Utente:Arbenganese/Spa"egu viu"ettu d'Arbenga

In màssu de spa"eghi viu"etti d'Arbenga

U Spa"egu viu"ettu d'Arbenga (prunusnsiàu ['spaɹegu]) a l'è ina qualitè ligü"e de spa"egu carateriṡà dâ preṡensa de 'n culu"ìu viu"ettu. A l'è tìpica da ciâna d'Arbenga e de ṡone d'in gì"u. Insemme a l'articiocca viu"etta spinuṡa, aa sücca trumbetta e aa tumata coeu de boeu u l'è ün di cusscì dîti "4 d'Arbenga", i scimbuli da tradissiùn cuntadìna du postu. De ciǜ, u l'è recunussciüu cumme prudütu agrualimentare tradisiunà ligüre.

Sto"ia

E prìmme tràcce da curtivassiùn di spa"eghi viu"etti in Ligü"ia e sun mensiunèi du seculu XV, in cuntrastu cu'e qualitè gianche curtivè in tu Trivenetu e cun quelle verde du Piemunte, de l'Emilia e da Tuscana. A masscima difujùn da  varietè viu"etta de spa"egu in ta ciana arbenganeṡe a s’è avüa aa fin du seculu XIX, quande e l'han cuminsàu a difundise e cultü"e specialiṡèi a tüttu campu. Stu svilüppu chi u l'è stètu duvüu asscì ae neuve tecniche agricule ch'e sun rivèi aa fìn du seculu, a strettu gì"u cu-a veggnüa d'in Punseve"a de 'na se"ie de famïe cuntadìne, partìe da ṡena vistu l'espandise de l'indüstria. A ogni mòddu ṡà au cumensu du seculu u prefèttu franseṡe Chabrol, inviàu da Napuleùn, u marcava in te sò statistiche cumme a prudusiùn de spa"eghi a secce difüṡa in ti cantùi de Varaṡṡe, Savuna, Finâ, A Prìa e A"assce.

De ciü i spa"eghi i cumpa"iscen in te l'inchièsta Jacini da segunda metè de l'Euttusèntu, dund'u vegne dìtu ch'e i ciü smercièi i sun quelli di sircunda"i de Savuna, ṡena e Ciava"i. In ti anni ‘20 , a riguardu de rilevasiùi du catastru agriculu,  a veggne descrîta a pratica de curtivassiùn de ciante tantu in campu avèrtu cumme in te cuscidîte "stüffe frèide". Sèmpre in ti registri surva mensunèi u l'è registràu che, fra u 1923 e u 1929 i campi de spa"eghi i rivavan a cruvî 122,6 èttari in cultü"a integrante e 441,7 pé quella ripetüa, dàtti ch'i curispunden a livéllu de prudussiùn a 11 e 14 tunelè l'èttaru. In meddia, dunca, se prudüjevan a livéllu da pruvinsa ciü de 7 000 tunelè. Du 1944 u se sa che, a cauṡa da Sècunda guèra mundià, a cultü"a de sti chi a l'e"a veggnüa ciü poca, vista a cuntrassiùn di preji ufisiali, cun gravi danni pé quantu u riguarda l'espurtassiùn, survatüttu in sci merchèi franseṡi.

In tu doppuguèra i livelli de prudussiùn i sun destinèi a sbasciase ancù, rivandu a ucupà numma ciü che 208 èttari de teren, cun ‘na reṡa ch'a se fèrma a 2 500 tunelè cumplescìve, 12 pé èttaru, scibèn che du 1952 veggnen registrèi fra i 20 e i 35 èttari de campi de spa"eghi in ciü. Se i se van a cuntà i dati regiunali se cuntan senù e 4 160 tunelè du 1961, seguìe dae mancu 2 000 registrèi dej'anni doppu. De mascima a prudussiùn in ti ürtimi anni a vegghe ina reṡa de 160 tunelè a l'annu, cun ‘na qua"antena de aṡiènde in sciu terito"iu savuneṡe, spartìe pe-u ciü in ta Ciana.

Descrissiùn

U spa"egu viu"ettu l'è carateriṡàu da di bötti de curù viu"ettu tüttu pa"eggiu, cu'a parte survana abasta serà e de grosse bratte. In ciü u g'ha di cuntegnüi de fìbra scarsi e in lege"u güstu dûse e delicàu. U gambu d'in viu"ettu u pö rivà fin a 2 metri e mèṡṡu, ch'u g'ha in purtamèntu espansu. E raìxe e sun lunghe du bellu e sun frasiunèi pe' categu"ìa inte quelle de sciurbimèntu e de riserva, cun st'ürtime ch'e ponen dü"à fin a sinqu'anni, mèntre in tüttu e rivan a tòstu dui metri. In ciü a l'insemme de ste li e au restu ch'u sta suttu tèra, se ghe dìxe sampa.

Curtivassiùn

A cultü"a di spa"eghi a va in sce ciü anni, cu'in periudu de tèmpu ch'u va fra i sètte e chinṡ'anni e tre faṡi de curtivassiùn: a prudussiùn, a vegetassiùn e u ripoṡu (dü"ante l'invernu). Intu segundu periudu in particulà, a ciànta a prudüje e sustanse ch'e ghe fa"an beṡögnu de doppu, au ciü inte raìje, de moddu da diferensià i neuvi beutti inta sampa.

Ütili, fra tütti, sèrti tipi de carbuidrèi. U scangiu fra a segunda e a tersa faṡe u vegne in autunnu, vistu che e giurnè e se scürsan e a ciü bassa quantitè de lüje a porta a ciànta in ripoṡu. In cangiu, quande u teren u ṡunṡe a 'na tempe"atü"a abasta ata a cianta a ne sciorte e a passa aa faṡe de prudussiun, cun che a cianta a se descia.

In genere u mumèntu de recampâli u cumensa fra a metè de frevâ e a primma parte de marsu, ma u peu scangià a segunda da tempe"atü"a de l'a"ia e du terén.

Üṡu

U spa"egu viu"ettu u l'è ben cunussciüu vistu che de fibra a ne cuntegne poca e u gh'a ingüstu deciṡu ma fina dûse. L'êsse ménu fibruṡu u permette de cunsümà pü"e a parte gianca, mentre intu coexe u se cunsïa de nu duve"à u vapû sutta presciùn.