Geiscia d'Sen Maltin (Ulmea)
UL
|
Šta pogina ṛ’ ê š-cṛiccịa ‘n ulmioš-cu, s’cundu a gṛafia d’ Marco Michelis |
La Geis̅c̅ịa paṛuchioa ‘d Ulmèa ṛèè dedicô a Sen Maltin Vašcu, patrun d’l paise. Ṛèè štô foccia ‘ntl 1300, cun ‘n’ štile semplice, ṛèè ‘n fundu al Bulgu.[1]
Štōṛia
modìficaÈl pṛimme teštimunionze dâ paruchioa i sun dû Tr’s̅c̅èntu, quon’ chè èl gèntè j’avèvo avü’ b-söggniu d’ in pōštu, cịü’ gṛōssu p’l tṛûvose, d’lungu dedicà a Sen Maltin.
A parōchia, s’cundu a tṛâdiziun a sṛèva štô fundô ntl’ IV seculu, da u tṛâvojiu di monaci Benedettî, chè fōsci da l'isuṛa Gallinara.[2]
A pṛimma geis̅c̅ịa, foccia ‘ntulnu a u XI seculu, ṛ’eṛa ‘n’ štile rumanicu, cun l' autoa viṛà velsu est, è tontu cịü’ polva d’ qualla d’ au. D’ ṛašta chizì u n rešta cịü’ nènte dottu chè a geis̅c̅ịa növa ṛèè štô foccia a u sō pōštu, è ascì p’lché ‘ntl’ peṛiudu mediuevoa èl Bulgu u s’ è ašlalgà è u s’ è pià ascì u špaziu lunde chè pṛimma u j’ eṛa a geis̅c̅ịa.
Almenu fin a u XII seculu a cumünità d’ Ulmèa ṛ’ eṛa ljiô aṛa dioces̅c̅i d’ Ašti, ch’ ṛ’ avèva ascì i diṛitti impeṛioa ‘nsl feudu d’ Ulmèa. ‘Ntl’ 1325, dōppu chè Ulmèa ṛ’ eṛa pasô sutta i Malchèḷs̅c̅i d’ Zévo a dioces̅c̅i d’ rifeṛimentu ṛ’ eṛa Olba.[3]
Palticuloa ṛ’ èè a štōṛia d’l campanin, nascịü’ cumme tûre d’ avvištamentu ntû X seculu, p’l cuntṛuloa a via velsu Inejia.
L’ ha ina štṛütüṛa masiccia, focciu n pṛea d’l pōštu. Da tûre d’ avvištamentu a campanin l’è pasà ‘n fase d’ ampliamentu dâ geis̅c̅ịa.
‘Ntl mentṛe ascì èl pultun d’ ‘ntṛodda al paise, ch’ u s’ pō’ vago ‘ncù a u dì d’ ʒöö, cun u sō’ olcu ugivoa goticu da ina polte, a tüttu seštu da l'otṛa, ch’ u s’ tṛöva sutta a tuṛe d’l campanin, l’ eṛa štà pultà dṛèntu a ṛa növa geis̅c̅ịa.
A fṛobṛica dâ növa geis̅c̅ịa ṛ’ eṛa štô finia ‘ntl 1450, p’l pöö esso cunsacṛô cun a benediziun d’l Vešcu d’ Olba Andrea Novelli, ‘ntl 1490.
Pṛōppi ‘nt quall’ onnu j’ avèvo focciu üna d’l pṛimme mudifiche cun a cuštṛuziun d’l dû navoi lateṛoa, senza mudificoa a polte ‘n meʒʒu.
A paltia dal 1602 l'amminištṛaziun dî patṛimonni dâ parōchia a ven doccia a Franzé Bossu, ch’ u fa paltia dî tṛavoji növi, finî sulu ntl 1630, onnu dâ pṛumuziun a culegiô.
‘N štù peṛiudu u s’ ‘ngṛandiššè a zona d’l’ abisde è i s’ fan èl caplatte ‘nsl navoi ‘nscî fionchi, cavèndu ina polte d’l culattu d’ Sen Mōṛu, p’l foa pōštu.
‘M’ zà dicciu a parōchia ṛ’ avèva u titulu d’ Culegiô è p’l zō’ ṛ’ eṛa guv’lnô da ‘n’ Pṛevustu, d’ solitu èl Paricu, ch’ u cumandova unʒe oci pṛèvo, pöö caṛoi a öccịu.[4]
S’cundu ‘lō ch’ l’ è ripultà ‘ntl’ 1753, tṛa èl 1647 è èl 1657, ‘ntâ cumüna d’l Ulmèa u j’ eṛa 22 paruchi, ch’ i vivèvo aš’quos̅c̅i tücci ‘ntl fṛâziui, ma ch’ j’eṛo sutta èl cuntṛōllu aminištṛativu dâ parōchia ulmiošca.[5]
A parōchia ṛ’èè passô daṛa dioceši d’Olba a qualla d’ Munduì (‘n via üfizioa sulu dal 1817).
D’lungu ‘ntl XIX seculu i veno šlungoi èl navoi, è p’l lō’ a ven foccia ina növa faciô è p’l zō’ èl campanin u ven ‘nglubà ‘n tütta a štṛutüṛa.
Fin al 1843 a s-pultüṛa dî mōlti (pṛèvo ō p’lsune d’l Cunfṛatèlnite) a vigniva foccia ‘ntâ cripta dâ geis̅c̅ịa, sutta èl pavimentu, ō ducca ‘n tl vejiu s-miteṛi sutta alea d’ dṛé a geis̅c̅ịa, fin al 1748. Da quall’ onnu ‘n pöö u s sṛèva duvṛà u s-miteṛi dâ Cumüna in Bulgonza.[6]
Sutt’ i pōltji aṛa lèlca dâ geis̅c̅ịa u j’ è ina r-cuštṛuziun dâ Gṛōtta d’ Lourdes, costruita foccia ntl 1910 duvṛèndu d’l štalatiti è d’l štalagmiti (cun auturizaziun) daṛa Gṛōtta del Gṛai, suvo a fṛâziun d’ l’ Eca, ai cunfî cun a cumüna ‘d Garešše.[7]
Štṛûtüṛa
modìficaDṛèntu
modìfica-Vista_da_nav%C3%A2_sentr%C3%A2le_01.jpg)
A geis̅c̅ịa ṛô tṛèè navoi, divise ‘n mōddu sulenne da dû fiṛe ‘di 4 rubüšti piloštṛi.
I sun növe j’ autoa ‘nsî fionchi, calcün ‘n molmu d’ valua, ch’ i sun dedicoi (da ṛa lèlca, ‘nṛtèndu) a S. Eligio, S. Antoni, S. Cecilia, è aṛa Madōnna dû Rusoṛi.
-At%C3%A2_da_Mad%C3%B2nna_du_Bon_Cunseiu.jpg)
Da ṛa dṛiccịa î sun quai di S. Giûs̅c̅èppu (lun’ ch’ î sun èl reliquie d’ Sen Fauštin, r-galoi al Malchèsè Ferrero d’ Ulmèa dal Poppa Benedettu XIV) è di Sen Coṛlu. Venta giuntoji ascì l’autoa dû Suffragio, ch’ l’ è suvṛaštà da ‘n quoddṛu d’ Guglielmo Caccia, dicciu Moncalvo, ch’ u fa vago a Cṛûcifisciun.
-At%C3%A2_later%C3%A2le_dedic%C3%A0u_a_San_Carlu.jpg)
‘Ntâ culegiô î sun divèlsci quoddṛi: ina quinʒèna i sun d’l pitua ulmiošcu Geniu Alduin, ch’ l’avèva ascì decuṛà tütta a vōta dâ geis̅c̅ịa, cun d’l štèṛè ‘ndûṛoi ‘ns’ šfundu blö. (R’chivèlte ‘ntl 1970 cun ‘ntonacu gioncu).[8] L'autoa magiua, pṛimma dâ duminaziun fṛanzèsè, l’ eṛa d’ pṛûpṛietà dâ Geis̅c̅ịa dî Duminicoi d’ Garešše, pöö v-ndü’ da ‘n pṛivà, aṛa parōchia ntl’ 1808.
‘Nsâ pan’štṛô d’ fundu u j’è in afṛašcu datà 11 nuvembo 1316, suvo èl funte bates̅c̅imoa, ch’ u pṛésènta èl Vašcu Sen Maltin è èl Crištu Pantucṛatua. Suvo l'autoa magiua, ‘nsâ vōta dû triburiu, u j’è quottṛu dipinti, dedicoi ai quottṛu evangelišti.[7]
Olganu dâ geịs̅c̅ịa d’ Sen Maltin
modìficaL'olganu dâ culegiô l’ha in gṛōssu valua: l’ è štà foccị daṛa ditta Fṛanzè Vittino d’ Centallo ‘ntl’ 1898. U l’avèva culaudà l’ulganišta dâ Regia Cappella d’ Tiṛin, P. Bersano.
L'olganu, d’ tipu italian, l’ha ‘n tüttu vintesette regištṛi reoa, tṛaʒʒè fundamentoa è quatolʒè d’ mutaziun, ch’ i pelmatto d’ cumbinoa i divelši sui. L'eštensciun dâ taštieṛa ṛ’ê d’ 61 nōtte, a pedalieṛa ‘nvece ŗ’ô vintesette nōtte.
‘Ntl’ 1970 l'olganu l’è štà reštauṛà, gŗazie a l'aiüttu d’l' ulganau tiṛinese Boltulu Pansera.[9]
Föra
modìficaDa föṛa, a geis̅c̅ịa ‘me ṛa vugomma au, a smajia derivoa da mudifiche ciü’ dapè a nioci. U j’ è, ‘ntâ facciadda, tṛai pultui d’ ‘ngṛessu, ch’ j’han d’ fioncu d’l finte cuṛonne d’ cuṛua gṛis̅c̅ịu (‘n tüttu quottṛu).
Pö u j’è oci ses̅c̅e pilaštṛî cioa, ciü’ polvi ch’ j’han üna decuṛaziun a olcu. Suvo èl pultun centṛoa u j’ è in otṛu afṛašcu d’ Geniu Alduin, lun’ ch’u s’ vaghè Sen Maltin a cavoa ch’ u r-golla u sō mantea a ‘n povo ‘nzugnịà. ‘Nsû šfundu u j’è ‘n caštea, ō in fōlte.[10]
Èl culnis̅c̅i a olcu ‘nsl dû ‘ntṛodde ‘nsî fionchi j’ han dû auvèltüṛe cun i vaiṛi, ch’ j’han èl cuntulnu ‘ndûṛà. A faciodda ṛô ‘n timpanu, ch’ u po̅ggia ‘ns’ in alchitṛove špaltì ‘n dû fošše; a cịü’ ota ṛèè decuṛô. ‘N meʒʒu a u timpanu u j’ è in otṛu afṛašcu d’ Geniu Alduin: “U Trîunfu dâ Cuminiun, lun’ch’ u s’ vaghe ina seṛie d’ ongio a u rundu aṛa Cṛus̅c̅e (cun funziun d’ uštensoṛi).[11]
Nòtte
modìfica- ↑ (IT) Cumüna d'Ulmèa:a geis̅c̅ịa paṛuchioa, in sce comune.ormea.cn.it. URL consultòu o 1º màrso 2022.
- ↑ (IT) Chiesa Parrochiale di San Martino, in sce fungoceva.it. URL consultòu o 3 màrso 2022.
- ↑ (IT) Alchiviu Štoricu Casalis: Ulmea, in sce archiviocasalis.it. URL consultòu o 3 màrso 2022.
- ↑ (IT) Vol Tonno Life, a Paruchioa d'Sen Maltin (Ulmea), in sce valtanarolife.com. URL consultòu o 1º màrso 2022.
- ↑ (IT) Ulmea, l'teritori (da ra relaziun sciū a Pruvincia d'Munduì), in sce fungoceva.it. URL consultòu o 1º màrso 2022.
- ↑ (LIJ, IT) Elia Michelis, Guida di Ormea e dintorni, Bulgu Sen Dalmōzu (Cuni), Istituto Grafico Bertello, 1956, pp. 83-84.
- ↑ 7,0 7,1 (IT) M. Pelazza, G. Mao, F. Merlino, D. Bassi, E. Michelis, S. Odasso, G. Casalis e G. Barrelli, Guida di Ormea, Ulmèa, Le campane di San Martino, 1986, p. 13-14.
- ↑ (IT) Geniu Alduin, u travōju d'l'pitûa ulmioš-cu, in sce trucioli.it. URL consultòu o 3 dexénbre 2021.
- ↑ (IT) M. Pelazza, G. Mao, F. Merlino, D. Bassi, E. Michelis, S. Odasso, G. Casalis e G. Barrelli, Guida di Ormea, Ulmèa, Le campane di San Martino, 1986, p. 14-15.
- ↑ (IT) Sen Maltin ch’ u dà u sō mantea al povo, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'11 novénbre 2021.
- ↑ (IT) Triunfu dâ Cumüniun, in sce catalogo.beniculturali.it. URL consultòu l'11 novénbre 2021.
Oci pṛugètti
modìfica
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce geiscia d'Sen Maltin
