L' (Sparus Aurata- Linnaeus, 1758) o l'é 'n péscio de mâ e ægoa sarmâxa. O l'apartégne a-a Famìggia Sparidae, Òrdine Perciformes,

ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize

A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Descriçión modìfica

 
Oâ a Cambrils (Catalunya)

L'oâ a l'à 'na caraterìstica màccia cô d'öo in mêzo a-i èuggi, e rigatûe in scê màsche ascì. Ina vistôza màccia néigra a ghe crêuve l'òpercolo. A schénn-a a l'é de cô grîxo ch'o tîa a-o bleu, i fiànchi d'argénto con sótî rîghe longitudinâli grîxo scûe e gianente alternæ.  

A l'à  'na longhessa tra i 20-50 cìtti, a peu arivâ a 70 e a 5-6 chìlli de péizo. O còrpo o l'é òvale e conprésso. A testa cùrta e masìccia; e lèrfe én drûe; e ganàsce poténti, munîe de fie de denti agùssi e de molâri ariondæ, che ghe perméttan de rónpe sgùscia a coràssa de móscoli e crostàcei.

Difuxón modìfica

O l'é difûzo into Mediterànio, Atlàntico Orientâle, da e Îzoe Britàniche a quelle de Capo-vèrde,

«Nous trouvons donc la daurade citée par tous les auteurs qui ont décrit des poissons de la Méditerranée: elle l'est aussi dans ceux qui ont traité des poissons de l'Océan. Duhamel en parle plusieurs fois. Pennant la nomme parmi ceux des côtes d'Angleterre, et l'appellè gilt-head. (..) Il ne paraît pas que la daurade s'avance plus loin vers le nord, car Othon Fabricius, Muller et les autres auteurs de faunes boréales n'en parlent point»[1].

O vive vixìn a-e còste  tra i 1-30 metri, de ræo a 150 metri, ségge in fóndi de prîe che d'ænn-a. O l'é comùn  in scê còste Italiann-e.

O l'e 'n péscio da ménn-a eurialinn-a, saiæ a dî ch'o sopòrta  bén e variaçioìn de salinitæ, tanto che into perîodo estîvo l'oâ a se peu trovâ inte lagùnn-e e a-a fôxe di sciùmmi e quande in aotùnno végnan ciù fréide, a ritôrna in mâ. A no sopòrta e tenperatûe a-o de sótta de 5 gràddi, lìmite mortâle pe sto péscio.

Riproduçión modìfica

O l'é 'n péscio ermafrodita -o zoologo Szymon Syrski o l'à dimostròu do 1876[2]-: cómme âtri Sparidi o nàsce màsccio e o l'arésta  coscîe fin ciù ò mêno a l'etæ de doî anni, e a 30 cìtti de longhessa o vegne fémina.

A riproduçión a l'avégne tra Òtôbre e Dexénbre quànde a tenperatûa do Mâ  a l'é in scî 14-16 gràddi.  

E êuve galézan, i gianchétti de 'n cô ch'o tîa a-o giâno, quànd'én 5 cìtti s'avexìan a-e còste.

Nómmi scentìfici modìfica

A-a giornâ d'ancheu l'oâ a l'é a sola menn-a do genere Sparus[3] Into pasòu a l'à avuo bén bén de nómmi: Chrysophrys aurata, Pagrus auratus, Sparus auratus..[4]

Da notâ che se into nómme Sparus aurata a pòula aurata a fise adeuviâ comme 'n agetîvo alôa o nómme scentìfico o saieiva, lê ascì, "hermafrodita". L'é pe questo che alcuni studiôzi l'àn criticòu[5]

O Casaccia[6] e o Paganini[7] adeuvian o nómme Sparus aurata. Into vocabolâio Aprosio[8], in cangio, gh'é scrito o nómme Sparus auratus

Nómmi modìfica

O nómme in greco antîgo, Chrysophrys, o veu dî 'çéggia d'öo'. In latìn l'oâ a vegniva ciamâ Aurata -inte sto caxo a pòula intéiza cómme sostantîvo- e o nómme o l'ea fòscia dovûo a-o cô indoòu de tutto o corpo -no solo da çéggia[9]:

«Il suo nome d'orata, e quelli latini d'aurata o orata, le sono stati assegnati per la sua lucentezza»[10]

 
Mozàico româno con pesci

L'é pe questo che in veneçiàn gh'é doî nómmi pò-u péscio, a segonda de l'etæ : Oràda quande zoena, Oràda de la corona quande a çeggia d'öo a se vedde bén

 
Mozàici 9997 e 120177 do Museo Archeologico Nazionale de Napoli. In tùtti doî, de d'âto a dèstra, gh'é ina oâ

In òcitàn o nómme o l'é Aurado e Daurado

«DAURADO. (rom. cat. daurada (..), s.f. Dorade, aurata vulgaris (Lin.), chrysophris aurata (Doumet), corypaena hippurus (Lin.)»[11]

O l'é pasòu inta léngoa françéize: Dorade; ma a-a giornâ d'ancheu s'adeuvia a forma Daurade òpûre Daurade royale, pe schivâ e confuxoìn co-i nómmi squæxi pægi d'âtri sparidae o da Indoadda (Coryphaena hippurus)[12][13]

L'oâ inte l'Antighitæ modìfica

  • Cazoalménte quésto péscio ermafrodita o l'é stæto consacròu da-i greghi pròpio a Afrodite[14]:

Ἱεροὺς Ἀφροδίτης χρυσόφρυς Κυθηρίας[15]

«In classical times it was sacred to Aphrodite, the goddess of love, either because it is itself hermaphrodite or because of its beauty»[16]

  • O scritô româno Columella (Gades 4-70) o l'à spiegòu che inti ténpi clàscici l'oâ a l'é stæta alevâ inti laghi italièn:

«(..) empiano di pefsi marini i laghi fatti da natura. Indi i laghi Uelino, Fabatino, Uulfinefe e Cimino generarono lupi et orate, & altre generazioni de pefci, che tolerano le dolci acque»[17].

Nòtte modìfica

  1. Cuvier - Valenciennes; Histoire naturelle des poissons Vol. 6 (1830)
  2. Syrski, S., Ergebnisse von Untersuchungen der Geschlechtsorgane von Knochenfischen (1876)
  3. http://taxonomicon.taxonomy.nl/TaxonTree.aspx?id=159658&tree=0.1
  4. O scito Ittiofauna o ne dâ a lìsta conplêta: http://www.ittiofauna.org/webmuseum/pesciossei/perciformes/sparidae/sparus/sparus_auratus/index.htm   Into scito vegne adeuviòu ascì o nómme S. auratus: Sparus aurata (..) gli esemplari più grandi tendono ad isolarsi. S. auratus risulta poco tollerante alle basse temperature
  5. "Défaut d'accord avec le nom de genre. Il serait trop long de citer les nombreux solécismes volontaires ou inconscients commis par les zoologistes modernes qui ont ajouté à un nom générique masculin une épithète spécifique féminine ou neutre et vice versa; nous nous bornerons à en citer quelques exemples : (..) Sparus aurata" Saint-Lager; Des Origines des sciences naturelles (1882)
  6. Giovanni Casaccia; Vocabolario genovese-italiano 1ª ed. (1851)
  7. Angelo Paganini; Vocabolario domestico genovese-italiano (1857)
  8. Vocabulario Ligure storico Vol.4 (2003)
  9. Pe alcuni o nómme o se riferisce a-a çeggia. Prezénpio inte sta web, pròpio, grêga: Η λατινική της ονομασία προέρχεται από τη χαρακτηριστική χρυσή λωρίδα ανάμεσα στα μάτια της
  10. Dizionario delle scienze naturali (1846)
  11. Frédéric Mistral; Tresor dòu Felibrige dictionnaire provençal-français (1878)
  12. Defæti anche o nómme grego modèrno de l'oâ o porieiva avei 'na relaçión co-u nómme da indoadda: "Chrysophrys aurata (..) τσιππούρα (..) Τσιππούρα resembles somewhat the A.G. ίππουρος, horse-tail" David Starr-Jordan; A Catalogue of the Fishes of Greece (1892)
  13. Into blog Llengua lígur gh'é 'n elénco de confuxoìn
  14. O testo grego o l'é ciaeo percöse o ne parla do χρυσόφρυς, ma chi ascì gh'é staeto, de semme 'n çento, di confuxoìn co-a Indoadda: "The Coryphæna, or dorado, which the ancients, according to the report of Athenæus, consecrated to Venus, is very voracious" http://darwin-online.org.uk/content/frameset?keywords=fish%20dorado&pageseq=278&itemID=A761.10&viewtype=text
  15. Ateneo; Deipnosohistae
  16. Alan Davidson; The Oxford Companion to Food (2014)
  17. De l'agricoltura libri XII trad. Michele Tramezino, 1544 . Âtre  traduçioìn italiann-e do lìbbro de Columella én ste chì: Dell'agricoltura, con note, Trad. Giangirolamo Pagani, Tomo I-X, Venezia, (1793-99) e L' agricoltura volgarizzata da Benedetto Del Bene, Volume I-II, Verona (1808)

Âtri progètti modìfica