ZE-P
Sta paggina chie a l'è scrita in zeneize
co' ina grafia tipo quella do Prian do 1745

Lion Pancado navegatô saoneize (Saña 1481-2 - Bonnezaire 1540)

Vìtta modìfica

O nascette probabilmente a Saña into 1481 ò into 1482 da Manfrin e da Battiña da Repossen.

A famiggia a risurta presente into territoio savoneize da-o XII seccolo. O messiavo paterno, Zane, o l'ea da Steia (Arbissœua); inurbandose, i Pancadi se inserin inti attivitæ artexanæ (cœuio, laña) che feççan da Saña do Quattroçento un empoio internaçionâ. Risurta ascì ch'o l'avesse una sœu [1].

Figgio de un butegâ, da pœu tesciao, infin mensurator olei, o Lion o misse a fruto e nœuve oportunitæ scioíe inte l'ambiente ligure co-e scoverte geografiche. I rapporti tra i Pancadi e l’entourage di Combi resguardon questo contesto. O 9 d'arvî 1485 o Manfrin o l'acattò da Michê da Cuneo – notto pe a so relaçion do segondo viægio do Combo – una caza into quartê de Scarzaja; un segondo documento (7 novembre 1491 [2] o registra a presença in caza de Manfrin do Domeñego Combo, tesciao lê ascì e poæ do Cristoffa. O zoeno Lion o l'intrò lê ascì inte questa re' de rapporti: Diego, figgio do Cristoffa, o ghe rilasciò procua con atto rogao a San Domingo (14 zenâ 1514) e registrao a Saña (30 março 1515 [3]. A l'eppoca, in affæ co-o poæ, o s'impratichì de rotte mediteranne: o 6 de luggio 1513 i doi se impegnon a sâdâ una partia de berrette into gio de 18 meixi, «cum dictus Leo redierit ex partibus Ispanie ad quas est de proxime navigaturus» [4]. A-o ritorno, foscia a-a fin do 1514, o Lion o sposò Sarvæga Romaña: a quanto consta, o no ne ebbe eredi.

Sciben che nisciun documento o l'atteste e so precoçe esperiençe atlanteghe, comme soventi ipotizzao, into 1519 o Lion o partì co-a spediçion ch'a segnò a fondo a so vitta: o fu arollao insci-â Trinidad, l’armiraggia do Magellan, co-a qualiffica de marinero («natural de Saona»), e paga menscî de 1200 maravedís [5]. Ma durante o viægio o fu promosso pilotto, probabilmente a prœuvo a-o recatto dæto da-o Magellan a-a cadeña de comando doppo l’ammutinamento (arvî 1520) avegnuo into porto de S. Julián [6].

O Pancado o divise co-i compagni a scoverta do Streito (21 ottobre-28 novembre 1520), a traversadda do Paçiffico (concruza con l’arrivo a Guam, 6 março 1521), l’arivo a-e Filippiñe (15 março). Chì a decixon do Magellan de sostegnî e ambiçioin de un di pattæ do lœugo a marcò o destin da spediçion: inte 'na serie de scontri moì 30 mainæ, tra-i quæ o mæximo armiraggio (Mactan, 27 arvî). A riduçion di equipaggi a l'impose o sacrifiççio da Concepción, arsa in mâ; doppo o naofraggio da Santiago in sce-e coste patagoniche e a diserçion da San Antonio durante a ricogniçion do streito, restò a Trinidad e a Victoria, che zonzettan a Tidore, inte Molucche, l’8 novembre 1521, caregandoghe de gren quantitæ de ganœuffani: tra 800 e 1000 quintali in sciâ sola Trinidad, segondo e depoxiçioin reize a Valladolid da Gómez de Espinoza e da-o Pancado [7]; 235 pe o capitan portogheize Antonio de Brito [8].

Una falla inta stiva da Trinidad a portò a-a decixon de sepaase: o 21 dexembre a Victoria a feççe veia a Ovest zonzendo a Sanlúcar de Barrameda o 6 settembre 1522; l’armiraggia, riparao o guasto, a resciorve' de tentâ a traversadda do Paxiffego scin a-o Darién. Partia da Tidore o 6 d'arvî do 1522, a nave a toccò e Maiañe; a proseguì scin a 42° latitudine Nord, quande de grave difficortæ indussan a reguaagnâ e Molucche, foscia into novembre, se l'è veo quante deciarao da-o Pancado «quando allegamos a las dichas tierras [de los reyes de Maluco] avía siete meses que andávamos por la mar» [9].

I stremæ superstiti feççan recesta d’agiutto a-e nave do capitan portogheize de Brito, ch'o feççe trainâ a mâredûta Trinidad a Ternate, ma soo che pe impadronîse de tutto o carego, tra-o quæ o diaio de bordo, ch'o dœuviò pe compoñe a Navegaçam e vyagem que fez Fernando de Magalhaes de Sevilha pera Maluco no anno de 1519 (notta comme Roteiro do pilotto zeneize).

O scrito o l'è preçiozo no solo pe êse – co-a Relazione do Pigafetta e o Derrotero do Francisco Albo – uña de træ testimoniançe dirette do viægio do Magellan, ma âtrescì pe a so natua tecnica (rotta seguia, poxiçioin, distançe); se tratta, otr'a ço, de l'unnica fonte relativa a-e peipeçie da Trinidad doppo a separaçion da-a Victoria. A notta ch'a ciode o scrito a n'attesta a dipendença da-o diaio de bordo: «E isto foi tresladado de hum quaderno de hum piloto genoés, que vinha na dita nao, que espreveo toda a viage como aqui está» [10].

Into passao, aotô do diaio fu spesso ritegnuo Zanbatesto Ponçoron, compagno de viægio do Pancado, ma ancœu sciusciste pochi dubbi circa l’attribuçion a-o saoneize, in primis percose a lê speta a qualiffica de «pilotto», mentre o Ponçoron o l'ea e se firmava «meistro» [11]. Fu doppo a cattua da Trinidad e a sexía de «los libros que habian hecho de derrotear, [...] los quales libros hizo este declarante en italiano» [12] che, in sciâ scorta do diaio e pe atenzine sença difficortæ i contegnui, vègne redatta a Navegaçam, de seguo in Oriente, da parte de 'n portogheize ch'o dovette limitâse a un transunto, ciu che impegnâse inte 'na traduçion fedele.

I documenti pubbricæ da-o Fernández de Navarrete (1837) e o Peragallo (1894) dan conto de peipeçie do Pancado scin a-o so ritorno in Œüropa. I pochi superstiti (17 ommi), trategnui a Ternate pe quattro meixi, fun traduti a-e izoe Banda, da pœu pe çinque meixi a Malacca, infin, pe atri dexe meixi, a Cochin, in India, in condiçioin diffiçile: «muriéramos de hambre», scrisse o Pancado [13], che co-o Ponçoron o tentò a fuga in sce 'na nave portogheize diretta a Ovest. Scoverti e scaregæ in Mozambicco, ghe passòn doi inverni. De lì invion a-o Carlo V e a un ignoto ecclexastego doe lettie assæ scimmile, datæ 20 e 25 ottobre 1525, a firma «Batista da Ponçoron y León Pançado, maestre y piloto» [14], inte quæ narravan a proppia vexenda domandando che a Spagna a ne reclamesse a restituçion.

Morto o Ponçoron a-a fin do 1525-prinçippio 1526, o Pancado, ascozose in sce ’n’atra nave portogheize, o l'arivò a Lisboña into 1526; incarçiao, o fu libiao pe intervento do Carlo V e o zonse in Spagna foscia quello mæximo anno. Inte l'agosto 1527 o conseggio de Indie o-o convocò a Valladolid con doi compagni de viægio, Ginés de Mafra e Gonçalo Gómez de Espinosa; e deciaraçioin zuæ da liatri rilasciæ [15] reconstrúan i eventi, sottoliniando i danni patii da-a Coroña e i so driti in sce-e Molucche, alloa conteize a-o Portogallo.

Foscia za a-a fin do 1527 o Pancado o zonse inte 'na Saña profondamente muâ a prœuvo a-i gravi danni caxonæ da-i Zeneixi a-o porto e a-i mœu (1525). O gh'ea ancon a-o prinçippio do 1529, comme prœuva un primmo testamento (29 arvî); ma o 17 dexembre o risurta ese a Pariggi [16], onde o stipulò una convençion (i quæ contegnui no se conoscian) co-o diplomatico portogheize João da Silveira. Di documenti succescivi [17] ciariscian o contesto: avuo nœuva di contatti tra o Pancado e di influenti personaggi da corte françeize, tra i quæ Jean Ango, za finançiatô di viægi do Veraçan – da poco scomparso – e o grande armiraggio Philippe de Chabot, che intendeivan ingœuggilo inte di progetti de viægi orientæ, i agenti portogheixi se mobiliton pe impedî che ço avegnisse.

E trattative arrivon a un contræto tra o Pancado e Gaspar Palha (Saña, tra o 30 settembre e o 3 ottobre 1531), e quæ pedante claozole se riasumman in breve: versando a-o Pancado 1600 ducatti d’óo, re Zane III o n'ótegníva l’impegno a no diffonde e proppie conoscençe e a no fâse mescciâ inte di viægi verso e izoe de speççie. Inte 'na lettia a-o ligao Antonio de Athayde, o re o l'esprimeiva ascì o dexideio che o Pancado o se transfeise into Portogallo. Inta risposta, probabilmente inscinçea, o Pancado o se schermiva: «yo soi ya viejo y no tengo hijos ni hijas, y queria ya repozar y estar en tierra», anche perché «mi postrera voluntad es de nom poner mas el pie en la mar» [18].

Tra o 1532 e l’arvî 1535, varri documenti prœuvan a presença do Pancado a Saña: çerti (23 dexembre 1533; 3 zenâ e 3 frevâ 1534) attestan una continuitæ de rapporti con di ambienti luxiten, dæto che o Lion o ghe figua comme mediatô d’affæ tra di elementi locæ e di agenti portogheixi. Foscia o l'accattò alloa, a Lavagnœua, a villa con tore dita ‘Pancada’. O testò atre doe votte, o 23 arvî 1534 e o 6 arvî 1535. Se, in assença de prœuve, va rigettâ l’ipottexi che o testamento do 1534 o foise provocao da un viægio pe mâ [19], l'è çerto che o seguente o fu rogao inte l'inminença da spediçion organizzâ da di mercanti zeneixi attivi a Valençia (Urban Çentrion, Françesco Poççobonello), a-o fin de portâ un carego de merçe in sce-e coste do Perù, reçentemente conquistao, a traverso o streito de Magellan. O n'ebbe o comando o Pancado, insci-â Santa Maria (foscia za dœuviâ da Sebastian Cabotto into viægio do 1526); o zeneize Zan Pê Vivado o seguiva insce a Concepción. Partie da Caddexi into settembre 1536, e nave zonsan in proscimitæ do streito a-a fin de novembre 1537, ma una manœuvra avventâ do Vivado a provocò o naofraggio da Concepción. A spediçion recegò alloa in sciô Rio da Plata, pe vende e merçe a Buenos Aires, appeña fondâ (1536) da-i Spagnolli de Pedro de Mendoza.

Quant'avègne da pœu e-o semmo graççie a-i atti relativi a træ caose che o Pancado o l'afrontò nanti i aotoritæ spagnolle. A prinçipâ a trasse origine da-a denonçia do capitagno de mâ Antón López de Aguiar, ch'o reclamava un exozo compenso pe avei guidao o Pancado da l'izoa de San Gabriel, inte l’estuaio do Rio, scin a destinaçion. De chì s'aprende che a Santa Maria a s'amorò inti basci fondæ do porto de Buenos Aires e che e merçe træte in sarvo fun vendue in crensa, sença garantie, anche pe e prescioin di aotoritæ spagnolle [20].

L'è probabbile che queste difficortæ, otr'a-o climma e a l'atmosfea difiççile da societæ coloniâ, influissan insci-â salute do Pancado. Fæto stà che o conquistador spagnollo Pero Hernández o ne registrò a morte [21], avegnua probabilmente a-a fin d'agosto 1540 a Bonnezaire.

Nòtte modìfica

  1. F. Noberasco, Un compagno do Magellan: L. P. savoneise, Saña 1929, p. 17
  2. F. Noberasco, Un compagno savoneise do F. Magellan, Saña 1921 pp. 13 s.
  3. F. Ciciliot, L. P. Da Magellan a Buenos Aires, Saña 2012 p. 34
  4. ibid., p. 47
  5. L. Avonto, I compagni italien do Magellan, Montevideo 1992 p. 57
  6. Noberasco, 1921, p. 22
  7. M. Fernández de Navarrete, Colección de los viages y descubrimientos que hicieron por mar los españoles desde fine del siglo XV, IV, Expediciones al Maluco. Viaje de Magallanes y de Elcano, Madrid 1837, pp. 379, 383
  8. P. Peragallo, Susciddi documentai per una monografia sciu L. P., in Recugeita di documenti e studdi pubbricæ da-a R. Comiscion Combiaña, V, 2, Romma 1894, p. 282
  9. Peragallo, 1894, p. 284
  10. L. Avonto, I compagni italien do Magellan, Montevideo 1992 p. 335
  11. Avonto, 1992, pp. 266-272
  12. M. Fernández de Navarrete, Colección de los viages y descubrimientos que hicieron por mar los españoles desde fine del siglo XV, IV, Expediciones al Maluco. Viaje de Magallanes y de Elcano, Madrid 1837, pp. 383 s.
  13. in Peragallo, 1894, p. 288
  14. Peragallo, 1894, pp. 284-289
  15. Fernández de Navarrete,1837, pp. 378-388
  16. G.B. Belloro, L. P., Zena 1846, poi ripubbricao in L. Grillo, Elogi di liguri illustri. Appendiçe, Zena 1873, p. 222
  17. Peragallo, 1894, pp. 290-296
  18. Peragallo, 1894, p. 303
  19. Noberasco, 1929, p. 52
  20. Avonto, 1992, p. 96
  21. Avonto, 1992, p. 96
Contròllo de outoritæVIAF (EN89675279 · LCCN (ENno2020149986 · BAV (ENIT495/234083 · WorldCat Identities (ENno2020-149986