do Mediterànio de Ponénte, són stæti sotomìssi, no sénsa dificoltæ, da-i Români, cóntra i quæ a mancànsa de ’na coltûa, de tradiçioìn, de ’n’identitæ, de ’n’unitæ polìtica e de ’na clàsse de nòbili co-o potȇre de decìdde, són stæte a raxón de ’na deboléssa chò-u caraterìstico e fòrte tenperaménto o no l’é bastòu a sarvâli.▼
▲
▲Ma into mæximo ténpo vȇgne sotoliniòu a qualitæ de solidarietæ e d’ònestæ de ’na popolaçión contadìnn-a e de pastoî no ancón spartîa in “clàsse” e inta quæ e dònne afróntan e mæxime fadîghe di òmmi inte ’na tæra definîa pìnn-a de prîe, stérile, crûa e covèrta de èrboi da tiâ zu. No tùtti i aotoî antîghi dàn di giudìççi poxitîvi, prezénpio o [[Màrco Pòrcio Catón]] o defìsce i Lìguri ignorànti e böxàrdi, in pòpolo ch’o l’à pèrso a memöia de sò òrìgini. Tùtti sti eleménti chi ne fàn capî cómme i Lìguri, pòpolo asæ antîgo spantegæ in ténpi lontàn inte ’na grànde pàrte do [[Mâ Mediterraneo|Mediterànio]] de Ponénte, són stæti sotomìssi, no sénsa dificoltæ, da-i Români, cóntra i quæ a mancànsa de ’na coltûa, de tradiçioìn, de ’n’identitæ, de ’n’unitæ polìtica e de ’na clàsse de nòbili co-o potȇre de decìdde, són stæte a raxón de ’na deboléssa chò-u caraterìstico e fòrte tenperaménto o no l’é bastòu a sarvâli.
== Pòpoli Lìguri ==
[[Immaggine:Tipo B, stele di taponecco (licciana) 01.JPG|thumb|200px|Tipo B, stele de taponecco (licciana) 01|Antîga stêle lìgure]]
E naçioìn ciù importanti, inta Ligùria de ancheu, êan:
* Apuani - inta [[Provinsa dea Spèza|provinsa de
* Tigulli - inta [[Rivêa de
* Genuati - a [[Zena|Zêna]], dovve òua gh'é o Çentro Stòrego
* Vituri - a Utri
* Sabazi - a [[Sann-a]]
* Docili - dovve gh'é [[D'äto d'Arbisseua|Arbisêua]]
* Epanteri - a [[
* Ingauni - dovve gh'é [[Arbenga]]
* Intemeli - a [[Ventemiglia|Vintimiggia]]
=== Ghe n'êa anche inte âtre regioìn ===
Lìnia 47 ⟶ 50:
* Segobrigi
== L'época româna ==
[[File:Regio IX Liguria.jpg|thumb|300px|A Ligùria a-i ténpi di romèn antîghi, dîta ''[[Regio IX
Co-a prìmma goæra pùnica ([[II secolo a.C.|II sécolo prìmma de Crìsto]]) i Lìguri se són spartîi tra aleæ de Cartàgine e aleæ de Rómma. L'é stæto quànde i Români àn conquistòu sto teritöio chi, con l’agiùtto di sò aleæ Genuates, che l’àn ciamòu Lìgùria, ch'o corispondéiva a-a [[Regio IX Liguria|''IX Regio'']] de l'[[Impêo Roman|Inpȇro româno]], ch'a l'andâva da-e [[Àrpi Marìtime]] e [[Àrpi Còsie|Còsie]], a-o Pò, a-o [[Trébia (sciùmme)|Trébia]] e a-o [[Mâgra (sciùmme)|Mâgra]]. A descriçión da ''IX Regio Italiæ'' a l'é do [[Plìnio o Vêgio|Plìnio]]
{{Çitaçión|A región Ligùria a va fra i sciùmmi Vâro e Mâgra pe 31 mìggia române. Sta región chi a l’é a nȇuvén segóndo a definiçión de l’Aogósto.|[[Plìnio o Vêgio]], ''[[Naturalis Historia]]'', III, 5,49|[...] patet ora Liguriæ inter amnes Varum et Macram XXXi Milia passuum. Haec regio ex descriptione Augusti nona est.|lingua=LA}}
De fæti l'[[Ecatȇo de Milȇto]] into [[VI secolo a.C.|VI sécolo prìmma de Crìsto]] o ne dîxe che [[Monego|Mónego]] e [[Marseggia|Marséggia]] ȇan çitæ lìguri e i Elisici, pòpolo ch’o stâva fra o Ròdano e i Pirenȇi, ȇan 'na mescciûa de Lìguri e Ibȇri. Into Trexénto o [[Dante Ardighê|Dànte]], into pigiâ in consciderasción sorvetùtto a questión lengoìstica-dialetâle, o parliâ da Ligùria cómme de 'na región conpréiza fra o Triónfo de l'Aogósto, [[Lerze|Lèrxi]] e o spartiægoe alpìn-apenìnico. Scibén chi-â coscénsa d’ȇse 'n'ùnica etnîa ciù grànde a dûa ancón pe bén bén. L'idȇa de ’na región ch'a va da-o Vâro a l'Àrno a l'é ancón pigiâ da-o Iàcopo Braxélli, cançelȇ da [[Repùbrica de Zena|Repùblica de Zȇna]] de l'anno [[1419]], inta sò ''Descrizione della Riviera''. Inte l'anno [[180 a.C.|180 prìmma de Crìsto]] i Români, pe poéi dispónn-e da Ligùria inta sò conquìsta da Gàlia, àn dovûo deportâ 47.000 Lìguri Apoâni, òstinæ ribèlli, e l'àn confinæ inte l’àrea Sanìtica ch'a l'é fra Avelìn e Benevénto<ref>[[Plinio il Vecchio]], ''[[Naturalis Historia]]'', III, 47</ref>.▼
Sta región chi a l’ȇa ciù picìnn-a de quélla òriginâle òcupâ da-i Lìguri inta preistöia. Con tùtta probabilitæ inte sta provìnsa chi se ghe conservâva ancón l’etnîa lìgure ciù pûra, in càngio inta Lunigiànn-a e inte regioìn a-o de la de Àrpi e popolaçioìn s’ȇan òrmâi mescciæ con âtre tribù.
▲De fæti l'[[Ecatȇo de Milȇto]] into [[VI secolo a.C.|VI sécolo prìmma de Crìsto]] o ne dîxe che [[
== Letiatûa in sci Lìguri ==
Lìnia 58 ⟶ 65:
== Nòtte ==
<references />
== Âtri progètti ==
{{Interprogetto}}
| |||