Casté 'd Surli
NV
|
Sta pàgina l'è scrita in nuvaize |
N’pó de stória n’sümma d’Surli e u só Casté[1]
Descriçion e stöia
E Casté d’Surli u s’tröva ‘ntà pòrte bàsa da Pruvéincia d'Lesàndria, ‘ntè Cumüne de Buighèttu, a n’altèssa d’661 mètri.
U n’se sò d’precìšu quand’ ch’i l’hàn tió sü. Da n’idea d’Luciano Pertica d’iàni Sesànta,[2] e Casté l’avàisa fàciu pòrte di na lónga fìa d’casté per feimò i Barbari prümma di brìcchi vèrsu Šèna (l’apenéin). U l’avàisa fatt’tiò sü u generóle rumànu (pö per póc’ tàimpu, anche imperatù) Custànsu pü o ménu ‘ntè V séculu, e sta fìa d’casté a ‘ndašàiva a finì ‘ntà pü lónga e gróssa fàsa d’difàiša di “Limes” - fàsa d’gróssi casté da i’Àlpi Cózie a è mò Adriàticu.
L’è na bel’idèa, ma u n’ghè ‘nsöìn scrìcciu chu pössa dìs’lè véa. Sicüu che, cmè ch’lè gróssu e ‘nsümma di n’custiö, u s’pö pensò che l’idéa d’Pertica a pö ésse quèlla giüsta. Da e Casté d’Surli, u s’vègga n’bèl tóccu da piàäna tra Lesàndria e Turtóuna ‘ncù tütte e stròie daä Ligüria, daä Vàle Scrìvia e daä Vàl Buibèiia.
Sicüu l’è, che e Casté d’Surli u fašè pòrte di na fàsa ‘ncù d’iòtri casté: da lò ‘nsümma u s’pö vègghe quel ch’u rèsta de Casté d’Sant’Aöšiu (vèrsu nórd), quèllu d’Muntébru (vèrsu èst) e listèssu u s’pö dì d’Muntébru e per tanti òtri casté chi se šmìa a quellu d’Surli (Rócca, Dernìše ecc.).
Ncö de casté d’Surli u resta sùlu di tócchi d’müru che l’asuciasión d’Surli “E Casté” a séica d’mantgnì n’pé. A nóstra idea peró a füssa quèlla ‘d dò n’òtra “vìtta” a sti sàsi: tgnìi n’pé per fòi cugnèsse a tànta giàinte daä Vàl Buibèiia e da quei ch'i ne v'manda.
Ma ‘ndùmma adré aä stória, sta vóta ‘ncù di scrìcci chi s’pö lèše. Eë prümmu sicüu ch’u pòrla de casté, l’è de 1157: “n’fuièttu” de Papa Driànu ІV ch’u rispónda ae vèscu d’Turtóuna Ubèrtu - dóppu che Federicu Bóibarùssa l’avàiva pió Turtóuna (1155) - u dumànda a è Pàpa se e tère e a róba, i són ‘ncù e só. E Pàpa, daä só pòrte u ‘rgàla a Ubèrtu e a quèi chi gniràn dóppu lé, e per sàimpre, n’pó d’tère, casté e gèše padróune d’paìši ‘ntréghi. In mèšu ai casté, l’è minsunó anche quèllu d’“Surlae” (cmè ch’l’éa ciamò n’latéin).
Guèlfi e Ghibellini
Ndàndu inànsi ‘ntà nóstra stória, a truvùmma Surli minsunó ‘ntà lótta tra Guèlfi e Ghibellini.
U 7 d’Šüggnu 1341 ‘ntà canónica d’Gheibàgna le stó fàciu ne scrìcciu che “Ansàldu da Tùre d’Ramè[3] fu Utéin e Guglièlmu fu Luchellu d’Ramè, i n’avàisa mòi pü ufàišu Bèca d’Surli, fu Bernabó e Antóniu fu Tulumèu d’Surli” e iàn šüó ’nsümma de Vangélu, d’èsse sàimpre d’pòrte guèlfa. U dišdöttu (18) d’feivò 1367 e vèscu d’Turtóuna mons. Ceva, u dašè e fèudu d’Surli ai sciùi Piétru, Martéin e Grecéšiu, fiöi d’fu Giuvàni Pruvàgu, ma isti i s’ne són freigói du šüamàintu d’fedeltò ae vèscu; che csì u gh’ò l’vó e feudu d’Surli.
Surli, dóppu, l’è stó dó a Giàn Galeàsu Viscóunti u 12 d’feivò 1386 e quelchì per ringrasiò d’sèrti piašài ch’u gh’avè fàciu e ch’u füssa lóngu spiegò.[4] U 7 d’šüggnu du stèss’ànu, u dò e feudu d’Surli au “Sciùu Suldò Bernòrdu Lunati”, di 'na famiglia d’sciùi d’ Pavìa. Da älùa, per squòši quatrusàint’àni, féin ae 1752, ànu da ràiša di feudi a Carlu Manuele ІІІ d’Savóia, i padróuni i són stòi i Lunati che da padróuni i són seivìi d’divèrsa giàinte.
Da e 1600 u vènna a stò n’Casté Luduvìcu Lunati, ‘ncù e cmàndu da tütti i Lunati chi gh’avè da fò‘nsümma d’Surli. Sti Lunati i són stòi sàimpre ‘ntè Casté d’Surli féin aä mitò de milleseisàintu, dóppu, fórse per cumuditò, i són gnüi a stò šü ‘ntè Sàn Martéin - e Còie de Castè, ch’a n’parlerùmma dóppu - ‘ntè còie pü grósse ‘nta pòrte òta.
A famiglia d’Luduvìcu le stò a Surli féin ae 1918 quànd’ che e cugnómme l’è sparìu peichè l’ültimu a purtò e cugnómme Lunati, l’éa Róša ch’lò spušó n’sèrtu Àngelu Póggiu e l’è mórta d’fréve spagnóla. Quèl ch’lè sicüu l’è che féin au dì ch’iàn ràišu e feudu 1752, e padrón l’éa e Marcàiše Francèscu Lunati fu Antóniu, ch’u stašè a Milàn n’via Móntenapuleón 23 ‘ndè ch’l’éa stò anche u stüdiùšu Piétru Vèrri (infàti a famiglia d’Luduvìcu, cmè ch’ùmma dìcciu, a gh’avè sùlu n’cuntróllu ‘nsümma de feudu per cöintu d’iòtri erédi).
E tère de Casté, nt’iàni dl’ötsàintu e du növsàintu i són pasòie pö a d’iòtri padróuni féina a quèi du dì di ‘ncö chi són quèi da féin d’iàni Quarànta - prinsìppiu d’iàni Sinquànta du séculu XX.
L'estèrnu e l'intèrnu
Cmè ch’l’èa fàciu e Castè, l’ünicu scrìcciu ch’u s’pö vègghe, lè quèllu de 1752, da ràiša de feudu, fàciu da l’ómmu d’fidücia de marcàiše Francèscu, u nutòiu Camìllu Ràti. Da ste scrìcciu de 1753 u s’vègga che e Casté l’èa fàciu d’dùšše stànsie, n’müru tütt’intùrnu ‘ncù de pórte, pónte levatóiu, na vàsca ‘nterò e de cànve.
De Casté ‘ntrègu u s’vègga ‘ncù i tócchi du turón pü gróssu (quèllu ch’u guàcia vèrsu òvest), i tócchi d’òtre dùe tùre, di na cànva, na vàsca ‘nterò, di tócchi d’müru ‘ntùrnu, di na cò-ture da guòrdia (vèrsu sùd); u s’vègga ‘ncù i sèggni da vègia strò ‘ndè chi pasè ncù i còri (anche s’lè péina d’gašò), di n’tóccu de fóssu ‘ntùrnu, di na stradéina ‘ndè chi pasè a pé per intrò, e n’tóccu de scòa d’sàsi (u rèstu lè quèrtu d’tèra e sàsi, e ncö u n’se vègga pü).
‘Nt’iàni véinti du nóstru séculu (1900), ‘ncù i sàsi di tócchi d’Casté ch’ièa gnüi šü, n’mèš’ de Castè iàn tió sü na cò (fàcia n’pó a l’antìca) cha seivìva da cò d’càcia, e ncö l’è a tócchi anche lé.
Da póc’ tàimpu l’aministrasión cumünòle l’hò slaigó a strò ch’a pórta ‘nti bóschi, che da e còie d’Sàn Martéin a rìva féina n’Casté, squèši atàcu au turón d’nórd-òvest; strò ch’u gh’pàsa di tratùi a purtò vìa de lèggne.
Ma se, e prüm’ lavù de l’asuciasión d’Surli “E Castè” l’è quèllu d’mantgnì n’pé e fò cugnèsse a tànta giàinte e Casté, a vràismu anche fò cugnèsse òtri pósti d’Surli chi mérita d’ésse vüsti ‘ncù a stória ligò ae Casté. Prümmu fra tütti i són e còie d’Sàn Martéin ‘ncù a gèša ‘dl’undicéšimu (XI) sèculu e n’belìssimu campanéin rumànicu d’sàsi a vìsta, bàin tgnüa cmè a pòrte d’dré da l’estèrnu. L’intèrnu l’è stó rifàciu diverse vóte ‘ntù gìu d’iàni, ma u mérita d’èsse vüstu.
Pö e còie vège d’Sàn Martéin chi són fàce d’sàsi a vìsta, ‘ncù di àrchi d’pasàgiu e de vóte a bùtte; da di curtéini e stròie ‘ncù làstrigu. A Cùrti u gh’è na vègia cò-òta (A Crumbèa), ch’i són adré a giüstò, ch’a gh’ò n’sàsu ünìcu ‘nsümma d’na pórta, ‘ncù traciò na spéce d’crùše ch’a šmìa quèlla d’Màlta.
Ae Pöš’Gràndu, u gh’è n’pórgu fàciu d’sàsi a vìsta ‘ncù na vóta a bùtte, ‘ndè ch’u s’pàsa pr’indò ‘ndràinta d’còie pü vège ch’ i pò da sciùi e i - šmìa - alménu du sèculu XVI ‘nti di tócchi. A Figài u gh’è di còie da stüdiò, ch’i éa ‘ntù Seisàintu, da Famiglia Figheti, ch’a gh’avè alùa diversi nutòi e i scrìcci i són nt’ l’Archìviu de Stótu d’Lesàndria: ‘lšàndii u s’capìssa che sti scrìcci i éa fàci própiu a Figài, per i Lunati d’Surli e i Ràti Opizzoni da Tùre (Buighèttu). A gèša da paróchia ch'a pórta u numme d’ Sàn Luàinsu, le stò fàcia ‘nti prüm’ àni du sincsàintu ‘ncù e campanéin ch’lè quèrtu a fùima d’ “sigulla”.
Ndràinta lè a due navàte ‘ncù e cóu d’lèggnu, giüstó da pócu. U gh’è anche n’bèl crucefìssu giüstó du sèculu XV e, asùa aä funtàäna de Batàišmu, n’tóccu d’dipéintu ‘ntè müru ‘ncù u Segnù e Giuvàni Batìsta ‘ntè fiümme Giurdàn, fàciu da öin ch’u n’se cugnèssa, ‘ntùrnu aä mitò du Seisàintu cmè ch’lè scrìcciu ‘nti lìbbri dl’Archìviu da Paróchia.
Nòtte
Òtri prugètti
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Casté 'd Surli
